Алматыда 9-қабаттан үш баласын лақтырып, артынан өзі де секіріп кеткен әйел туралы медиа жан-жақты ақпарат таратуға тырысты. Редакциялар бұл оқиға Қазақстан халқына қалай әсер ететінін бірден түсінген еді. Дегенмен олар қашан да көбірек білгісі келетін аудиторияның сұранысына жауап беруді ғана ойлады ма? Трагедия туралы хабар таратқандар журналистика этикасын ескерді ме? Шолу жасадық.
Тергеуден бұрын «анықталған» себеп
Оқиға 22 қарашада болды. Алғашқы хабар тарағаннан кейін бірнеше сағат ішінде Алматы полициясы суицидке себеп болуы мүмкін жайтты жария етті. Бірінші нұсқа – отбасындағы жанжал. Полицияның ресми өкілі Салтанат Әзірбек журналистерге берген сұхбатында бұл «алдын ала мәлімет» екенін айтты. «Оқиғаның мән-жайы тергеуден соң белгілі болады»,– деді ол. Соған қарамастан ақпарат құралдары әйелдің балалары мен өзін өлтіруіне «күйеуімен жанжалдасуы себеп» деп мәлімдеп үлгерді. «Тұрмыс қиындығы себеп» деп хабар таратқандар да болды.
Телеарналардың бәрі бірдей ішкі істер органдарының алғашқы топшылауына мейлінше мұқият болуға тырысқан жоқ. Тіпті, бұл жағынан кейбір телеарнаның қазақ және орыс тіліндегі ақпараттарында айырма болды.
Бірнеше телеарнаның жаңалығын салыстырдық. Олар оқиға болған күні дәл осы мәліметті былай таратты:
Екі телеарнаның («Еуразия бірінші арнасы», «КТК») қазақ редакциясы полицияға сілтеме жасап, «оқиғаға отбасындағы жанжал себеп болды» деп хабарлағанын көріп тұрмыз. Мән-жайды тергеу әлі нақтылайтынына қарамастан кесіп айтып, ақпаратты сәл бұрмалаған. «КТК» ә дегеннен «Тұрмыс тауқыметі себеп» деген титр жазып қойды.
Бес телеарнаның да орыс редакциялары отбасындағы жанжалға қатысты нұсқа «алдын ала мәлімет» екенін ескертті.
Оқиғаның өзінен журналистің сөзі үрейлі
Адамның үш баланы биіктен лақтырып, артынан өзі де секіріп кетуі – артық сөзсіз-ақ қайғылы жайт. Ол егжей-тегжейін тәптіштемесе де, түсінікті. Солай бола тұра тележурналистер көрерменге оқиға «сұмдық» екенін білдіруге тырысып, экспрессиясы күшті тілге жүгінді. «31-арна» тілшісі «төрт адамның қанға боялған сәті» деген тіркесті қолданып, жердегі қанды ірі планмен көрсетті. Куәгерге «Тарс еткен дыбыс қанша мәрте естілді?» деп сұрақ қойды. Эмоция алдыңғы орынға шығып, синхрон аудармасында сөз қайталанды, сөйлемдер шұбалаңқы болып кетті. «Әйел балаларын лақтырып, артынша өзі секіріп кеткенін» стендапта да, кадр сыртында да айтты:
«Полиция екі, бес және алты жасар балаларын тоғызыншы қабаттан лақтырып, артынан өз-өзіне қол жұмсаған әйел өліміне қатысты Қылмыстық кодекстің 105-бабы бойынша іс қозғады».
Сөйлем 24 сөзден, бес сан есімнен тұрады.
«Еуразия бірінші арнасының» жүргізушісі әйелдің жасы мен оның әрекеті арасынан байланыс іздегендей болды: «Жасы 30-ға да толмаған келіншек балаларын терезеден өзі лақтырыпты». Бұдан соң «оқиғаны көзбен (???) көргендер қатты шошынып қалғанын» қосып, «Дәл осы қанды үйге әріптесім Ұлан Тәліпбай барып, куәгерлермен тілдесіп қайтты», – деді.
Тілші кадрде жаңа ғана жүргізуші айтқан мәліметті қайталайды: «Куәгерлер 9-қабаттан келіншек қоқыс лақтырып жатыр деп ойлаған екен». Одан кейін «қалалықтарды дүр сілкіндірген оқиға» орнындағы «қанның ізін» көрсетеді. Материалда «әйел үш баласын лақтырып, артынан өзі секіріп кеткені» екі рет айтылады. Оқиғадан хабарсыз адам болса, тілшінің грамматикасы олқы сөйлемдерден бірдеңе ұғуы қиын:
Тұрғындардың бірі 9-қабаттың терезесінен үш баласын лақтырып, артынан өзі секіріп кеткенін айтады. Оны көрген көршілер әлі күнге естерін жия алмауда. Айтуларынша, бірнеше ай бұрын осында көшіп келіп, бір бөлмелі пәтер жалдап тұрыпты».
Кім секіріп, кім соны айтып бергенін, кім пәтер жалдап тұрғанын тілшінің өзі ғана түсінеді.
«Тәртіп сақшыларының айтуынша, ерлі-зайыптылар арасындағы отбасылық жанжал соңы төрт бірдей жанның өлімімен аяқталған».
Иә, ерлі-зайыпты арасында іскерлік, қызметтік я басқа емес, «отбасылық жанжал» болған. «Жанжал соңы» «аяқталған». Тілші кейін басқаша ақпарат береді:
«Келіншектің не себепті мұндай қадамға барғаны тергеу барысында анықталатын болады. Егер күйеуі кінәлі болса, оған бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған». (Әрине, капитан Мәлімбек!)
Көрермен бұл оқиға «жантүршігерлік» екенін ұқпай қалмасын деп, «КТК» журналистері де аянбады. Жүргізуші қайғылы кейіппен «Түркістан облысынан күнкөріс қамымен келген келіншек тұрмыс тауқыметінен титықтағанын, өмірі адам төзгісіз екенін жазыпты» деп хабарлады. Іле сөз алған тілші кадрде бұл «аза бойыңды қаза қылатын оқиға» екенін айтты. Кадр сыртында «жантүршігерлік жағдай» деп және бір қайталады. Жалпы, бұл телеарнада журналистер бір жаңалық мәтінінде ақпарат, ой, сөз, тіркес қайталанбауы керек екенін білмейтін сияқты. «Тұрғындар алғашында келіншек терезеден қоқыс лақтырып жатыр деп ойлаған» деген мәліметті жүргізуші бір, тілші бір, куәгер бір айтты. Тілші бұдан соң «қанға бөгіп, жерде қимылсыз жатқан», «куәгер есеңгіреп қалған», «тұрғындар шошымасын деп, тәртіп сақшылары жердегі қан іздерін топырақпен көміп қойған», «әйелдің мұндай сұмдыққа баруы», «іштен шыққан перзенттерін лақтырып» деген тіркестерді үдетеді. Бұл оқиғада полиция әйел жазып кеткен хат мазмұнын жария етпеген еді, ал журналист «тұрмыс тауқыметі» туралы ақпаратты қайдан алғанын айтқан жоқ.
Телеарналардың орысша ақпараты мейлінше бейтарап, ұстамды болды. «Страшная», «жуткая», «шокирующая» дегендерден басқа эмоция туғызатын сөз қолданылмады.
Almaty TV жүргізушілерінің көрерменге деген қамқорлығына алғыс айтуға болады. Олар қиын жағдайда жүрген азаматтарға редакцияға хабарласуды ескертіп, көмектесуге уәде берді.
Қара жамылғанның қайғысы контент үшін
Ақпарат құралдарының бірқатарына қайғылы оқиға, апат не басқа да жазатайым жағдайлар – аудитория тарту амалы. Негізгі принцип рас, неғұрлым анық, қажет, маңызды ақпарат жеткізу емес, әйтеуір оқырман не көрермен назарын аударатын дүние табу. Медианарықтағы осы ойын ережесі редакцияларды кәсіби ұстаным-көзқарастан, этика бойынша мәселеге қатысты дұрыс шешім шығарудан айырады. Олар оқыс оқиғалардан «елең еткізетін» ақпарат тарату тұрақты аудитория қалыптастырмай, уақытша ғана эффект беретінін жиі ұмытып кетеді.
Қайғылы оқиғаға, апатқа ұшыраған, жақындарынан айырылған адамдардан лезде сұхбат алып, эфирге беруді кәсіпқойлар ортасы ешқашан құптаған емес. Өйткені мұндай кезде адам шок, күйзеліс, истерика, паника, үрей, ашу-ыза, жан жарақаты, қысылу, қорғансыздық сияқты неше түрлі күйде болуы мүмкін. Мұндай адам журналиспен сөйлесуге келіскенімен эмоциясының әсерінен оның ойы, сөзі адекват болмауы, асығыс тұжырым жасауы әбден ықтимал. Жүйкесі сыр берген не жылап жатқан адамдарды сөйлету оған одан әрі психологиялық қысым жасаумен бірдей.
Амал не, мұны елемегендер болды. Алматыдағы трагедиядан соң ақпарат құралдары марқұмның күйеуімен де, бауырларымен де сөйлесіп үлгерді. Қара жамылған адамдарды видеоға түсірді. Ерлі-зайыптының, балалардың бір кездері күлімдеп түскен фотосуреті «адам мұндай қадамға қалай ғана барды?» деген емеурінді білдіруге «сәтті» қолданылып жатты.
«31-арна» әуелі марқұмның «отбасында қаражаттан басқа қиындық болмағанын» айтқан күйеуін сөйлетті. Кейін әйелдің мессенджердегі жеке хабарламаларын жария етті. Телеарна мұнымен шектелген жоқ.
Astana TV үш немересі мен келінінен айырылған кісінің «оқиғадан ес жия алмай жатқанын» хабарлады. Қайын атасы ұлы мен келіні жоқшылықтан қиналмағанын, өзара жанжалдаспағанын айтты. Ал марқұмның жұрты күйеу баласын кінәлады.
«Еуразия бірінші арнасы» да, басқа ақпарат құралдары да қарап қалмады. Марқұмдар жерленіп болар-болмаста «күйеуінің екінші әйелі болған», «көңілдесі екі рет жүкті болған», «құмар ойындарына, ішімдікке әуес», «несиесі болған», тағысын-тағы деген мәліметтерді таратты. «НеМолчи» қорының растала қоймаған мәліметі де сенсация іздеген медиаға жақсы контент бола кетті.
Телеарналар жаназаны түсіріп, сюжет жасағанда көрерменнің орынды наразылығы тумауы үшін ақпаратты «көңіл айту» сияқты етіп береді. «31-арна» тілшісі Анастасия Новикова марқұмдар жерленген ауылға барып, кадрде: «Марқұм әйелдің туыстары журналистерді үйге жолатар емес. Жақындары сөйлесуге құлықсыз, күш көрсетеміз деп қорқытып отыр», – деді. Әйелдің қайын жұртын айтып тұр. Сүйек шығарылған сәтті алыстан түсіргеннен кейін тілшілер суицид жасаған әйелдің туған әпкесімен ерлі-зайыптының қарым-қатынасы туралы сұхбаттасады. Ал бұл репортажды «Информбюро» жүргізушісі «Тілшіміз қаза болғандардың туыстарына көңіл айтты», – деп «жылы» хабарлады.
Әйелдің балаларын биіктен лақтыруы, суицидке баруы және соған қатысты фактілер мен қауесет медиада «не себеп, кім кінәлімен» тоқтаған жоқ. «Енді қайтпек керек» деген риторикаға да көп материал арналды. «Экспресс К» порталы бәрінен асып түсті. Алан Исаев есімді автор «Дін қызметкерлері суицид жасағандарға бойкот жариялауы керек пе?» деп сұрақты төтесінен қойды. Ол «молдалар ешқашан өзін өзі өлтіргендердің жаназасын шығармағанына» әрі содан суицид азаятынына сенімді. Мақаласында «Ата-баба ғұрпын жандандыратын кез келген жоқ па?» деген мазмұндағы сауалын бірнеше рет қайталайды.
Бұл туралы медиасауат бойынша маман Бэлла Орынбетова былай дейді: «Постжурналистика дәуірінде ақпарат пен жаңалық арасы алшақтады. Қазақ медиасында бірнеше күн бойы өзекті тақырыпқа айналған Алматыдағы суицид оқырман үшін жаңалық па? Бұл суицидтің егжей-тегжейі, жеке деректері, отбасындағы қарым-қатынасы, оқиға куәгері көршісінің эмоциясы, тіпті марқұмдардың жаназасы, жерленуі жаңалық па? Оны оқиғаның мән-жайын сипаттайтын жаңалықтан гөрі редакцияның акценті ауысқан ақпарат беруі деуге болады. Осы арқылы оқырман ойын инцидент тудырған жағдайдан әдейі өзге бағытқа бұру амалы».
«Апыр-ай, бұл бейбақты кім жоқтап, жаназасын қалай шығарды екен?» деген сұрақты оқырманның басым бөлігі қойғанына күмәнім бар. Қайта медиада Қазақстан суицид көрсеткіші бойынша дүниежүзінде алдыңғы орындардың бірінде екені жиі айтылады. Үш баласын қиып, бұған баруына не себеп болды екен? Қазіргі кезде әлеуметтік-экономикалық жағдайдың нашарлауы, адамдардың қоғамдағы жалғыздығы мен көмекке мұқтаждығы, әлеуметтік стереотиптер, әйелдерге түсетін психологиялық қысым себеп болды ма екен? Алматыдағы суицид осы төңірегінде ойлантуға тиіс еді. Алайда көп медиаға (негізінен мемлекеттік) оқиғаның себеп-салдарына үңілгеннен гөрі оның детальдерін майын тамызып сипаттау қауіпсіздеу болды. Бақилық болған адамның жерленуіне қатысты төрелік айтып, дұрыс-бұрысын көрсету тіпті медиа құзырындағы дүние емес еді. Бұл жерде біз тек сарапшы (имам) сөзін жеткізушіміз деп екіжүзділік танытудың мәні жоқ. Меніңше, дәл осы жағдайда аталмыш мақалалар сериясын сораптап, тамсанып отырып жариялаған редакциялар этика нормаларын бұзып қана қоймай, журналистиканың негізгі принципінен аттап, манипуляция жасады, – дейді Бэлла Орынбетова.
Қорыта айтқанда, медиа аудитория назарын аударуды ғана ойлаған кезде талғамсыздыққа, әлеуметтік не басқа да маңызы жоқ пайымдарға ұрынып жатады. Ақпаратты таратқанда ешкімге зиян тигізбеу қағидасы ескерілмесе, тағы өкінішті. Аудиторияға, келеңсіз жағдайларға тап болғандарға жанашырлықты имитациялағаннан гөрі кәсіби принциптерге адалдық артық емес пе?
