«Ақтөбе» – Ақтөбе облысында қазақ тілінде шығатын жалғыз ресми әрі ең көне қоғамдық-саяси газет. 7 маусымда басылымның шығып келе жатқанына 97 жыл толды. «Жаңа репортер» медиасыншысы Болатбек Мұхтаров облыстық газеттің мамырдағы сандарына талдау жасады.
Газет аптасына үш рет – сейсенбі, бейсенбі, сенбі күндері (мереке күндері өзгеруі мүмкін) А3 форматындағы бір қалың, А2 форматындағы екі жұқа нөмір болып шығып тұрады. Таралымы – 17 700 данадан астам. 24 беттік апталық қалың нөмірдің сырты түрлі бояумен, төрт беттік қалған екі жұқа нөмір ақ-қара түсті болып басылады. Мамырда бес қалың, жеті жұқа нөмір шыққан. Төрт беттік нөмірлерде көбіне жаңалықтар, шағын хабарлар жарияланса, қалыңында аналитика, сұхбат, зерттеу, публицистика, түсіндірме, басқа да көлемді мақалалар бар. Басылымның сайты бар, бірақ мұнда нөмірлердің PDF-нұсқасы салынбайды.
Еркін колонтитул – материал болса, айдар тегін
Газетте тұрақты айдар жоқ, қалың нөмірдің колонтитулына әр бетке топтастырылған материалдардың тақырып-мазмұнына қарай түрлі сөз айдар ретінде жазылған: «Хабар-ошар», «Ресми», «Дін», «Білім», «Ауыл – ел бесігі», «Тағзым», «Денсаулық», «Мәселе», «Мәдениет», «Спорт», «Футбол», «Қала тазалығы», «Мереке», «Оразадағы әңгіме», «Балдырған», «Қала», «Аудан», «Демалыс». Бір бетке әртүрлі тақырыптағы мақала орналасқан кезде ештеңе жазылмаған. Кей материалдың шекесінде ақпарат таратылған орыннан хабардар ететін «Семинар», «Брифинг», «Прокуратура», «Рейд», «Сенбілік» сөздері айдар болып тұр.
Басылым журналистері апталық нөмір сайын Қазақстан тәуелсіздігінің 30 жылдығына бір талдау-сараптама мақала арнайды. 1 мамыр күнгі (№48) нөмірде 1996 жылы ел өмірінде не болғанын салалар бойынша баяндайтын «Жарық пен жылуға шүкірлік…» деген материал жарияланған. 7 мамыр күнгі (№50) нөмірде «Қазақтың демографиясы: өкініш пен үміт» аталатын мақала тәуелсіздік жылдарындағы халық санағы нәтижесін талдайды, 20 мамырда шыққан (№55) нөмірдегі «Тарихқа – тағзым, болашаққа – бағдар» деген мақалада Жалпыұлттық татулық және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы болып жарияланған 1997 жылғы елеулі оқиғалар тізбектеледі.
Материалдар көбіне қарсаңда болған оқиғаларға, «күн тәртібіне», белгілі бір атаулы күндерге байланысты жасалады. Мамырдағы алғашқы екі қалың нөмірдің бірнеше беті сол күндердегі мерекелерге арналған. Қазақстан халқының бірлігі күніне арналған материалдар клишеленген сарында – өңірдегі ұлты ұйғыр, шешен, молдаван, белорус, украин, орыс азаматтардың «жүрегі қазақ екені», «Қазақстанды сүйетіні», «қазақша сөйлейтіні», «қазақ салтын ұстанатыны» жауыр болған дәріптеумен әңгімеленеді. Бір елдің азаматтарын ұлтына қарай ажыратып, олардың неше атадан бері тұрып келе жатқан қоғамына әбден сіңгеніне таңғалу не сүйсіну бүгінгі медиа үшін әбестік болуға тиіс еді.
Бұл айда вакцинация, міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру, Халықаралық музейлер күні, «100 жаңа есім», «Оқуға құштар мектеп» жобалары, ақын Бәкір Тәжібаевтың 95 жылдығы, қайырымдылық акциялары, оқу жылының аяқталуы, «Жұмыспен қамтудың жол картасы» бағдарламасы, Ақтөбе күні, саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні тақырыптары газет бетінің көп бөлігін алған. Журналистер теолог Шынтас Қазиханмен, Бас прокуратураның Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің төрағасы Сәбит Нұрлыбаймен, ақын, композитор Орал-Қосай Байсеңгірмен, Ақтөбе әкімі Асхат Шахаровпен сұхбаттасқан.
Қалың нөмірлерден не оқуға болады?
Қалың нөмірлердің бас бетіне Ақтөбе әуежайына Әлия Молдағұлова есімі берілгені, өңірдегі жер-су атауларын реттеу мәселесі, зағип ерлі-зайыпты туралы мақалалар және қуғын-сүргін мен ашаршылыққа қатысты дәйектер топтамасы шығарылған. Демек, әлеуметтік мәні зор тақырыптарға басымдық беріледі. Бас мақалаларға сапалы иллюстрация немесе оларға тікелей қатысты фотосурет қолданылады. Редакция облыс өмірінде болған оқиғаларды газет материалына айналдырған кезде мүмкіндігінше әрқайсынан фото әзірлеп, қолдануға тырысатыны көрініп тұр.
Газетте жөнделмеген жолдар, жұмыссыздық, ауыл проблемалары туралы мақалалар да бар. Дегенмен бұл мәселелер көбіне ресми органдар позициясынан сөз болады, яғни төменнен емес, жоғарыдан. Анонсы «витринаға» шықпай қалған «Орталықта түнеп жүр үйсіз-күйсіз талай жан…» деген мақаланы (15 мамыр, №53) күнтізбе мен ақпарат ағынынан тыс жасалғаны үшін мақтауға болады. Тек әлеуметтік мекемедегі үй-күйі жоқ адамдар тағдыры туралы мақала «орталық директоры Сабырғали Дәулетовпен әңгімелескен едік» деп басталыпты да, кейіпкерге, проблемаға дұрыс мән берілмеген репортаждай болып қалыпты. Кезінде үйі өртеніп, әйелінен ажырасып, далада қалған 75-тегі азаматтың хикаясы дұрыс баяндалса, портреті жасалса, сәтті сторителлинг болар ма еді. Мақала «орталықтағы талай жанды» айтқысы келсе, басқа да адамдардың тағдыры әңгімеленіп, мекеме басшысының мәліметі мәселенің мәнін айқындауға, материалды тұжырымдауға ғана қолданылуы керек еді.
Газеттегі көп мақала сұхбатқа шатыс формада жасалған. Қандай да бір мәселе, оқиға, құбылыс не жаңа жоба туралы тақырып болса, авторлар оның егжей-тегжейіне бірден кірісіп кетпейді. Әуелі сол тақырып туралы кімнен ақпарат алғанын, кіммен сұхбаттасқанын әңгіме етеді. Материалдағы дәйек арасында спикерлердің сөзі беріліп, аты аталып, ақпарат көзі онсыз да түсінікті болатыны ескерілмейді.
Облыстық газетте өз журналистерінің ғана емес, редакциядан тыс авторлардың, зерттеушілердің, жергілікті мекеме-кәсіпорын қызметкерлерінің, қарапайым оқырманның мақалалары да жарияланады. Баспасөздің осы байырғы дәстүрі контентті жан-жақты түрлендіріп тұрады. Тарихшылардың, музей мен архив мамандарының ғылыми-деректі мақалалары, әдебиет, өнер мен ғылым өкілдері туралы эссе-очерк – газет аудиториясына қызық, пайдалы дүние. «Қателіктерді қайталамау үшін өткеннің шежіресін зерделеу қажет» деген мақалада облыс аумағында Сталин репрессиясының құрбаны болғандар саны нақтыланбағаны, қолда тек ақталған 5 мыңнан астам адамның дерегі бары айтылады. Олардың арасында қазақтар, орыстар, украиндер, немістер, еврейлер, корейлер, татарлар, поляктар және басқалар бар (27 мамыр, №58). Осы нөмірдегі «Ашаршылықтың ауыр зардабы: құжаттар сөйлесе…» деген материалда өңірдегі аштыққа қатысты 1933 жылғы құжат жарияланған. Одан кеңес билігі елде жейтін дым таппай ісінген, жағдайына ешкім назар аудармағанына ашынған, адам жей бастаған тұрғындардың біртіндеп қырылуын сырттай бақылағанын түсінуге болады.
Өңір тұрғындары елге сыйлы азаматтардың мерейтойына немесе қайтыс болғанына байланысты газетке олардың игі ісі мен адамгершілігін сөз еткен мақалалар жолдап тұрады, бұл – бұрыннан бар үрдіс. Жеңіс күні қарсаңында да бірнеше оқырманның соғысқа қатысқандар туралы естелігі жарияланыпты. Жоғарыда аталған жайттар жергілікті жұрт үшін облыстық газет шығармашылық алаңы бола алатынын және хабар-ошармен бірге көркемдік-танымдық мақалаларға сұраныс барын білдіруі мүмкін.
Қалың нөмірдің қақ ортасындағы қос бетте телеарналар бағдарламасы жарияланады. Газеттің соңғы беттері спорт жаңалықтарына, жарнамаға, мемлекеттік мекеме хабарландыруларына, еске алу, құттықтау хабарламаларына, некрологтарға, балалар шығармаларына арналады.
Ресми мәлімдемелердің иесі априори белгілі
Басылымның негізгі контенті – ел, өңір өміріндегі жаңалықтар. Алғашқы беттерде облыс пен қала әкімдіктерінің, Nur Otan партиясының жергілікті филиалдарының, мемлекеттік мекемелердің жұмысына қатысты хабарламалар, билік өкілдері қатысқан шаралар туралы материалдар, одан кейін аудандардың қоғамдық өмірінің білім беру, медицина, кәсіпкерлік, мәдениет сияқты түрлі саласы бойынша жаңалықтар жарияланады. Журналистердің өзі жазған ақпаратпен бірге облыс пен қала әкімдерінің баспасөз қызметі ұсынған ресми хабарламалар да басылады.
Облыс әкімі – априори ақпарат көзі, негізгі ньюсмейкер, аптаның ақпарат картинасын жасаушы. Атқарушы биліктің ақпарат құралында жағдай басқаша болуы, әрине, мүмкін емес. Өңір басшысынан тараған хабар-ошардың, оның жұмысы туралы материалдардың тақырыбында сол себепті қимыл иесі тіпті аталмайды: «ҰБТ-ның қауіпсіз өтуін қамтамасыз етуді тапсырды» (13 мамыр, №52), «Қорғаныс министрі орынбасарымен кездесті» (22 мамыр, №56), «Өзбекстанның Қазақстандағы елшісімен кездесті» (25 мамыр, №57). «Ақтөбе» редакциясы аудитория өңірдегі негізгі ресми ақпарат жасаушы тұлға басқа емес, облыс әкімі ғана екеніне «көз үйреткендей». «Тұрғындардан түскен шағымдар мен ұсыныстар жауапсыз қалмауға тиіс» (5 мамыр, №49), «Партиялық жобалар тиімді жүзеге асырылып жатыр» (7 мамыр, №50), «Жол сапалы салынуы керек» (20 мамыр, №55) деген мәлімдемелердің иесі де «атамай-ақ түсінікті».
Газет журналистері жаңалықты қалай жазатынын, басылым материалдарының тілі мен редактурасын келесі талдауымызда баяндаймыз.
«Ақтөбе» — қазақ тіліндегі «Керек.info», орыс тіліндегі «Актюбинский вестник», «Диапазон», «Эврика», «Актобе Таймс» газеттерімен бірге облыстың қоғамдық-саяси өмірінен хабардар ететін басылым. «Актюбинский вестник» екеуінің нарықтағы өзге бәсекелестерінен айырмашылығы – жергілікті атқарушы билікке тікелей тәуелді екені. Соған қарамастан облыс өміріндегі маңызды мәселелерді мүмкіндігінше назардан тыс қалдырмауға тырысады.
