Өткен жұма күні Алматы маңында болған ұшақ апаты қазақстандық телеарналардың апталық қорытынды бағдарламаларының басты тақырыбына айналуы әбден қисынды еді. Әйткенмен, кемі екі телеарна ұшақ апатын ең маңызды оқиға санамады. Бұған биылдың ең басты оқиғасы – президент ауысуы себеп пе, әлде бұл телеарналар аптаның емес, жылдың қорытындысын жасады ма?
Сонымен дәстүрлі апталық шолуымызда КТК, «Еуразия бірінші арнасы», «Хабар» және QAZAQSTAN телеарналарының апталық қорытынды бағдарламалары қамтыдық.

«Большие новости», КТК
«Большие новости» бағдарламасына тән бір ерекшелік – «Бұл аптада не болып, не қоймады, айтар көп, ешкім бей-жай қалмайды » («На этой неделе столько всего произошло, что мало не покажется»-түпнұсқасы) деп басталатын. Десе де бұл шығарылымы жалпыұлттық аза тұту күні эфирге шықты. Авторлар үнемі айтатын сөздерін бұл жолы айтпады.
Ең алдымен Алматыдағы әуе апаты туралы көлемді сюжет көрсетті. Сюжеттегі ең маңызды деректерді алғысөзінде айтып қойды. Журналистер әуе апатының егжей-тегжейін тыңғылықты баяндады. Апат оқиғасынан «хайп ұстамағандары» қуантты. Мысалы, ұшақ құлаған ауылдың тұрғынынан сұхбат алды. Тұрғындар төтенше жағдай қызметінің оқиға орнына лезде жеткенін айтты.

Авторлар жеке бір блокта оқиғаның қалай өрбігенін, апат себептерінің алдын ала нұсқаларын анимациямен бейнеледі. Скайп арқылы «мәскеулік тәуелсіз сарапшының» пікірін де көрсетті. Бағдарлама авторлары сарапшылардың ТӘУЕЛСІЗДІГІНЕ бағдарламаның аңдатпасында-ақ басымдық берген. Демек, «тәуелді» сарапшылар да болғаны ма? Мұның да себебі түсінікті. Соңғы күндері кейбір «сарапшылардың» арнайы шақырылғаны әшкереленуінен Facebookта біраз шу шыққан. Мәскеулік сарапшы ешкімді айыптамады, «ұшақтың қозғалтқышы істен шыққан болуы мүмкін» деп тұспалдады. Ол апаттың ұшқыштар қателігінен болуы неғайбіл екенін де айтып өтті.
Әуе апатына арналған блок «Большие новости» бағдарламасының тең жартысына созылды. Өте кәсіби және мұқият әзірленіпті.

Алматыдағы интернет тәрбиеленушісі, көзі нашар көретін Дамир Серікұлы интернаттан қашып кетіп, оны тоғыз күн іздеді. Ол анасына жазған хатында өзін жоғары сынып оқушылары қинайтынын, ал педагогтар еш әрекет етпейтінін айтқан. Ақырында бала табылып, интернат директоры қызметінен босатылды. Әйткенмен директордың әріптестері барлығына да баланың анасы кінәлі екенін айтады. Осы оқиға туралы сюжет толымды жасалып, баланс сақталыпты. Журналистер тараптардың барлығын теңдей сөйлетті. Сюжеттің әлеуметтік жауапкершілік тұрғысынан орындалуы да жоғары деңгейде шыққан. Балаларды «мүгедек» деп атамады. Олар туралы «мүгедектігі бар балалар» деп айтты.

«Больше деталей» айдарында 2020 жылы қазақстандықтарды қандай жаңа ереже, жаңа өзгерістер күтіп тұрғанын баяндады. Тақырыптан хабарсыз адамға ештеңе де түсініксіз. Жүргізуші Анна Яломенко: «Шынымен де ешқандай қағазсыз-ақ дәрігердің көмегін алуға бола ма» деп сұрайды. Оның бұл сұрағына айдар жүргізушісі Юлия Яскевич: «Жедел жәрдем көлігі кез келген жағдайда келеді, туберкулезді де емдейді, бірақ полиссіз салалық дәрігерден көмек күтпеңіз» деп жауап берді. Қандай полис? Оларды қайда береді? Жарайды, МӘМС жарнасын жұмыс беруші аударады, ал жұмыс берушісі жоқтар қайтеді? Өзін-өзі жұмыспен қамтығандар ше? Жеке кәсіпкерлер ше? Көлемді әрі күрделі сюжет авторлары осы сауалдарға жауап бермеді. Назар аударыңыз: Қазақстанда сақтандыру медицинасы ешқандай полис беруді қарастырмайды. Барлық ақпарат сіздің ЖСН-іңіз арқылы ашылады. Медициналық сақтандыру туралы Қор сайтынан оқисыз. Жалпылама айтқанда, «Больше деталей» айдарының көрермендері медсақтандырудың мән-жайын өздері біліп алуына тура келеді.

Қазақстанда қандай тауар мен азық-түліктің бағасы өсіп, қымбаттап жатыр, қарапайым жаңажылдық дастархан жасауға орташа есеппен неше теңге жұмсалады? Журналистер осы сауалға жауап іздеген сюжетінде тереңіне үңілмепті: иә, баға өсіп жатыр, бұған шенеуніктер мен алыпсатарлар да кінәлі, олармен шенеуніктер «айналысуы» міндетті, бірақ «азық-түлік неге қымбаттап жатыр» деген нақты сауалға бұл сюжеттен жауап таппайсыз. Барлығы қымбаттап жатыр. Министр қияр бағасына мониторинг жасауын тоқтатты. Жаңа жылыңызбен!

«7 күн», «Хабар»
«Жаңа репортер» командасы телеарналарға қайғыға ортақтасып, аза тұтуды қалай дұрыс білдіру керегін көрсетуден аулақ. Алайда «7 күн» авторлары бағдарламаны аптаның қайғылы оқиғасы – әуе апатынан емес, «Міне-міне 2019 жыл аяқталады» деген үш минуттық пайымдаудан бастады. Жұмсартып айтқанда, тым оғаш көрінді. Жылжабар бейнелі сөзді аптаның ең басты оқиғасы – ұшақ апатына арналған блоктан кейін көрсеткен орынды еді.

Ұшақ апаты туралы сюжет мейлінше толымды жасалып, барлық қажет ақпарат жинақталыпты. Басқа телеарналардың ұшақ апаты туралы сюжетінде жоқ нәрсе – «Хабар» журналистері апаттан зардап шеккендерге қан беру үшін қан тапсыру орталығының алдына кезекте тұрған алматылықтардан сұхбат алыпты. Бірақ, сюжетте апаттан қаза тапқандардың есімдерін көрсетпеді. Олардың есімдерін атамады.

Бағдарлама жылдың саяси өміріне қорытынды жасаумен жалғасты: билік ауысты. Мұның қалай болғанын еске түсірді. Назарбаевқа сюжет арнап, тұңғыш президент өз өкілеттігін тапсырғаннан кейін, немен айналысқанын әңгімеледі. Таныс тезистер: жоғары бедел, жемісті еңбек, Назарбаевтың Қазақстан дамуындағы рөлін бағаламау мүмкін емес, ыдыраған империяның сынықтарын басып өткен жол өте соқтықпалы-соқпақты болды, елді дағдарыстан шығарды, басқа мемлекеттердің басшылары Елбасыдан әлі де кеңес сұрайды.

Келесі сюжет Тоқаевтың жыл қорытындысына арналды. Бағдарлама жүргізушісі Александр Трухачев: «Ешкімде де «Who is mister Tokayev» деген сұрақ туындамайды» («Вопроса “Who is mister Tokayev” ни у кого не возникает» — түпнұсқасы) деп, жаңа президентке әлемдік реакцияның қалай екенін осылай жеткізді. Тоқаев 25 іссапарға шығыпты. Шұғыл шақырымдар да болған. Мысалы, Арыстағы жарылыс оқиғасы. Қаладан эвакуацияланғандар жайғасқан бекеттегі әйел президентке «әлден-ақ мемлекеттік қолдауын сезініп жатқанын» айтады.

Жыл қорытындысы туралы келесі сюжет әлеуметтік салаға арналыпты. «Жалпы ішкі өнімнің 50%-ы осы салаға бөлінген» деген депутаттар мұның өте күрделі және өте жақсы екенін айтады. Көпбалалы отбасыларға берілетін қаржылай көмекті, азық-түлік және гигиеналық жиынтықты инфографика түрінде және сарапшылардың сөзі арқылы егжей-тегжейлі түсіндірді. Жылдың әлеуметтік қорытындысында тек қаржы туралы баяндады. Қаржыны қайда-қайда бөлетіндерін айтқанымен, адамдар мен олардың осы ақшаның арғы жағына жасырынған мәселелер айтылмады. Бұл қаржымен неше адамға жәрдем береді? Неше адам көмекке мұқтаж? Азық-түлік себетінде не бар? «Хабар» телеарнасы әдеттегідей адамдарға сөз беруге сараңдық танытты.

«Аналитика», «Еуразия бірінші арнасы»
«Жаңа репортер» командасы телеарналарға қайғыға ортақтасып, аза тұтуды қалай… Кешірім өтінеміз, біз алдын жазғанымызды қайталап жатырмыз. «Аналитика» бағдарламасының 29 желтоқсандағы эфирі аптаны емес, жылдың қорытындылады. Материалды алдын ала жасап қойып, соны қайта өзгерткілері келмеген сияқты.
Сонымен, бағдарлама неден басталды? Жыл оқиғасы – Нұрсұлтан Назарбаевтың президент қызметінен кетуі. Бұл оқиға 2019 жылдың 19 наурызында болды. Журналистер қалай болғанын көрсетті. Тұңғыш президенттің үндеуінен ұзақ-ұзақ үзінділерді көрсете келіп, Қазақстанда қос билік жоқ екенін айтып өтті. Қазақстанда жаңа премьер-министр болып Асқар Мамин тағайындалса, Сенат спикері қызметіне Дариға Назарбаева келді. Бағдарламада оған берілген уақыт тұңғыш президентке бөлінген уақыттан аз, бірақ басқа спикерлердің уақытынан көп болды. Айтпақшы, биыл Президент әкімшілігінің жетекшілері бес рет ауысты. Бағдарламада сол адамдардың кім екенін, қандай қызметтен келіп, қандай қызметке кеткенін де айтып өтті.

Екінші материал – екінші президент 2019 жылы не істеді, деген сауалға жауап іздейді. Бір қызығы, сюжетте сайлау процессіне, сайлаудан кейінгі митингтерге, Тоқаевтың президент сайлауындағы бәсекелестеріне назар аудармады. Екінші президенттің жетістіктеріне: атаулы әлеуметтік көмек төлемдері, жағдайы төмен отбасылардың несиелерін кешіру, жемқорлықпен күрес, Көкжайлау жобасының жабылуы, латын әліпбиін жетілдіру, Ұлттық қоғамдық сенім кеңесін құру кіріпті. Айтпақшы, сюжет Тоқаевтың: «Барлығын кадр шешеді. Бізде теңдессіз адам жоқ» («Кадры решают всё. Незаменимых у нас нет» — түпнұсқасы) деген сөзімен аяқталды. Тоқаевтың Сталин сөзін неліктен келтіргенін, бұл сөзі журналистерге несімен «ұнайтыны» сол күйі түсініксіз.

Аптаның төтенше оқиғаларын үшінші материалға жинақтапты. Арыстағы жарылыс, Астанада өртенген үйдегі бес сәбидің өлімі. Олег Журкевич сюжетінде мәселені қалай шешіп, зардап шеккендерге қалай көмек көрсетілгені туралы егжей-тегжейлі әңгімеледі. Әйткенмен, төтенше оқиғаға кім кінәлі (егер бар болса) деп танылғаны және мұндай оқиғалар тағы қайталанбауы үшін қандай іс атқарылғаны туралы ләм-мим демеді. Осы материалға Сириядан оралған қазақстандықтар тақырыбы да енді. Әрмен қарай митингтерді, дәлірегі Қазақстанда рұқсат етілген/етілмеген митингтерді және Мұхтар Әблязовқа сенбеуге үндеулерін қосыпты.

Тек бағдарламаның 24-минутында аптаның қайғылы оқиғасы – Алматы маңындағы ұшақ апатына ойысты. Сюжет түсініксіз, жамау-жамау жасалыпты: шет елдердегі әуе апаттары, Ресейдегі газ жарылысы, Тараздағы газ жарылысы және түрлі өңірлердегі көлік апаттары. Материалда ешбір кейіпкер, ешбір сарапшы жоқ. Осы төтенше оқиғалардан кейін не өзгергені, кімдер жазаланғаны және тағы басқасына шолу да болмады.

Түрлі атап айтқанда браконьерлік, балалар мен әйелдерге жасалатын қылмыстар, наркотик тарату қылмыстарына берілетін жазаны қатаңдататын заңнамалардағы өзгерістерге жеке материал арнады.

«Аналитика» 2020 жылы қазақстандықтарды қандай жаңа өзгерістер күтетінін де санамалады: міндетті медициналық сақтандыру енгізіледі, шағын бизнесті тексеруге мораторий, тұрғын үй қорын басқару реформасы, атаулы әлеуметтік көмек жүйесіндегі өзгерістер және жыл адамдары: Ержан Максим, Данэлия Тулешова, Димаш Құдайбергенов туралы айтты. Барлық материалда Тоқаевтың сөйлеген сөзінен үзінділер қолданды.

Apta, QAZAQSTAN
Apta бағдарламасының авторлары Алматы маңындағы әуе апатына 10 минут арнады, бірақ бір де бір сюжет көрсетпеді. Блок тележүргізушінің мәтіндерінен, синхрондардан және фотовидеолардан құралды. Жүргізуші Жайна Сламбектің мәтіні көп, өте көп болып, тіпті монологқа айналып кетті. Солай бола тұра жұмадағы ұшақ апаты оқиғасынан хабарсыз көрерменге әңгіме не туралы екені түсініксіз болып қалды: қандай ұшақ апаты, не болды, неше жолаушы бар еді, олардың қазіргі жағдайы қандай, неше адам қаза тапты? Міне, 10 минут бойына осы сауалдардың ешбіріне жауап бермеді. Блокты ұшақта болған отбасының отағасы қайтыс болып, әйелі мен төрт баласы ауруханада жатқанынан бастады. Ұшақта тек осы отбасы ғана болғандай әсер қалдырды.

Бағдарламаның бас сарапшысы ретінде ғарышкер Тоқтар Әубәкіров сөйледі. Төтенше жағдай комитетінің, Алматы әуежайыны, Bek Air компаниясы және тағы басқа ведомство өкілдерін көрсетпеді.

Жайна Сламбек: «Bek Air-ге жұрт жетіскеннен алмайтын. Билеттері арзандау болған соң ұшатын. Бұл дұрысына қолжетімсіздіктен туған сұраныс етін» деп, жұртшылықтың Bek Air билеттерін арзан болғаны үшін алатынын айтқанымен, «дұрысына» деп нені меңзегені беймәлім қалды. Қымбат билеттерді айтқаны ма? Демек, билет қымбат болған сайын, апаттан қаза табу ықтималдығы азая ма? Бұл «дұрыс» билеттер неліктен кенеттен қолжетімсіз болып қалды? Тележүргізуші мұның ешбірін де түсіндірмеді. «Дұрыс» және керісінше «бұрыс», яғни «дұрыс емес» билеттердің бағаларын да айтпады, тым болмаса, осылайша бағасын салыстыруға болар еді.

Әрмен қарай президент кеңесшісі Ерлан Қаринмен сұхбаттасып, жылдың саяси қорытындысын жасады. Cұхбаттың алғысөзі: «Мемлекетіміздің дамуындағы жаңа дәуір – 19 наурыздан бергі уақыт» деп басталды. Президент кеңесшісі Ерлан Қарин: «Қалай 91-жылдағы желтоқсанда жариялаған тәуелсіздігіміз – сол күн қандай маңызды болса, бұл тұрғыдан 19 наурыздағы оқиға да дәл сондай тарихи оқиға» деді. Шын мәнісінде, сұхбат алушы Жайна Сламбек те, сұхбат беруші Ерлан Қарин де 19 наурызда не болғанын айтпады. Не болғанын бәрі де білуге міндетті, деп ойласа керек.

Арыстағы жарылыстан кейінгі өмір. Қала тұрғындарының қазіргі жағдайы қалай, жарылыста баспанасынан айырылғандар қазір қайда тұрып жатыр? Осы сауалдың жауабын баяндайтын сюжет оптимизмге толы әрі жып-жылы әзірленген. Журналистер баспанасынан айырылып, қазір жаңа үйде тұрып жатқан тұрғындардың хикаясын және Арыс қаласының қазір қалай жаңарып, түрленгенін көрсетті.

Қазақстанда ерлі-зайыптылардың ажырасуына себептердің бірі – әйелдердің бедеулігі мен ерлердің белсіздігі. Осындай алғысөзбен басталған сюжет өзекті мәселенің шетін шығарды: Қазақстанда ерлі-зайыптылар бала сүйер алдын не некелесерден бұрын медициналық тексерістен өтпейді, дәрігерге сирек барады. Сюжет мейлінше толымды, жан-жақты жасалған. Бала сүйе алмайтын, не бір балаға зар болып жүрген адамдардың хикаясы, дәрігерлердің комментарийлері, заңгер пікірі мен тұрғындар арасында сауалнама да бар. Бірақ… Сюжет соңына қарай Нұр-Сұлтан қаласындағы «Нұрлы жүрек» орталығының балаларын да көрсетті. Аталған орталықта аутизм, сал ауруымен, элилепсиямен ауыратын 300-ге жуық бала өмір сүреді. Тілші сол балалар туралы «Медициналық тексерістен өтпеудің кесірінен ауру болып туылған сәбилер көп. Біразы «Нұрлы жүрек» орталығында жатыр. Кезінде жүктілікті жоспарламаған, дәрігер тексерісінен өтпеген ата-аналардың балалары» деп айтты. Алайда бір де бір баланың бетін көлегейлемеді.

Барлық оқырманымызды Жаңа жылмен құттықтаймыз, және «Жаңа репортер» командасы қазақстандық телеарналардың апталық ТВ-бағдарламаларына мониторингін тұрақты жүргізіп, қорытындысын апта сайын жариялайтынын еске саламыз.