17-20 мамыр күндері Алматыда Зерттеу журналистикасы мектебі өтті. Офлайн-тренингке Орталық Азия елдерінен 20 журналист қатысты. Тренерлердің бірі — журналист, ProTenge.kz жобасының негізін қалаған Жәмила Маричева. Халықаралық медиатренерлер журналистік зерттеу жүргізудің әлемдік тәжірибесін таныстырса, Жәмила мұның барлығы Қазақстанда қалай жүзеге асатынын айтып берді. ProTenge.kz тәжірибесінен көптеген мысал келтірді. «Жаңа репортер» сайты Жәмила Маричеваның Қазақстанда digital-зерттеу жүргізу нұсқаулығынан үш түрлі кеңес жазып алды.
№1. Нені қайдан іздеуді қалай білеміз?
Біз әдетте не іздейміз? Ақша, мүлік пен байланыстарды іздейміз. Жәмила зерттеуші-журналистің жұмысын алтын қазушымен салыстырады. Алтын табу үшін өте көп құм жуу керек. Ең маңыздысы — алтынға пара-пар ақпарат табылатын құмды қайдан тауып, жууға болатынын білу. Мысалы, мұндай ақпаратты президент пен үкімет шығындарынан іздеп табуға болады.
Цифрлы деректермен жұмыс істеудің бір артықшылығы — ақшаның ізі қалады, иә, неғұрлым көп сома болса, соғұрлым ізі де айқын. Бір қиыны — ақпаратты іздеу мен маңыздысын «сүзіп алуға» бірнеше сағат не бірнеше күн кетеді. Жәмиланың айтуынша, ол әріптестерінен сұрауға, кеңес алуға еш қысылмайды екен. Біреу кеңес сұраса, оларға да көмектеседі.
№2. Іздегенімізді қалай анықтауға болады?
Республикалық бюджеттің 50%-дан астамы мемлекеттік сатып алу порталы арқылы өтеді. Әрбір бесінші сыбайлас жемқорлық қылмыс мемлекеттік сатып алу саласында жасалады. Келісімшарттардың 80%-ы конкурстан тыс болады. Цифрлы ізбен жұмыс істеудің ең кемшін тұсы — табылған деректер «неге, не үшін, неліктен» деген сұрақтарға жауап бере алмайды. Басты артықшылығы — сізге бермей қойған цифрларды алуға болады.
№3. Дерек жиналды, енді не істеу керек?
Енді «Мұның қоғам мүддесіне қандай пайдасы бар?» деген сауалға жауап беру керек. Бірнеше жауабы болады:
- бюджет қаражатын тиімді жұмсау мәселесі;
- қызмет бабын асыра пайдалану;
- сыбайлас жемқорлық қылмыс.
Қылмыс жайлы ақпарат бар, бірақ дәлел болмаса, не істеу керек? Мұндай кезде оқырмандар дәлел табуға көмектеседі — материалды жариялағаннан кейін редакцияның әлеуметтік желілердегі аккаунтына жеке хат жазып, ашық дерекөздегі ақпаратты (мәселен, посттар, стористер және т. б.) бөліседі
Жәмила Нұр-Сұлтан қаласында 28 млрд теңгеге (64 млн долларға жуық) салынатын дипломаттар қалашығы туралы мақаланы мысалға алды. Мұндай қалашық салынатыны Forbes.kz сайтында жарияланған мақаладағы Нұрсұлтан Назарбаевтың сөзінен мәлім болды. Ал іздеуді республикалық бюджеттегі мына сөзден бастапты.
Осылайша, Жәмила зерттеуші-журналистерге республиканың не өзіңіз тұратын қаланың бюджетін жиі-жиі қарап тұруға кеңес береді. Жалпылама сандар бар, енді не істейміз? Зерттеудің нобайын сызып, «сандардың артына не жасырынған», «қандай құрылыс салынбақ», «кім салып жатыр», «не үшін салып жатыр», «мұны білу үшін қайда, кімге хабарласу керек» деген сауалдарға жауап іздейміз.
Осы және бұған ұқсас зерттеулердің бірінші кемшілігі — тығырыққа тірелу, зерттеуді жалғастырудан бас тарту қаупі. ProTenge. kz командасы да бұған тап келген. Мемлекеттік сатып алулар порталында осы сомадағы келісімшарт туралы ештеңе табылмапты. Мемлекеттік органға жолдаған сауалға толымсыз жауап келді. Мұндай кезде журналистер Гуглде дұрыс іздей білуі керек екен.
Жәмила «дұрыс гуглдетуді үйрену үшін Bellingcat командасына (зертетушілер мен азаматтық журналистердің тәуелсіз халықаралық командасы, олар зерттеу жүргізу үшін ашық дереккөздер мен әлеуметтік желілерді қолданады — ред.) барып, оқып қайтқан сияқтымын» деп әзілдейді.
ProTenge осы кейсті зерттеу үшін Google Earth сияқты құралдарды, Жер кадастрі басқармасының ақпаратын қолданыпты.
