«Еуразия» бірінші арнасында 9 ай бойы эфирге шығып келген Köremіz ток-шоуы маусым қорытындысын жасады. Аптасына бес рет, дүйсенбі мен жұма аралығында жарыққа шығатын бағдарламаның хронометражы – 50 минут. Кешкі сағат 19:00-де көрерменмен қауышады. Kantar* телевизиялық өлшемдері негізінде International Media Service дайындаған мәлімет бойынша, «Көреміз» 13-19 маусым аралығындағы телевизиялық бағдарламалар ішінде үздік ондыққа кірген. Рейтиңі – 2,31 пайыз**. «Жаңа репортер» медиасыншысы Жадыра Аққайыр бағдарламаның қаралымы жоғары екі шығаралымына шолу әзірледі.
Телеарнаның ресми сайтындағы ток-шоу сипаттамасында былай делінген: «Бұл жобада шынайы өмірдегі кейіпкерлердің оқиғалары еш бояусыз, бүкпесіз көрсетіледі. «Köremіz» ток-шоуының студиясында ойдан шығарылмаған оқиғалар мен куәгерлердің өз аузынан баяндалатын түрлі тағдыр талқыланып, кейіпкерлеріміздің сұрақтарына тиісті мамандардан жауап алып, мәселесін шешуге көмектесеміз».
Бағдарлама ұжымы ұсынған қорытынды шығарылымда 180 тағдырға араша түскені айтылды. Басталғалы бері ток-шоу жүргізушісі екі рет ауысқан. Бастапқыда Ғазиза Райымбек жүргізсе, үш айдан кейін эфир тізгінін Руслан Өтепбай алды. Тоғыз ай ішінде түрлі тақырып талқыға түсті. Оның ішінде отбасылық жанжал басым. Ерлі-зайыптының арасына түскен ене, ажырасқан соң баланы бөлісе алмай жүрген жұбайлар, баланың әкесі кім екенін анықтауға асыққандар, күмәншіл һәм күдікшіл күйеуден зардап көрген әйелдер мәселесі жиі көтерілді.
Ток-шоудың YouTube желісінде арнасы бар. 115 мың оқырман жинап алған арнаға күн сайынғы шығарылымдар дереу салынып отырады. Алдын-ала аңдатпасын да шығарып, көрермен құлағын «көтеріп» қояды. 180 бағдарламаның бәрін тізгеннен гөрі қаралымы көп болған әрі өрескел қате байқалған екі шығарылымға шолу жасағанды жөн көрдік. Мысалы, төрт ай бұрын жарыққа шыққан «Махаббат бабы» шығарылымын интернетте 889 мың адам көрген. Сипаттамасында «Балам жазықсыз темір торда отыр». Дәл осылай араша сұрап студиямызға Алматы облысының тұрғыны Ақнұр Мырзаева келді. Айтуынша, ұлы өзінен 11 жас үлкен, 4 баласы бар келіншекпен көңіл қосқан көрінеді. Екі жас арасындағы махаббат дастаны немен аяқталды?» деп жазылған.
Қысқаша айтқанда, Ақнұр Мырзаеваның ұлы түрмеде отыр. Баласы өзі сүйіп қалған келіншекті соққыға жыққан. Бағдарлама басталған бойда алдымен Мырзаева оқиғаны естігені бойынша баяндап береді. Бауыр еті баласы үшін шырылдаған оны түсінуге әбден болады. Десе де, екінші тарапты тыңдамай жатып, студияға келген сарапшылар бірден келіншекті жапатармағай кінәлай бастайды. Ондағысы – жасының үлкен болғаны, ажырасқаны, төрт баласының болуына байланысты. Мәселен, сарапшы болып келген радиожүргізуші Айдын Жасыбай былай дейді: «21-22 жаста барлығымыз үлкен қыздарға ғашық болдық қой. Бірақ анаң тұрып, бауырларың тұрып, төрт баласы бар қызға баруды білмеймін енді. Сонда ағалары «қой» демеген бе?» дейді. Бұл жерден ғадауат тілін анық көре аламыз. Соның ішінде әлі екінші тараптың сөзін тыңдамай жатып, нақты себебі болмаса да әлгі келіншекті төрт баласы болғаны үшін, бұрын тұрмыста болғаны үшін басқалардан кем көріп, шеттетіп тұр. Яғни дискриминация көрінісі байқалады. Кейін сөз болып отырған әйел студияға келіп, оқиғаны өз аузынан баяндаған кезде Айдын Жасыбай «Қазір Айданаға қарап отырмын. Құдайға шүкір, адам тани аламыз ғой, күйеуінің көзіне шөп салатын қызға ұқсамайды. Таяқтың екі ұшы болады. Жала жаппайық» деп ойын өзгертеді. Бұл ұстаным әу баста болуы керек еді. Одан кейін эйджизм, яғни жасына байланысты кемсітуге де бағдарлама барысында бірнеше мәрте жол берілді.
Жүргізуші Руслан Өтепбай «мені зорлады» деп отырған әйелге «Сені жақсы көретін, алқа сыйлайтын, төрт балаңды қабылдауға дайын жігіт неге сені қызғанады?» деп сұрақ қояды. «Екінші жұмысыңда басқа жігітпен сөз байласқан боларсың?» деп те сұрайды. Сол мезетте кейіпкер өзге адамдар тарапынан виктимблэймиңге ұшырайды. Атап айтқанда, «Тана көзін сүзбесе, бұқа жібін үзбейді», «Қатынға жолама, қарасы жұғады» деген сынды кінәлау сипатындағы сөздер айтылады. «Журналистер этикасының жаһандық хартиясында» да, «Қазақстандағы медианың негізгі принциптерінде» де журналистің әлдекімді дәйексіз кінәлауға, жала жабу сынды әрекеттерге жол беруіне болмайтыны жазылған. Осылайша әңгіме ауаны жеңіл-жүрісті қыз екен дегенге ауады. Бұған дейін көп сөйлемей отырған сарапшы Ақмаржан Көшербаева «Тіпті солай болған күннің өзінде ұлыңыз өз еркімен барған. Оны ешкім сүйреп апармаған» деп Айданаға қолдау білдіреді. Бағдарлама барысында ашық қорқыту фактісі де болды. Ақнұр Мырзабаева ұлының кінәсі дәлелденіп, түрмеге отыратын болса, Айдананың үстіне бензин құйып, өртеп жіберетінін айтты. «Үлкен ұлдарым да ініміз сотталса, әлгі әйелді аямаймыз деп отыр» дейді. Сарапшылар бұл кезде бірауыздан бұлай деуге болмайтынын айтып, ескерту жасайды. Соңында тергеу аяқталған соң, ұлы кінәлі болып шықса, шығындарды өтеп беріп, кешірім сұрауы керегі айтылады.
Қаралымы 605 мыңнан асатын келесі бір шығарылым «Екі байдан – бір бала» деп аталады. Мұнда да ажырасқан әйелді кінәлап, тағдырындағы сол оқиғаны сүйекке таңба етіп көрсетеді. Кейіпкер бұрынғы күйеуімен заңды түрде ажыраспаған. Екіге кеткеннен кейін бір жігітпен көңіл қосып, жүкті болып қалады. «Бала осыдан-ау» деп сол жігітке хабарласады, бұл іске туыстары араласып екі жасты қосады. Бала дүниеге келген соң, заңды некеде бұрынғы күйеуімен тұрғандықтан сәби автомат түрде соның тегіне өтіп кетеді. Бұдан бөлек, ауылдағы гу-гу әңгіме арқылы әйелдің жеңіл жүрісті болғанын естіп күйеуі күдіктене бастайды. Бағдарлама соңында генетикалық талдау жасалып, нәтижесінде бала басқа біреуден болып шығады. Маңыздысы бұл емес. Шығарылым кезінде этикаға қайшы бірнеше тұсты байқадық. Сарапшы болып студияға келген журналист Меруерт Әйтенова: «Балаңызға қайтып келген қызға бару ыңғайлы болған. Бір-екі рет барып қайтам, қыз емес қой деген» дейді. Одан соң, «Баламыз біреудің қызын бүлдіргенде намыстанбаймыз. Бірақ «анадай әйел» (ажырасқан, зорланған – ред.) алып келсе, намыстанамыз. Қазақпыз ғой» деп ғадауат тіліне жол береді. Яғни этникалық топ – қазақтарды көрсете отырып, жалған намысты келеді деп жағымсыз образ қалыптастырып отыр.
Кейіннен кейіпкердің жас кезінде зорланғаны туралы фактінің шеті шығады. Сол кезде сарапшы болып келген қоғам белсендісі Ақмарал Басирова «Ағаң не деген еркек? Ана жерде оны кім істегенін мылтықпен жүріп тауып алуға болады ғой» деген пікір айтады. Зорлықшыны кінәлау дұрыс. Десе де, заңмен шешу керек жерде келесі бір қылмысқа шақыру жөн емес. Артынша зорланған қызға барлығы жабылып, сұрақтың астына алады. Студияға келіншектің екінші күйеуі, яки баласының болжамды әкесі келген соң тіпті анайы сауалар қойылады. Журналист Әйтенова: «Жігітше айтшы, неше рет жаттың? Қара ағаш, сары ағаштың арасына апарып неше рет болдың?» дейді. Бағдарлама аяқталар тұста генетикалық талдау нәтижесі шығады. Әкесі басқа біреу екені анықталғаннан кейін жүргізуші сөзін кейіпкерге бағыттап, былай аяқтайды: «Шынардың (кейіпкердің қызы – ред.) еш кінәсі жоқ. Ол сіз жүрген жолмен емес, жақсы жолмен жүрсін. Келістік қой?».
Қазақстандағы медианың негізгі принциптерінің ішінде «адам құқына құрмет» бөлімі бар. Ол жерде «Редакция адамның жеке бас құқы маңызды екенін түсінеді және кейіпкерлердің өміріне ақпарат мазмұны белгілі бір деңгейде әсер етуі мүмкін екенін ескере отырып, олардың мүдделерін ескеруге тырысады. Адал журналистикада қорлау, жала жабу және жалған айыптау ұғымдары сәйкес келмейді» делінген. Ал біз шолып шыққан екі бағдарламада да тәжірибесіз кейіпкер қоғамның ашуына тиіп, қудалауына ұшыратуы мүмкін сөзді абайсызда айтып, мәлімдеме жасап қойып отыр. Мұндай жағдайда журналист оны материалда пайдаланбағаны дұрыс еді.
«Көремізге» қатысты айтар тағы бірнеше сын бар. Бірінші кезекте, көбіне ғадауат тілін пайдаланатыны қоғамға қауіпті. Кликбейт арқылы көп қаралым жинап, отбасы – ошақ қасының мәселесін 50 минут көру көпшілікке ұнайтынын рейтиңнен-ақ көріп отырмыз. Дегенмен әлеуметтік тақырыптарды көтергенде біреудің басын төмен салбыратпай-ақ, сапалы ұсынуға әбден болады. Бұдан бөлек, балалардың бетін кейде бүркесе, кейде ашықтан ашық көрсете беретіні тағы бар.
Жүргізуші Руслан Өтепбайдың «ң» әрпін айта алмайтыны құлаққа түрпідей тиетінін назардан тыс қалдырып кетуге болмас. Мұны тілдің дефектісі саналатын дислалияға жатқызуға келмейді. «Қазақ тілінің фонетикасы мен фонологиясы» типтік оқу бағдарламасының авторы Съезд Ақымбек alashainasy.kz сайтындағы материалға берген пікірінде былай дейді: «Қазақ тілінде 120 шақты сөздің құрамында «ң» әрпі бар. Олардың ішінде көп қолданылатыны – 30 шақты. «Ң»-ы бар сөздерді мықтап жаттап алатын болса, «ң»-ды айта алмау «синдромынан» құтылады». Тележүргізушілерге осындай сәлем жолдаймыз.
Бізге түсініксіз көрінген тағы бір тұсты айтпай кете алмаймыз. Ол – сарапшыларды таңдау. Байқағанымыз, жиі қонақтайтын сарапшылар бар. Ол адамдар заңгер, психолог сынды мамандар болса, түсінікті. Дегенмен қоғам белсендісі, асаба немесе журналисті үнемі шақыра беріп, бұрын-соңды ондай тақырыптарды зерттеп, жазып жүрмеген болса, студиядан орын берудің мәні неде? Тұшымды ой айтып, сауатты пікір білдіретін мамандар келетін болса, бағдарлама рейтиңі әлсірей қоймас. Есесіне, дискриминация, бейәдеп сөз азаяр еді.
- Мақала InternationalMediaServicе медиаселлерінің Kantar телевизиялық өлшеміне негізделген сұрыптауына сүйеніп дайындалды.
- ** Рейтиң — бағдарламаның жалпы халық санына процентпен шаққанда алынған теледидары бар аудитория. Жарнама берушілер үшін маңызы зор.
