Батыс қоғамында қыз пәктігі оның жеке шаруасына айналғалы көп уақыт өтті. «Менің тәнім – менің шаруам» қағидасы өткен ғасырда-ақ қалыптасты. Міне, сондықтан батыс БАҚ-тарында мұндай тақырыптағы жарияланымдар жоқтың қасы. Алайда посткеңестік кеңістікте, әсіресе Орталық Азия елдерінде адамның жеке басына қатысты интим мәселелер әлі де маңызды тақырыпқа айналып отыр. «Жаңа репортер» медиасыншысы Назира Дәрімбет Орталық Азиядағы БАҚ үшін бұл тақырып неліктен өзекті болып отырғанына шолу жасады.
«Жеті еркекпен болса… Бұл — бедеулік»
Әрине, қоғамдағы маргиналдар «дәстүрлі тәрбие, «ұлт тазалығы» сияқты түсініктерді жамылып, діни қағидаларға сүйеніп, «қыз пәктігін» сөз етеді. Көбінің түсінігінде, некеге дейінгі жыныстық қатынас болашақ баланың денсаулығына кесірін тигізуі мүмкін.
Алайда дәл осы тақырыпты сарапшы не белгілі маман тілге тиек етсе, таңданбасқа амал қалмайды. Мәселен ресейлік балалар омбудсмені Анна Кузнецова телегонияны қолдайды. Ол: «әйелде жыныстық қатынасқа түсетін еркектерінің көп болуы — ауытқуы бар баланың туылуына әкелуі мүмкін» депті. Ал Чувашияның Денсаулық сақтау министрі Владимир Викторов: «әйел жеті еркекпен болса, онда «бұл — бедеулікке берілетін кепілдік» дейді. Неліктен жеті еркек? Министр себебін түсіндірмейді.
Республикалық арналар да тақырыпқа үн қосады
Кейбір әріптесіміздің дәл осы түсініктен алыс емес екені еріксіз жаға ұстатады. Мысалы, атыраулық журналист Жеңіс Құспан күйеуі ұрып-соғатын әйелдердің 50%-ы тұрмысқа пәк қыз болмай шыққаны үшін «жазасын алатынына» сенімді.
Ол бұл туралы: «Мұның негізгі себебі, қыздардың пәк болып тұрмысқа шықпауында. Мәселен, жігіт қызды сүйіп алады. Оның пәк емес екенін білсе де, көнеді. Кейін сонысы есіне түскенде, қызғаныш кернейді, ызасы келеді. Сол себепті жұдырық ала жүгіреді. Ал қыз өз кінәсін сезінген соң таяққа көніп жүре береді. Осындай келеңсіздіктің орнын толтыру үшін қыз тәрбиесіне көңіл бөлуіміз керек. Қызды барған жеріне пәк болып баруы тиіс екенін санасына құю керек. Отбасындағы маңыздылығын айту керек. Қазіргі қыздардың бәрі болмаса да, 50 пайызы пәк емес күйде тұрмысқа шығып жатыр» деп, салмақты түрде пікір білдірді.
Жеңіс Құспан — бірнеше республикалық телеарналарда, QAZAQSTAN ұлттық арнасында, ірі интернет-басылымдарда қызмет еткен тәжірибелі журналист. Оның әлеуметтік желіде жазған пікірін бірнеше басылым іліп әкетіп, көшіріп басты. «Еуразия бірінші арнасы» басты жаңалықтарынан сюжет те көрсетті.
Сюжетте Жеңіс Құспан: «Төсек көріп, тұрмысқа шығатын қыздардың қазір үлес салмағының артқандығынан және соның салдарынан таяқ жейтіндердің көбейгені. Ойымды нақты жеткізу үшін мынадай бір мысал келтірейін. Мысалы, 100 пәк қыз бен 100 пәк қыз емес қыз тұрмысқа шықты делік. Бірінші топтағылардың көбі отбасылық құндылықтарды сақтайды, ал екінші топтағылардың көбі ажырасады немесе күйеуінің ұрғанына шыдайды» деп, өз ұстанымын да түсіндірді.
Бұл тақырып рейтинг қуған қаншама басылымды «қоздырса» керек, қыздық туралы жарыса жазып жатты.
Мәселен, танымал тележүргізуші Ләйлә Сұлтанқызының «Өз ойым» («7 арна») ток-шоуы да бұл тақырыпты сөз етеді. Бүгінде жабылып қалған жобаның басты миссиясы — «дәстүрлі және отбасылық құндылықтарды өзектендіру және насихаттау» болатын. Ток-шоудың бір шығарылымы пәктік тақырыбына арналды. Жоба авторларының ойынша, қыздық — «дәстүрлі құндылыққа жатады» екен.
Ток-шоу студиясына алматылық 19 жасар студент қыз келіп, қыздығын сататынын айтып, басы дауға қалады. «Өзіме тиесілі дүниені не істесем де, өз еркім» деп айтқан қыз студия қонақтары мен жүргізушілер сынына ілінді.
Қыздықты «ұлттық қазынаға» балаған жүргізуші: «сен кімге керексің» деп те қорлады. Студия қонақтарының бірі қызға пәктігін емес, бүйрегін сатуды кеңес етіп, «ұят болады» деп тоқтау салғысы келді. Ток-шоу авторлары қыздың мұндай «тауарын» сатып алғысы келетіндер қаншалықты көп екенін де анықтапты.
Adyrna.kz порталы да қыз пәктігінен сырт қалмай, қалам тербеді. Портал авторы қыздар пәктігіні саудалай алатын арнайы шетелдік ресурс бар екенін айтып, қыздығын сатқысы келетіндер арасында Орта Азия тұрғындары да кездесетінін жазды. «Онлайн-аукционда Орталық Азиядан шыққан бойжеткендердің лоты өте көп. Тәжікстан мен Түркіменстаннан әзірге біреуден. Аукционда пәктік құны 3 мыңнан 1 млн долларға дейін бағаланған» депті.
Мақалаға «Масқара, ұят жағдай ғой!», «Ақ некеге адал келмеген қыздың кейін қандай қадірі болады?», «Тек пәк қыздарды жар қылып алу керек» деген пікірлер де жазылған.
Қыз пәктігін еркектер ғана айтпайды…
«Пәктігін» жоғалтып, тұрмыс құрып жатқан қыздарды ерлер ғана емес, әйелдер де сөгеді. Мұны Гүлжан Ізтайдың Abai.kz порталында шыққан «Пәктік қайда кетті?!» мақаласынан байқаймыз. Мақала пәктікті физиологиялық тұрғыдан түсіндірмек болып, «қыз болмау» отбасын бұзады» деп өкініш білдіреді. Қыздық пен жезөкше проблемасын бір қатарға қойып қарастыруға тырысады.
«Десе де, осы тақырыптың аясында жанжал жиі шығады. «Қыз емес» екен деген ар-намысқа тиетін әңгіме талай отбасын шайқалтып, талай әйелдің көз жасын көлдетті. Бүгінде төсек қатынасына қатысты сауаты аз адамдар «әйелдердің бәрі бұзылып кеткен» деп шала бүлінуі де осы түсінбеушіліктің салдары шығар. Әйелдің бұзылуы деп талғамсыз, кездескен ер адаммен төсектес бола беретінін меңзейді. Алайда бұл жолды таңдағандарды «жезөкшелер» деп танимыз және көптеген әлеуметтік зерттеулер жезөкшелік жолға қыздардың көпшілігі өз еріктерімен бармағанын көрсетуде. Жезөкшелерді белгілі бір қылмыстық топтар басқарады»,- деп тұжырымдаған автор соңында: «Бүтін отбасы — мемлекеттің бір байлығы. «Қыздық» мәселесіне әркімнің сауатты қарауы отбасының бейбіт келісімде өмір сүруіне ықпал етеді. Лайым жас шаңырақтар құламасын деп тілеймін,-деп түйіндейді.
Қазақ тіліндегі аудиторияға «жабық тақырыптарда» сөйлейтін журналист ретінде танылған Әсел Ергешқызы «Уақыт көрсетеді» YouTube-жобасына сұхбатында «кейбір қыздардың пәктігі жалған» деп жұртты шулатты.
«Бізде пәктікті сақтайтын, бірақ балама жолмен жыныстық қатынасқа түсетін қыздар бар. Оларды пәк деп санауға болмайды. Бұл мәселені кеңінен көтеру керек. Бұл — қоғам мәселесі. Кей қыздар пәктігін қайта салдырады, басқа жолдармен жыныстық қатынасқа түседі, содан кейін күйеулерінің алдында таза көрінеді. Бұл — алдау»,-дейді ол.
Орталық Азия медиасындағы «қыздық»
Қазақстандық БАҚ-та пәктігін дәлелдеу үшін мамандарға жүгіну оқиғалары аз, ал Тәжікстанда бұл жағдай кең қолданыста екен. Қыздар пәктігін қорғап, қалыңдықты «пәктік»-тестін тапсыруға мәжбүрлейді.
«2014 жылы жүздеген тәжік қызы пәктікке тест тапсырды. Мұны көбіне олардың күйеуі талап етті. Тәжікстандағы республикалық сот-медициналық сараптама орталығының мамандары қыздардың пәктігін дәлелдеу туралы өтініштерге таң қалмайды. Шамамен алғанда, оларға күніне екі қыз келеді. Бірі өз еркімен келсе, енді бірі пәктігін дәлелдеуге мәжбүрлі түрде келеді. Жастарға сүйікті қызының не қалыңдығының пәктігі әлі де маңызды», — деп жазады Озоди радиосы.
Ал «Азия-Плюс» басылымы: «2014 жылы 480 қыз пәктігін тексерту үшін жүгінді. Тек 37-сі «бұзылған» (пәк қыз емес)» болып шықты», деп, нақты дерек келтіреді.
Осындай «пәктік»-тестілерінің бірі Тәжікстандағы Восей ауданында тұратын 18 жасар қыздың өз-өзіне қол салуына итермелеген. Әйтсе де, мұндай қайғылы оқиғалар «әйел абыройының сақшыларын» тоқтатар емес. «Тәжік қоғамында қыздардың пәктігі — сол отбасы ар-намысының басты мәселесі. Ал күйеу жігіт үшін таңдаған әйелінің «адалдығы» – отбасын құратын басты негіз» деген түсінік кең таралған.
Әйткенмен, Тәжікстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі мұндай «пәктік»-тестілерін жоққа шығарады. Отбасы кодексіне енгізілген түзетулерге сәйкес, 2016 жылдың 1 шілдесінен бастап азаматтар некеге тұрар алдында міндетті түрде тегін медициналық тексеруден өтеді. Мысалы, 2018 жылы үйлену тойына дейін 134 451 адам міндетті медициналық тексеруден өтіп, В гепатитін жұқтырған 1,5 мың адам, С гепатитін жұқтырған 198 адам, АИТВ (ВИЧ) жұқтырған 58 адам, туберкулез жұқтырған 17 адам және психикалық ауытқулары бар 58 адам анықталыпты.
БҰҰ-ның Әйелдерге қатысты кемсітушілікті жою жөніндегі комитеті Тәжікстан билігін некеден бұрын жасалатын «пәктік»-тестіне тыйым салуға шақырды. Озоди радиосының жазуынша, «Дәстүрлі тәжік қоғамында «тұрмысқа дейін қыз таза болуы керек» деп саналады. Егер күйеуі неке түнінде қалыңдығының пәк емес екенін білсе, қызды масқаралап, қуып жібереді. Ата-анасы «сондай қызын» қабылдаудан бас тартады. «Өмір бойына мұндай әйелдердің абырой-беделіне кір жұққан» деп саналады» екен.
Тәжікстан тұрғындары қыз пәктігін тексеру үшін дәрігерлерге жүгінсе, көршілес Өзбекстанда қыздықты өз бетінше тексереді. Өткен жылдың соңында Хорезм облысында сұмдық оқиға болды. «Күйеу жігіт үйлену тойынан кейін туыстарына қыздың пәк қыз емес екенін айтады. Туыстары қызды шешіндіріп, жалаңаш күйінде видеоға түсіреді. Кейін бұл бейнежазба желіде тараған»,-деп хабарлайды upl.uz.
Қыздық мәселесі Орталық Азия қоғамын ғана мазалайтын мәселе емес. Мәселен, The Village Беларусь басылымының хабарлағанындай, бір қыз болашақ күйеуі үшін гименопластика жасатыпты. Мақалада мұның себептерін: «Айналамызда феминизм, бостандық, теңдік және әйел бауырластығы сияқты дүниелер бар 2018 жылы пәктікті қалпына келтірудің еш мағынасы жоқтай көрінеді. Іс жүзінде әйелдер жігітін немесе күйеуін қуанту, діни нормаларға сай болу, зорлық-зомбылық туралы естеліктерін өшіру үшін осы жағымсыз процедураға жүгінуін жалғастырып жатыр»,-деп түсіндіреді.
Дамыған ел Израильде де қыз пәктігіне қатысты діни қағидалар кейбір тұрғындарға тыныштық бермейді. Жергілікті газеттердің бірі әйелінің «қыз емесін» білген күйеу жігіт үйлену тойы мен сыйлықтардың құнын өтеуді талап еткенін жазады.
Бәріміз XXI ғасырдың алғашқы ширегіне таяп қалдық. Адамзат жыныстық қатынас арқылы таралатын көптеген ауруды емдеп, ғалымдар контрацепцияның ондаған түрін ойлап тапты. Демек, қыз баласы некелескенге дейін пәктігін сақтауын міндеттейтін аз-маз салмақты себептер де келмеске кетті. Жыныстық ауруларды негізінен еркектер тарататынын да ашып айтпаймыз.
Әйтсе де патриархал қоғамда, соның ішінде Қазақстанда да қыз пәктігі жөнінде сөз қозғала қалса, «моральді қорғаушылар» мен «ұлттық» тәрбиені жақтаушылар қыздың «туған-туысын, тіпті бүкіл ұлтты масқараламау үшін некеге дейін ар-абыройын сақтау керек» екенін еске салуды әсте ұмытпайды. «Қыз ар-намысы — ұлттың ар-намысы» деген сөз де шыққан.
Бұл тақырыпты әлеуметтік желі қолданушылары ғана емес, журналистер де, белсенділер мен кейбір «қайраткерлер» де әр тұрғыдан көтереді. Мұндай интим тақырып біздің қоғамды (әсіресе, еркектерді) не себепті алаңдатады? Олар барлық қыздың ішкиіміне қол сұғуға неге дайын тұрады?
Қоғам қыз абыройы, әйел ұяты туралы қараңғылық құрсауындағы түсінігінен әлі күнге шыға алмай, сексизм әлемінде өмір сүруін жалғастырып жатыр. Өкінішке қарай, патриархал қоғам тек әйелдерге ғана бағытталған сексизм және ар-намыс туралы жалған түсініктерге негізделген көзқарасты қолдауға бейім.
Батыс елдерінде бұл тақырып әлдеқашан күн тәртібінен түсіп қалды. О жақта кез келген тележүргізуші эфир қонағына «ой, сен кімге керексің» деп айтса, ертең өзін сотқа беретінін, және сотта жеңілетінін де түсінеді. Өмірінің соңына дейін осы қатесінің зардабын тартатынын да біледі.
