Сайлау барысында БАҚ-та Орталық cайлау комиссиясы мен президенттіктен үміткерлер таратқан релиздер басым болды. Толғақ келіп тұрса да дауыс беру сияқты жанкештілікті есепке алмасақ, саяси сипаттағы интрига болмады. Сондықтан тек сараптамалық және саяси мазмұндағы материалдар қаралды.
«OSCE миссиясы оң бағалады» («Егемен Қазақстан», авторы белгісіз) деген жазбаның атауының өзі күдікті. Себебі ЕҚЫҰ ешқашан сот сияқты оң немесе теріс деп резолюция берген емес. Жазбада ЕҚЫҰ-ның тап қайсы құжаты немесе мәліметі басшылыққа алынғанына сілтеме жасалмаған. Дегенмен, дәйексөздердің жартысы мен сандардың ұқсастығына қарап, ЕҚЫҰ сайтындағы мына құжатты негізге алынған деп топшылауға болады. Неге дәйексөздердің жартысы? Өзіңіз қараңыз. «Егемен Қазақстан»: «Тіркелген кандидаттардың ешқайсысы жиналыстар бостандығына қатысты алаңдаушылық білдірген жоқ». Дәл осы жол ЕҚЫҰ құжатында: «Бірде-бір тіркелген кандидат жиналыс бостандығы туралы алаңдаушылық білдірмесе де, азаматтық қоғам мен кейбір оппозиция өкілдері саяси сипаттағы бейбіт жиналыстарға қатысу мүмкіндігінің жоқтығын атап өтті». Жазбада манипуляцияның ескі әдістерінің бірі – шындықтың жартысын ғана айту көзге ұрып тұр. Әрі ЕҚЫҰ миссиясы қазақша оқымайды деген сенім бары да анық. Әйтпесе келтіріп отырғанымыз – бір мысал ғана.
«Президент сайлауы. Кандидаттар туралы не білеміз?» (BAQ.KZ, авторы белгісіз). Кандидаттыққа үміткер ретінде құжат тапсырған адамды – президентікке кандидат деп танудың жөні белгісіз. Әйтпесе, сайлауға осы жазбада келтірілген 12 адамның алтауы ғана қатысқаны белгілі. Бұл қате көп интернет ресурстан кездесті. Тіпті, ОСК берген мәлімет болса да, сайлау тақырыбының байыбына барған адамдар байқауы тиіс жайт. Ол үшін 2019 жылы өткен осындай сайлау кезіндегі жазбалардың бірерін шолу да жеткілікті болатын.
Сайлау алды насихат науқаны кезінде президенттікке кандидаттардың бағдарламасы («тұғырнамасы» деп те жазылып жүр) ең көп фокус түсетін тақырып болатыны анық. Бірақ бұл қағида – демократия нормалары бойынша ғана анық. Әйтпесе біздің БАҚ-тар асқан бейқамдық танытқан сияқты. Мысалы, мынабір, «Сайлау-2022: Кандидаттардың үгіт-насихат жұмыстары жалғасуда» деген сюжеттен кандидаттардың бірінің де саяси бағытын аңдау мүмкін емес. Оңшыл ма, солшыл ма? Бағдарламаларындағы уәделерді орындау мүмкін бе, әлде популизм бе? Бұқаралық сипаттағы телеарналардың тек біреуінен, нақты осы тақырыптағы шығарылым табу мүмкін болды:
Бұл шығарылымды түрлі шектеулер бола тұра әжептәуір дүние жасауға болатынының мысалы дер едім.
«Бие сауып, ат тағалаған кандидаттар. Сайлауға дейінгі үгіт-насихат қалай жүріп жатыр?» (Azattyq.org) деген жазбада да кандидаттар бағдарламасының мәтінінен гөрі акционистік қылықтарына шүйлігу басым.
Баспасөз жалпы алғанда, сайлаудың бұл кезеңінде кликбейтке сұранып тұрған оғаш әрекеттерді ғана терген. Кандидаттардың дебаты да сайлаудың нағыз талқыланатын тақырыбы. «Бәрі де бәрін түсініп отыр» дегенмен, кандидаттардың дебат кезіндегі ең болмаса стенограммалық сөздері оқырман үшін қажет ақпар. Бірақ дебат туралы жазбалардың дені – не мына жердегідей жалпылама немесе мына жердегідей тек Тоқаевтың атынан қатысқан спикерден бір-екі дәйексөзбен шектелу екен. Мұны ақпараттың толыққандығы принципіне де, бейтараптық принципіне де сәйкес деу қиын.
2022 жылғы президент сайлауы 2019 жылғы президент сайлауының ақпараттық кейпін дәл қайталады десе болады. Болашақ интернет-археологтардың әбден шатасу қаупі бар деген футуристік тұжырым өзінен-өзі сұранып тұр.
