Қазақстандағы жоғары оқу орындарында “Журналистика” мамандығын қалай оқыту керек? Кәсіби журналистика стандарттарына сай мамандар дайындауға не кедергі? Болашақ журналистердің оқу жоспарын кім дайындайды? Журналистиканы көркем әдебиетпен шатастырудың себебі неде?
Журналист Әбдіманап Кеңес Қазақстандағы Internews өкілдігі ұйымдастырған «Сұхбат» тренингіне қатысып, тренинг аясында PhD, Сүлеймен Демирел университетінің ассист. профессоры Мадияр Саудбаевпен сұхбаттасты. Кәсіби журналистің журналистика оқытушысымен сұхбатын ұсынамыз.
— Мадияр мырза, журналист дипломы бар журналистер “Журналистиканы университетте оқу керек” деп айтады. Ал журналистикаға эстрададан, асаба кәсібінен келгендердің пікірі “Арнайы білімнің қажеті жоқ” дегенге саяды. Сіздің ойыңыз қандай?
— Технология дамыған заманда кез келген нәрсені оқып, зерттеу керек. Өкінішке қарай, қазір Қазақстанда журналистиканың дамыған кезі емес. Сондықтан көп кісі видеоға түсу мен түсіруді, жазуды өз бетінше үйреніп «журналистика» деген осы» деп жүрген болуы мүмкін. Мұндай пікірлердің қалыптасуына әсер етер өте маңызды факторлар бар. Солардың бірді-екілісіне қысқаша тоқталайын. Өткенде YouTube-тағы Nursultan Qurman арнасында журналистер Дархан Өмірбек, Мақсат Толықбай және арна иесі Нұрсұлтан Құрман үшеуінің журналистика және оны оқыту жайында әңгімесін көрдім. Сонда Мақсат Толықбай журналистиканы оқытудағы кейбір пән атаулары, оның мазмұны, техникалық базасы және дәріс оқитын оқытушылардың біліктілігін айтып, қынжылады. “Журналистиканы оқымай-ақ маман бола аласың, бастысы практика болса жетеді” дейді. Дәл осы тұста Мақсаттың сөзіне келісуге де, келіспеуге де болады. Осы айтылған ойдың астарына үңіліп көрейік. Пән атауы мен мазмұны дұрыс болмауына екі үлкен қателік себеп: біріншіден, министрлік бекіткен жалпыға ортақ стандарт бар. Бұл стандартты дайындаушылар да, бекітушілер де бүгінгі журналистиканың қыр-сырын толық біліп, тамырын дөп баса алмайды. Стандарт, лицензия дегеніміз де цензураның көрінісі ғой. Екіншіден, сол маман даярлайтын жоғары оқу орны мен сабақ беретін оқытушының студент алдындағы жауапкершілігі. Келіспейтінім, журналистиканы нарықтық бәсеке стандарттарына сәйкес оқыту керек. Журналистика тек Прохоровтың кітабынан ғана тұрмайды. Қазір журналистиканың түрлі салалары қалыптасты. Елімізде журналистиканың «Тергеу журналистикасы», «Дата журналистика» сияқты салалары дамымаған. Бұдан бөлек түрлі жанрлар да пайда болды. Әлеуметтік теңдік теорияларына негізделген журналистік этиканы оқыту да бүгінгі маңызды бағыттардың бірі болып отыр.
— Қазақстанда жалпы журналистика дамымағанын айтасыз. Мұның себебі неде?
— Қазақстанда журналистика дамымауына екі негізгі себеп бар: Біріншісі, елдегі саяси ахуал. Өкінішке қарай, Қазақстан сөз бостандығы, демократия деген түсініктерден алыс. Сондықтан журналистика 100 пайыз қарқында жұмыс істеуі мүмкін емес. Екінші себеп, журналистер дайындайтын жоғарғы оқу орындарының заман көшіне ілесе алмауы. Барлығы болмаса да, журналистер дайындайтын негізгі оқу орындарында Кеңес одағы қалыптастырған үрдіс әлі де жалғасып келеді.
— Мектепте, отбасында оқушы бала өлең шығарып, жақсы шығарма жазса, «мына баладан бірдеңе шығады, өскенде журналист болады» деп ой тастайды. Журналист мамандығын таңдағанда баланың бұл қабілеттеріне мән беру қаншалық дұрыс? “Журналистика” дегеніміз әдемі сөздің орнына фактіге сүйенген шынайы әрі объектив ақпарат тарату емес пе?
— Бұл сұраққа жауапты сәл әріден бастағанды жөн көріп отырмын. Жалпы қазақ даласына жазба журналистикасы өте кеш келді. Қазір қазақ журналистикасының дамуындағы маңызды деген бірнеше кезеңді атап өтейін: Бірінші кезең — қазақ баспасөзінің қарлығаштары саналатын «Түркістан уәлаяты», «Дала уәлаяты» газеттері кезеңі. Екі газет журналистика өнімі болып саналса да қазақ тіліндегі ақпараттың басым бөлігін басқа тілден аударып берді. Таза қазақ тіліндегі мәліметтің көбін ауыз әдебиеті, фольклор мен сол кездегі ақындардың өлең жазбалары құрады. “Бүгінгі тәржімандық журналистиканың іргетасын осы екі басылым қалыптастырды” деп айта аламыз. Елдегі көптеген уеб-сайттар мен ресми ақпарат құралдарындағы мәліметтер орыс тілінен аударылады. Таза қазақ тілінде жазылған, сапалы журналистік материалдар аз. Екінші кезең және өте маңызды дәуір — «Айқап» пен «Қазақ» газеттері және сол кездегі тағы басқа басылымдар қалыптасқан уақыт. 17-18 ғасырлардағы бүкіл Еуропаның даму бағыты мен мәдени-интеллектуалды ауанын өзгерткен журналистика бізге осы 20 ғасырдың басында ғана жетті. Сол кездегі кез келген газет-журналды алып қарасаңыз, журналистік материалдар мен журналистиканы көре аласыз. Әрине, әдебиет нышандары да кездеседі, десе де журналистика — бірінші орында. Үшіншісі — Қызыл империя, яғни журналистика жойылып, пропаганданың туған кезеңі. Орталық Компартияны мақтап-мадақтау, коммунизмді насихаттау. Төртінші кезеңді “қазақ журналистикасындағы жаңа кезең” деп айтсақ та болады. Бұл жаңа кезеңді екіге бөліп қарастыра аламыз: 1991-2002 жылдардағы журналистика және 2002 жылдан бүгінге дейінгі журналистика.
Тәуелсіздігімізді жариялағаннан кейін алғашқы 10 жылдағы экономикалық ахуал қиын болса да журналистикада, жалпы мемлекеттің ішкі саясатында демократиялық қозғалыстарды, соның нышандарын көреміз. Ал содан кейінгі екінші онжылдық, өкінішке қарай, демократияның дамуы емес, керісінше демократияның күйреуі болды.
Кез келген ақпарат құралы тендер тетіктеріне тәуелді, яғни, министрліктен бастап жергілікті әкімдіктерге дейін ақпарат құралдарын бақылап отыр. Бұрынғы пропаганда мен тәржімандық журналистика қайта гүлденді. «Елбасының» не мемлекет басшысының қайда барып, кімді қабылдағанын халыққа жариялау — журналистика емес, пропаганда. Міне, осы тұста сұрағыңызға жауап беруге болады. Ақындығы бар баланы көргенде “болашақ журналист болады” деген ой — осы тарихи және бүгінгі эфирден беріліп жатқан түрлі шоуларды көргеннен қалыптасса керек. Әрине, сөз байлығы, дұрыс сөйлеу және креатив — бүгінгі журналистің негізгі компоненттерінің бірі. Дегенмен сыни ойлау, аналитикалы пайымдау, өзіңіз айтқандай, дереккөздерді тексере білу, салыстыра алу қабілеттерін де ұмытпаған дұрыс.
— Білім және ғылым министрлігі педагог мәртебесін көтеру үшін мұғалім мамандығына тапсыратын мектеп түлектерінің ҰБТ-дағы шекті балын 70-ке дейін көтерді. Ал журналистикаға тапсыру үшін қазақ тілі мен тарих пәні және шығармашылық емтиханда жинаған ұпайы жеткілікті. Бұл мамандық сапасына қаншалықты әсер етіп жатыр?
— Басқа университеттерді білмеймін, бірақ Сүлеймен Демирел университетінің Журналистика мектебіне биылдан бастап талапкерлерді жаңа форматта қабылдаймыз. Биыл бізде қабылдау емтиханы онлайн форматта өтеді. Бұрынғыдай эссе жазбайды. Соның орнына екі бөлімнен тұратын жаңа формат енгіздік. Бірінші бөлімінде әр талапкерге арнайы видео көрсетіліп, сол видеоға қатысты үш сұрақ қойылады. Болашақ студент видеодан не түсінгенін, астарын және өзі не ұсынарын жазуы керек. Студент өзінің аналитикалы пайымдау қабілеті мен қарымына қарай жауап береді. Бұрынғыдай сөз байлығы, әдеби көрсеткіштерінен бұрын талапкердің сыни ойлау дағдысына мән береміз. Екінші бөлімде бір проблеманы жазбаша түрде суреттеп береміз. Сол мәселе бойынша талапкер бір редакцияға хат жазады. Хатта аргументтерін, сөз дәйектерін келтіре алуы қажет. Мұнда граматикалық сауаттылығына мән берсек те сыни ойлау және оны деректеуіне қараймыз. Бұл тәсілді Қазақстанда Назарбаев университеті пайдаланады. Аталған әдісті биылдан бастап біздің кафедра да енгізіп жатыр.
— Ал университеттерде оқытылатын журналистика мамандығының оқу жоспарын, пәндерін кім дайындайды?
— 2-3 жыл бұрын министрлік бекіткен бір стандарт болатын. Оны республикалық оқу-әдістемелік кеңес бекітеді. Оқу бағдарламасының үлгісін 2000 жылдан бері Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ дайындап келді. Кейінгі екі жылда бағдарламаны ЕҰУ университеті дайындады. Өкінішке қарай, біздің санамызда әлі де “барлық нәрсені стандарттау” деген түсінік бар. Бұл — Кеңес үкіметінен қалған «барлығы бірдей болуы керек» деген түсінік. Нарық экономикасы заманында неге стандарт болуы керек? Министрлік неліктен қадағалайтынын түсіну қиын. Бәлкім, барлығының бір жүйеде болуы — министрліктің қадағалауына тиімді болатын шығар. Егер солай болса, бұл да цензураның бір формасы ғой. Алайда Ерлан Сағадиев министр болғаннан кейін университеттерге автономия берілді. Қазір тек белгілі бір пәндер ғана міндеттеледі. Мамандыққа тікелей қатысы бар бағдарламаны әр жоғары оқу орны өзі қалыптастырады.
— Сіз қызмет ететін университетте оқу жұмысының жоспары қалай жасалады?
— Біз соңғы 2-3 жылда сабақтарды түбегейлі өзгерттік. Сабақ кестесінде тележурналистика, радиожурналистика пәндері мүлдем жоқ. Оның орнын видео және аудиожурналистика пәндері алмастырды. Бұл тәжірибені АҚШ-тың Stanford және Missouri университеттерінен алып, бейімдедік. Ақылдастар алқасымен виртуалды түрде кеңесу үрдісін қалыптастырдық. Биыл бізде магистратура ашылғалы жатыр. Магистратура бағдарламасын дайындағанда Колумбия журналистика мектебінің түлегі Дархан Өмірбек, Азаттық радиосының журналисі Руслан Меделбек, СДУ профессорлары Мұхтар Сеңгірбай, Молдияр Ергебеков және Қазақстандағы танымал журналистермен ақылдастық. Барлық ұсынысты қарап, үш бағытта журналистика мамандығы магистратурасын аштық. Біздегі бағдарламаның барлығы ақылдасу негізінде құрылады.
— Журналистикада ақпараттың шындық немесе жалған екенін анықтау (Fact-checking) маңызды. Қазіргі пандемия кезінде мұның маңыздылығы арта түсті. Осы пәнге қаншалық мән бересіздер?
— Бізде Factcheck және Media literacy деген сабақ болған. Кейін бұл сабақ News literacy деп өзгертілді. Ақпарат сауаттылығы сабағында Factchecking детальдары қамтылады. Аты дәл осылай аталмаса да 1-2 курс студенттеріне «Ақпарат сауаттылығы» деген сабақ өтеді. Сабақта «ақпарат қалай тексеріледі», «оны кім таратып жатыр», «жарнамалық мақсаты бар ма», «рас-өтірігі қай деңгейде» деген секілді бүкіл тетіктерін үйретеді.
— Кей журналистер мықты практик болса да сабақ бергенде педагогикалық тұрғыда әлсіз болуы мүмкін. Бұған не айтасыз?
— Көп журналист: «университетте журналистиканы дұрыс оқытпайды» деп сынап жатады. Солай айтатын журналистердің өзін аудиторияға әкелгенде бар айтары 2-3 сабақтан кейін таусылып қалады. Біріншіден, оқытқан жоғары оқу орындары о кісіге дұрыс теориялық білім базасын бере алмаған. Екіншіден, педагогикалық қабілеттері жоқ. Біз бұл мәселені қалай шешеміз? Тікелей практикада жүрген мамандарды жұмысқа алмаймыз. Практикада жүрсе де шетелде магистратура оқып келген кісілерді алуға тырысамыз. СДУ-да Журналистика мамандығын оқытатын мұғалімдері қатарында Елнұр Алимова, Асхат Еркімбай, Мұхтар Сеңгірбай сияқты шетелде оқып келген, қазір практикада жүрген мамандар бар. Барлығы педагогикалық білімді, жаңа трендтерді меңгерген. Дегенмен олар жаңадан келгенде қазақстандық жүйеге сіңісе алмауы мүмкін. Сол үшін былтырдан бастап университетте “reflective teaching observation” (оқытуды рефлексиялық бақылау — автор) деген бағдарлама қабылданды. Сол бағдарлама аясында кафедра меңгерушісі мен декан жаңадан келген мамандардың сабағын жоспарлы түрде, алдын ала хабарласып, силлабусы бойынша дәрісін талқылайды. Сосын мұғалімнің сабағына кафедра меңгерушісі қатысады. Оқытушының айтқанына өтіп жатқан сабақтары сәйкес келе ме, жоқ па, соны анықтайды. Сабақ біткен соң оқытушы мен бақылаушы қорытынды жасап, қайта талқылайды. Сол қорытынды нәтижесінде келісіледі немесе ұсыныстар айтылады. Оқытушылардың педагогикалық қабілеттерін қалыптастыру үшін осылай жұмыс істейміз.
— Қазақстанда «Дата журналистика» қай уақытта жан-жақты қолданысқа енеді?
— Пандемия кезінде бірен-саран журналист мемлекеттік сатып алу сайтынан деректерді алып, биліктің насихатын жүргізуге бөлінген қаржыны зерттеп жазса да датамен жұмыс істеу бүкіл редакцияның негізгі бағыты емес. Мәселен, Egemen Qazaqstan газетін алайық. Бұл газет еліміздің бас газеті аталса да бюллетен қызметін атқарып отыр. Президенттің қайда болғанын, не істегенін, кіммен кездескенін насихаттап отырады. Байқасаңыздар, газет ішінде оқиғалық сурет те жоқ. Мысалы, «Алтын Ордада кептеліс, құрылыс болып жатыр, адам көп. Жедел жәрдем жүр. Коронавирус өршіген тұста бұл қалай болғаны?» туралы немесе митинг, бейбіт жиындар өткені жайында газет бетінен ешқандай көрініс таппайсыз. Тек мемлекет басшысы, министрлер есебі және «Рухани жаңғыру». Газеттік емес, бюлетендік сипат басым болып кетті. Ал «Жас Алаш», жақында ашылған Malim.kz, шетелдік болса да Азаттық радиосынан Қазақстандағы журналистика көрінісін байқауға болады. Орыс тіліндегі басылымдар қатарынан Vlast.kz айта аламын. «Тергеу журналистикасы» мысалдарын осы сайттан көруге болады. Ал Қазақстандағы жалпы журналистикаға келер болсақ, «дата журналистика» әлі қолға алынбай жатыр. Оның маңызынң редакциялар әлі түсінбеді. Журналистердің көбі бұрынғы классикалық бағыттағы журналистиканы оқып, тендерге байлаулы болғандықтан сын айту, оқиғаны дата күйінде суреттеп беру жоқтың қасы. Ал батыста: бұл — журналистиканың негізгі бағыты.
— Университетті жаңадан бітірген журналист мемлекеттік БАҚ-та қызмет еткісі келмесе, жеке тәуелсіз медиа ашуы үшін қаржы жолдарын қалай қарастырғаны дұрыс?
— Ең алдымен жас журналистке жігер керек. Ақша екінші орында тұрады. Адам ең бірінші өзін жеңуі керек. Содан кейін ғана қаржыны ойлаған дұрыс. Негізінен, Қазақстанның медиа саласында қаржы көп. Егер сіз “мемлекет тендеріне қатысып, биліктің саясатын дәріптеймін” десеңіз заңды тұлға ретінде тіркеліп, кез келген министрліктің насихатын жасасаңыз болады. Бұдан бөлек, қазір Қазақстанда көптеген халықаралық ұйымдар тағайындаған гранттар бар. Соған қатысуға болады. Осындай гранттарды жеңіп алып, өзінің тәуелсіз жобаларын жасап жатқан студенттеріміз бар.
— Жауабыңызға көп рахмет!
