Осыдан бірнеше күн бұрын Нұрсұлтан Назарбаев құрған қорлар желісінің активтері туралы тергеудің тең авторы, интернет-журналдың бас редакторы Вячеслав Абрамов «Гиперборей» YouTube-арнасына берген сұхбатында «Назарбаев қоры» сыбайлас жемқорлық пен ұйымдасқан қылмысты зерттеу орталығына (OCCRP) мен OpenDemocracy басылымына қарсы АҚШ пен Ұлыбритания соттарына жала жабу туралы неге талап арыз бергенін айтып берді. Ол сондай-ақ мұның қазақстандық журналистермен қандай байланысы бар екеніне де тоқталып өтті.
Қазақстандық басылымдарды әзірге бұл Қор сотқа бермеді. Десек те, қаңтар оқиғасынан кейін Назарбаев отбасына қатысты ақпараттар БАҚ-та еркін жариялана бастады. «Жаңа репортер» қазақстандық басылымдар Назарбаев отбасына қатысты тақырыптарды қалай жазғанына және нақты қай ақпарат құралдары ашық жаза бастағанына шолу жасады.
«Рателдің» шымшымалары
2021 жылдың желтоқсан айының соңына дейінгі жаңалықтарында Ratel.kz Елбасы өмірінен жағымды жаңалықтарды берумен болды. Солардың бірінде оқырмандар Нұрсұлтан Әбішұлының гольф ойнап, тіпті саясаткерлермен және бизнесмендермен халықаралық турнирлерге қатысқаны туралы хабардар болады. Тағы бірінде, Ұлттық Банк Назарбаевтың портреті бар монеталарды шығарғаны туралы хабарлады.
Ал қаңтардан бастап, Назарбаевқа қатысты апараттар барынша бейтарап болуға тырысса да, біршама өзгеріп, басқаша реңк ала бастағаны байқалады. Сондай-ақ, бұрын мұндай «тергеу» айдарымен мақала бермегеніне қарамастан, порталдың талдау қызметі Назарбаев Орталығының шығындарына күтпеген жерден қызығушылық танытты. Елбасының туыстарына келетін болсақ, мысалы, Болат Назарбаев меценат пен рухани адамнан әп-сәтте қасақана салық төлемеуші және көп әйел алушы адамға айналған. Дариға Назарбаеваның есімін қаңтар айындағы оқиғалармен байланыстырылып қана қоймай, сондай-ақ оқырмандар үшін жаңалық емесіне қарамастан, Д.Назарбаеваның шетелдегі жылжымайтын мүлкі туралы да ақпарат жарияланды.
«Орданың» шабуылы
Бұл тақырып бойынша Orda.kz. белсенді құлшыныспен біршама қалам тартты. Алғашқы жарияланым «тергеулер» айдарында 25 қаңтарда пайда болды; бұрын, егер Сіз мұрағат арқылы қарасаңыз, сайтта Назарбаевтар тақырыбына «қол тигізілмегенін» байқайсыз. Елбасының 20 жыл бұрынғы отбасылық фотосуретімен суреттелген материалда отбасы мүшелері мен достарының жеңілдетілген несиелер алғанын айтады.
Назарбаевтар әулетінің қарашаңырағы мен Болат Назарбаевтың үйі туралы репортаж
Orda News YouTube арнасында Алматыда қаңтар оқиғасына байланысты ТЖ режимі әл бітпеген 18 қаңтарда жарияланды.
Қайрат Сатыбалды ұсталғаннан кейін арада үш күн өткенде, Нұрсұлтан Назарбаевтың жиенінің активтері туралы материал пайда болды.
Қыркүйек айының басынан бері сайтта Назарбаевтар туралы үш зерттеу материалдары жарияланды, олардың бірі – Елбасының активтері туралы, екіншісі — Әлия Назарбаеваның екі бөлімнен тұратын бизнесі туралы. Тұңғыш Президенттің немересі Нұрәлі Әлиев те назардан тыс қалмады, «зауыттар мен кемелерге» арналған зерттеудің екінші бөлімі ретінде «Лондондағы сарайлар, сәнді яхталар мен оффшорлар-Нұрәлі Әлиевте тағы не бар?»— деген тақырыппен мақала жарық көрді.
Тамыз айының соңында басылым журналистері Нұрсұлтан Назарбаевпен байланысы бар 2000-шы жылдардың басындағы «Қазақгейт» дау-дамайын еске алады.
Философиялық сұрақтармен жарияланымның алдында: «Саяси, экономикалық, құқықтық тұрғыдан мұндай істерді бағалау мүмкін бе? Мәселе өзектілігін жоғалтты ма? Және бұл бізге не үшін керек? Шамасы, бізде бір нәрсе материалдық пайда үшін емес, әділеттілікке деген шөлді басуды талап етеді. Тыныштық, күш тепе-теңдігі, барлық жаман мен жақсы нәрселер арасындағы тепе-теңдік үшін біз ол әділеттілікті табуға үміттеніп, әлі де күтеміз», — дей келе, Назарбаевты «Қазақ диктаторы»деп тікелей атайды.
Orda сайтының зерттеу материалдарында тұңғыш президенттің бауыры Болат Назарбаевқа қатысты материалдарға ерекше орын беріледі. Б.Назарбаев туралы ондай мақалаға арқау боларлық тақырып та жеткілікті екені сөзсіз.
Жалпы, қаңтар айындағы оқиғалардан кейін басылым сайтында Назарбаевқа, оның отбасы мүшелеріне және оның қоршаған ортасына қатысты мақалалар көптеп пайда болды.
Бірақ кейбір жарияланымдардың сайттан жиі-жиі жоғалып кететіні қызық. Мысалы, Дариға Назарбаеваның қамқорлығымен құрылған Қайрат Шәріпбаевтың «империясы» туралы материал.
«Baigenews»-тің шабысы
2021 жылдың желтоқсан айында Baigenews.kz интернет-басылымның ақпараттық таспасындағы әрбір жаңалық дерлік Елбасының «игі істері» туралы жаңалықтарға арналған және оның портреттері қазіргі президентке қарағанда жиі жарияланыпты. Бірақ қаңтар айында Назарбаев лентада сирек көріне бастаған немесе ол туралы тек төтенше жағдайлар кезінде немесе жанама түрде президент Тоқаевтың айтқан сөзімен беріле бастайды.
Кейінірек Болат Назарбаевтың және Қайрат Шәріпбаевтың заңсыз әрекеттері туралы жаңалықтар пайда бола бастады. Сондай-ақ Елбасы туыстарының түрлі қызметтерінен кетуі туралы кейбір ақпараттар жарияланды. Кейінірек заңсыз әрекеттеріне байланысты Болат Назарбаев пен Қайрат Сатыбалдының қызметен кеткені туралы ақпарат жарияланды. Сонымен қатар Дариға, Әлия Назарбаевалар мен Болат Назарбаевтың ұлы Ербол Назарбаев қызметтерінен кетуі туралы, сондай-ақ Қайрат Сатыбалды ісі туралы ақпарат жарық көрген. Алайда «Зерттеулер» айдарына Н.Назарбаевтың активтері немесе оның отбасы мүшелеріне қатысты елең еткізерлік дүние бұл сайтта жариялана қоймады.
Басылым өзінің бұрынғы бағытынан анау айтқандай ауытқыды деп айта алмаймыз.
UlysMedia-ның «шындығы»
Қаңтар оқиғаларына дейін Ulusmedia.kz порталы Тұңғыш президент пен оның отбасы мүшелерінің қызметі туралы бұрынғы Елбасының баспасөз қызметі таратқан жаңалықтарға толып, әрбір ақпаратта әлдекімнің Назарбаевқа айтқан алғысы ерекшеленіп берілетін. Порталда сондай-ақ «Портрет штрихтары» деректі фильмінің кезекті бөлігі туралы аңдатпа жарияланды. Әлия Назарбаеваның «Место силы » кітабының таныстырылымы туралы айтылды, авторды «Қоғам қайраткері» деп атап, Глазгодағы Климаттық саммитте сөйлеген сөзі туралы кеңінен жазды. Бірақ 2022 жылғы сәуірде басылым сайты «ЭКСПО «аумағындағы Әлия Назарбаева мен Динара Құлыбаеваның нысандары орналастырылған, көптеген үй-жайлар Нұрсұлтан Назарбаев қорына «тегін берілді» деген айыптау жазбасы пайда болды, ал келесі бір материалда Әлия Назарбаеваның бизнесін «алаяқтық»деп атады.
Басылым сонымен қатар бұрын Назарбаев Зияткерлік мектептерінің (НЗМ) жетістіктері туралы жиі жазғанына қарамастан, Назарбаев Университетінің үлкен шығындары туралы жазды. Содан кейін кенеттен Назарбаевтың немересі Нұрәлі Әлиевтің LRT туралы іске қатысы барын «еске салып», экс – президенттің үлкен қызы, анасы Дариға Назарбаеваның өмірбаянын жазып,»билік оған үлкен ықпал және сансыз байлық берді» деген қорытынды жасады. «Қазақстан халқы» қорының құрылуына байланысты басылым Назарбаевтың «ашкөз және нигилист» болған басқа да жақын туыстары мен жақындары туралы еске түсірді, басылым кейіпкерлерінің арасында, әрине, Болат Назарбаев «Алматы облысындағы ірі базарлардың иесі және бүкіл облыстың иесі» деп танылып, оған рейдерлік басып алу айыбы тағылған мақала жариялады.
Басылым Тұңғыш президенттің басқа туыстары туралы да әшкерелейтін материалдар жариялады. Назарбаев пен оның отбасы мүшелері БАӘ азаматтығын 1 миллиард долларға алғаны туралы мақаладан басқа, бұл сайттың Назарбаевтың тікелей өзін зерттеу туралы мақала жазуға батылы жетпегенін аңғарасыз.
Adyrna.kz-тің «ақиқаты»
Adyrna.kz ақпараттық порталы да бірінші президенттің туыстары мен жақындарын ұстау немесе қызметінен босату туралы кезекті жаңалықтардан басқа, жалпы тенденциядан тыс қалмады, тақырып бойынша көптеген басқа мақала жариялады.
Көптеген басқа басылымдар сияқты, мысалы, Болат Назарбаевтың рейдерлік басып алуы туралы айтты. Сәуір айында басылым Нұрсұлтан Назарбаевтың салық базасындағы аты-жөні туралы деректерін өзгерткенін хабарлады. Содан кейін Назарбаевтар отбасының Араб Әмірліктерінің азаматтығын алғаны туралы жаңалық пайда болды. Біраз уақыттан кейін порталда қаңтар оқиғаларынан кейін Назарбаев өзінің мүлкін ұлы Тауман Нұрсұлтанға жаздырды деген мақала жарық көрді. Басылымда Тұңғыш президенттің «үшінші әйелі» Әсел Құрманбаевадан екі ұлы бар екендігі айтылған.
«Уақыт көрсетеді» YouTube-арнасына сілтеме жасай отырып, портал мәжілістің экс-депутаты Серік Әбдірахмановтың «Заманбек ержүрек қолбасы еді, ал Назарбаев тексіз, бейшара екен ғой» атты сұхбатын жариялайды. Басқа уақытта мұндай тақырыппен, әсіресе осы сайтта осындай материал берілуін елестету мүмкін емес, тіпті қорқынышты. Тағы бір материалда дін істері жөніндегі комитетті салафизм идеяларын уағыздаған Назарбаевтың туыстарын жауапкершілікке тартуға шақырған теолог Тұрарбек Құсайыновтың пікірі жарияланды. Мәтінде Қайрат Сатыбалды туралы айтылады. Жақында ғана порталда Әлия Назарбаеваның қалдықты өңдеу бизнесіне қатысты «қоқыс патшайымы»деп аталатын материал жарық көрді.
«Жас Алаш»
2020 жылдан кейін құрылтайшылары мен редакторы ауысып, өзінің оппозициялық бағытын өзгерткен «Жас Алаш» газеті де күтпеген жерден «оянып», Қазақстандағы атақты бас отбасыны әшкерелеу мақалаларын жариялауға белсене кірісті.
2021 жылдың соңғы айларында газет Nur Otan партиясының отырысынан ақпарат таратып, мысалы, «Елбасы саясатындағы руханиятты жаңғырту» сынды материалдар жариялап келді. Бірақ 2022 жылдың қаңтар айының соңында басылым бетінде заң ғылымдарының кандидаты Айыпқан Мұхамадиев басылымға берген сұхбатында «Елбасы» ұғымы Конституция мен мемлекетке жасаған қиянат» деп атайды. Ал ақпан айының ортасында газет кенеттен Болат Назарбаевтың «Алтын Орда» базарының қожайыны екенін біліп, оның жұмысында орын алған заңсыздық туралы айтады.
Публицист Талғат Айтбайұлымен сұхбатта қаңтар айындағы қанды оқиғалардың артында Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі тұрғаны айтылады. Келесі материалдың авторы Тұрысбек Сәукетаев: «Біз бәріміз Назарбаев дәуірінің құлы болдық. Біздің «Құдайымыз» қарапайым екі аяқты құбыжық болып шықты», — деп, бұрынғы ұлт көшбасшысын «кітап оқымайтын кітапханашы» деп атайды.
Тағы бір жазбада Алматыдағы базарларға иелік ететін және оған қатысты тексерулер басталған тұңғыш президенттің әпкесі Анипа Назарбаева туралы айтылады. Жарияланымның соңында автор «Назарбаевтардың «базары» қашан тарайды?» деген риторикалық сұрақ қояды.
Оның жалғасы ретінде тамыз айында газет сайтында экс-президенттің күйеу баласы Тимур Құлыбаев туралы материал жарияланды, оны автор «темір» Тимур деп атайды, себебі «жаңа Қазақстанның» реформалары оған әлі қатты әсер етпеген секілді. Автордың мәліметінше, Құлыбаев жаңа активтермен өсіп келеді – Маңғыстау облысындағы мұнай кен орындарын сатып алуға да ниетті екен.
Ал көп жылғы қарсыласы, шетелде 20 жылдан астам өмір сүріп келе жатқан экс-премьер Әкежан Қажыгелдиннің Назарбаев туралы сыни мақаласының бұл сайтта бұрын елестету қиын еді.
«Қазақ Үні»
2021 жылдың желтоқсан айының басында тұңғыш президент күніне орай газет Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстанның тәуелсіздігі мен осы уақыт ішіндегі жетістіктері туралы ой-толғайтын ауқымды мақаласын жариялайды. «30 жыл ішінде мен дамыған 40 елдің қатарына кіру үшін елді озық өркениетке шығара алдым…», — делінген бұл мақалада. Бірақ жаңа жылдың қаңтар айының соңында газет сайтында қос билік 2022 жылғы қаңтардағы трагедияға әкелгенін долбарлап айтатын мақала жарық көрді. «…Нұрсұлтан Назарбаевтың Қауіпсіздік Кеңесінде өмір бойы төрағалық етуі қаңтардағы оқиғаларда тағдыршешті рөл атқарды», — деп жазады автор.
Ал басқа материалда «Қазақ Үні «құрылтайшысы мен редакторы қызметін қоса атқаратын» Ақ жол «партиясынан депутат Қазбек Иса осы соңғы 30 жыл ішінде елімізде болған оқиғалардың бәрін «спектакль» деп атайды.
Егер бұрын басылым Дариға Назарбаева керемет баскетбол ойнайтынын қуана хабарласа, біраз уақыт өткен соң Назарбаевтың екі күйеу баласы қызметтен босатылып, Қайрат Шәріпбаевты Дариға Назарбаеваның күйеуі деп тікелей атап жазады. Газеттің нысанына, әрине, Болат Назарбаев пен оның бұрынғы әйелі Майра Құрманғалиева да ілікті, олар рейдерлік жасады деп айыпталды.
Егер «Елбасы» сөзі бұрын тек оң және пафос мәтінінде «…Тәуелсіздік туралы айтқанда, Елбасының тарихи миссиясы туралы айтпасқа болмайды» деп айтылып келсе, ал қазір «Жаңа Қазақстан» заманында «… ол басқа қазақстандықтармен құқығы тең қарапайым адам ғана» деп елбасымен оңайлықпен қоштасады.
Шын мәнінде, мұндай қарапайым һәм түсінікті дүние үшін әріптестерді сынаудан аулақпыз: олар қолдан келген соң, қонышынан басып әлек. Бұрынғы құпияның бүгін сыры ашылғанда журналистерге, әсіресе, зерттеумен айналысып жүргендерге жұмыс істеу қажет. Сайып келгенде, БАҚ бұқараның тілегін тыңдап, сұрауын жазуға тиіс-ті. Бірақ… бір кездері Елбасының мәртебесін асқақтатып (өйтпесе де болар еді), бүгінде сол қарқынмен оны былыққа батырып жатқан (үндемесе қайтер еді) көптеген шенеунік пен сарапшыға (әсіресе, медиада белсенділері) сұрақ көп…
