Еліміздің бас телеарнасы – QAZAQSTAN ұлттық телеарнасында «Тәлім TREND» бағдарламасы көрерменге жол тартты. Жаңа жоба экранға шықпас бұрын, жұртшылық арасында қарама-қайшылыққа толы пікірлер айтылды. Қоғам қарсылығы бағдарламаға емес, осы бағдарламаның жүргізушісі — «Асыл арна» діни телеарнасының жетекшісі Мұхамеджан Тазабекке байланысты туындады. Медиасыншымыз Назира Дәрімбет бағдарламаның алғашқы шығарылымдарын көріп, талдады.

Бұған дейін 2018 жылы «Асыл арна» телеарнасында «Тәлім TREND» атты бағдарлама шыққан. Жартылай деректі фильм стилінде түсірілген бағдарламада Мұхамеджан Тазабек өмірдегі түрлі жағдайларға бағасын беріп отыратын.

Мәселен, бір шығарылымында жігіт қызбен үйленгенге дейін жыныстық қатынасқа түседі. Кейін қызға үйленбей, тастап кетеді. Бағдарламаның айтпағы: Қазақ қызы үйде отыруы және некеге дейін пәктігін сақтауы шарт. Жігітпен кездесу үшін ағасының не әкесінің рұқсатын алуы және жақындары о жігітті тануы керек.

Бұл басқа бір медиасын мақалаға арқау болатын тақырып. Енді Мұхамеджан Тазабектің атауы бірдей әрі QAZAQSTAN ұлттық телеарнадағы жалғасы іспеттес бағдарламасына назар аударалық.

«Тәлім TREND» бағдарламасы әр аптаның жұма күні сағат 17.15-те эфирге шығады. Жексенбі, сағат 15.10-да қайталайды. Хронометражы — 40 минут.

Телеарна сайтында «Тәлім TREND» бағдарламасының сипаттамасына: «Еліміздің зиялы қауым өкілдері мен қоғам қайраткерлерінің, журналистер мен саясаттанушылардың, ғылым, білім, медицина, мәдениет, спорт сияқты түрлі сала өкілдерінің елдің әлеуметтік, мәдени, қоғамдық-саяси өміріндегі оқиғаларға қатысты пікір алмасу алаңы. Бағдарламада қоғамның ең өзекті тақырыптары, соның ішінде өмір сүру дағдысын өзгерткен пандемия, отбасы құндылықтары, ескі мен жаңа дәстүрлер, тұрмыстық зорлық-зомбылық, бала тәрбиесі, олардың қауіпсіздігі мен құқығы сияқты әлеуметтік тақырыптар қозғалады» деп жазылған.

Сайтта бағдарлама жүргізушісі ретінде тек Мұхамеджан Тазабек көрсетілсе де жобада тағы бір жүргізуші — журналист Рахат Жақсыбай бар.

Полиция бізді қорғайды

Бағдарламаның алғашқы шығарылымы полицейлерге, дәлірегі олардың мәртебесі мен беделіне арналды. Жоба авторларына осы тақырып неліктен өзекті болғаны, нені басшылыққа алғаны беймәлім.

Қызыл-көк түстер аралас кең студияда Мұхамеджан Тазабек бағдарламаның шымылдығын түріп: «Бүгін біздің мемлекетіміздегі тәртіп сақшылары – қазақ полициясы, оның айбыны мен беделі туралы айтатын боламыз», — деп салтанатты сөйлеп бастады. Студия қонақтары — Алматы қаласы Әкімшілік полиция басқармасының басшысы Жандос Мұратәлиев және жүргізуші неге екені белгісіз, «қоғамдық белсенді» деп таныстырған айтыскер ақын Біржан Байтуов.

Қос жүргізуші тақырып төңірегіндегі статистика мәліметтерін келтіріп, 30 жыл ішінде тәуелсіз Қазақстанда қызметтік міндеттерін орындау барысында 800-ге жуық полицей қаза тапқанын, олардың арасында 2011 жылы қарашада Тараздағы жиһадшы-террористерді ұстау кезінде қаза тапқан Ғазиз Байтасов бар екенін де айтады. Қаза тапқаннан кейін оған «Халық Қаһарманы» атағы берілгенін тілге тиек етеді.

Студияға Ғазиз Байтасовтың студент ұлын шақырылыпты. Ол полицей болуды армандайды. «Әкең қандай адам болды?» деген сұраққа «Оның бейнесі, оның сөздері біздің жадымызда мәңгі қалады»,-деп жалынды жаттанды жауап береді.

Мұхамеджан Тазабек қонақ-полицейден: «Полиция өзіне қатысты қалыптасқан теріс имиджбен қалай күресуде?» — деп сұрайды. Ал Жандос Мұраталиев полицейлер таңертең сапқа тұрып, тапсырмаларын алатыны және қазақ балалары негізінен полицияға жұмысқа тұруға құштар екенін мәлімдейді. Олардың мақсаты — «Отан мен халықтың игілігі үшін қызмет ету-міс.

Екінші қонақ — шымкенттік ақын Біржан Байтуов карантиннің алғашқы күндерінде полиция қызметкерлері жүргізушілерге ерекше көмектесіп, қаладағы жол кептелісін қалай реттегені туралы «таңғаларлық» мысал келтіреді. Әрбір көрермен көкейінде: «Бұл полицияның тікелей міндеті емес пе?» деген сұрақ туындайтыны сөзсіз. Мұның несі ерлік?

Алайда жүргізуші қонақтардың жауабына риза болды ма, өз сұрағына қайта оралмады. Есесіне, басын иіп: «Мінеки, бізде қандай полиция қызметкерлері бар!» — деп масаттанады. «Таныстары арасында полицейден зәбір көргендер барын» айтқанымен олар студияға шақырылмады. Бірақ «Біз полицейдің кемшілігін зорайтып көру үшін емес, олардың асқақ абыройын айту үшін жиналдық» дейді. Бір сөзбен айтқанда, «ұсақ-түйекке назар аударудың қажеті жоқ».

Сосын Мұхамеджан Тазабек әдеттегідей жалындата сөйлеп: «Мемлекетіміз дамуы үшін, полиция айбынды болуы үшін, оның қызметкерлері – мемлекетшіл болуы үшін, халық та мемлекетшіл болуы тиіс» — дейді. Бұл сөздердің құрметіне ду қол шапалақ соғылды.

Жүргізуші бағдарламаның атауын ақтай отырып, «жаман, әділетсіз» полиция қызметкерлері теріс тәрбиенің салдарынан болады» дегенді тігісін жатыстыра отырып, көрерменді соған сендіргісі келеді. Осы ойын бекіте түсу үшін «дәстүрлі қазақи тәрбиеге оралсақ, барлығы түзеледі» деген пікірді тықпалайды. Эфирде полициядағы сыбайлас жемқорлық пен сорақы әрекеттер туралы бір ауыз сөз айтылады, бірақ соған қатысты нақты статистика келтірмейді. Есесіне, президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Таразда қаза тапқан полицейдің отбасына қалай барғаны немесе «керемет реформа» ретінде жасалған ІІМ жүйесіндегі қысқартулар туралы мәлімет зорайтылып көрсетіледі.

Журналистің: «Полиция митингтерде өзін қалай ұстауы керек?» — деген сұрағына ақын жауабы эмоцияға толы шықты. «Батырлар көшеде наразылық білдіретіндер немесе диванда отырып үкіметті сынайтындар емес. Мен үшін нағыз батырлар, біздің заманымыздың батырлары — полицейлер», — деп, сөзіне дәлел болсын дей ме, Оралда суға батып бара жатқан баланы сержанттың қалай құтқарғанын мысал етеді.

Бағдарламаны қорытындылай келе Мұхамеджан Тазабек мырза Владимир Ильич Лениннің цитатасын келтіріп:»Егер мемлекет күшті болса, адам құқықтары шектеулі болады, ал адамға көптеген бостандықтар берілетін жерде мемлекет болмайды» деді.

Шын мәнінде, түпнұсқада бұл айтылған сөздер өзгеше еді: «Мемлекет болған жерде еркіндік жоқ. Ал бостандық болған жерде мемлекет болмайды». Өз ойын күшейте көрсеткісі келді ме, осы тұста жүргізуші: «Біз алдымен қазіргі өзіміздің полициямызға лайық болуымыз керек, бір-бірімізді құрметтеуді үйренуіміз керек, содан кейін полиция өз жұмысын абыроймен орындайды», — деп тағы қосады.

Егер шығарылымның міндеті – полициядағы проблемалар туралы болса, жобаның сипаттамасында айтылғандай, онда тақырып ашылмады, бір жақты болды. Өйткені «айбынды» полиция және «санасыз» халық туралы көбірек айтылды. Ал егер полиция қызметкерлерінің жағымды имиджін құру арқылы полицей мемлекетінің қалыптасуын ақтау болса, онда авторлар мақсаттарына жетті. Бірақ кейбір жерлерде бұл өте жасанды және сенгісіз болып шықты.

«Дәстүрлі құндылықтар» туралы тағы әңгіме

Бағдарламаның келесі шығарылымы ұл тәрбиесі мен ерлердің қоғамдағы орнына арналды. «Нағыз қазақ ер азаматын қалай тәрбиелеу керек» деген тақырыпты талқылауға мемлекеттік қайраткер және бұрынғы депутат Оразкүл Асанғазы шақырылыпты. Ол әйелдерді үйде отыруға, митингіге бармауға шақырып, жұрт есінде қалған адам. Nur Otan мүшесі және ағартушылық саласының үздігі Оразкүл Асанғазы көрерменде алдына ерекше бейнеде – орамал мен ұлттық киім киіп, ұл анасы ретінде шығыпты. Бұл бағдарламаға шымкенттік мұғалім, ақын Абай Қалшабек және отбасылық қарым-қатынас психологы Елжас Ертайұлы қатысты.

Студиядағы әңгіме жасөспірім батыр Даниярдың оқиғасынан басталады. Ол кішкентай бауырларын өрттен құтқарып, 11 жасында ерлік көрсеткен бала.

«Баланы дұрыс тәрбиелеу» туралы басты ойды ұстана отырып, жүргізуші Мұхамеджан Тазабек ә дегеннен: «Нағыз ер адамдар болашақта ел үшін жауапкершілік алатын осындай ұлдардан өседі. Біздің Елбасы да дәл осындай тәрбиені өз уақытында алды…» — деп салады.

Психолог әр баланың өз орны бар екенін айтып, сонда «ұл — ұлша, ал қыз – қызша тәрбие алады» деді.

Мектеп мұғалімі «дұрыс тәрбие» берудің жалпы толқынына үлесін қосып, «Мектептегі мұғалімдердің 85%-ы әйелдер, бұл ұлдардың тәрбиесіне теріс әсер етеді, сондықтан олар бүгінде «шаштарын бояйды, сырға тағады», — дейді.

Ал жүргізушінің:» Неге біз нағыз ер кісілерді тәрбиелей алмаймыз, әжелеріміз заманында батырларды қалай тәрбиелеген?» — деген сұрағына Оразкүл Асанғазы: «бәріне әйел кінәлі», — деген сыңайда жауап береді. Ол: «Көптеген ұл бала нәзік жұмсақ мінезді болып тәрбиеленіп жатыр, өйткені біздің қазіргі келіндер өткенмен байланысын жоғалтқан, ұлттық құндылықтарды ұстанбайды, қазақ тілінде сөйлемейді», — дей келе, «Рухани жаңғыру» бағдарламасын да еске салды — «Тілді білместен сананы жаңғыртуға болмайды, рухани жаңғыру — бұл ең алдымен ана тілін білу», — деді.

Қосалқы жүргізуші Рахат Жақсыбайдың негізгі міндеті — статистиканы, зерттеу деректерін немесе шетелдік БАҚ-тарға сілтемелер келтіру. Әңгіме қыздар мен ұлдарды бөлек оқытуды талқылауға бұрылады. Ол New York Times мақаласын келтіреді, онда сарапшы «қыз бала мен ұл баланың дамуы мен олардың ақыл-ой, қабілеттері арасындағы айырмашылық туралы айтыпты-мыс». Көрермен арасынан мінберге шыққан мұғалімнен: «ұл мен қыздарды бөлек оқытуға қалай қарайсыз?», деген сұраққа оң жауап алған журналист: «Бәрекелді! Рахмет!» — деп ризашылығын білдірді. Ал Мұхамеджан Тазабек: «Біздің Зере, Айғаным секілді әжелеріміз университеттерде оқымаса да, неше түрлі тренингтерге қатыспай-ақ Абай және басқа да ұлы тұлғаларды тәрбиелеген. Ал қазіргі әйелдердің қолынан бұл келмей жүр. Онымен қоса, олар феминизмді жалаулатып жүр», — дейді.

Оның айтуынша, бізде қазақи, табиғи феминизм бұрыннан бар, «Өйткені қазақ ежелден аналар мен қыздарды құрметтеген. Сондықтан, Батыстың феминизмі бізге жарамайды, оларда әйелдер құқығы тапталып жатқанда, қазақ жерінде тарихи «феминизм қанымызда болған» екен. Қазақстандағы бүгінде әйелдер құқығын ескерсек, бұл мүлдем шындыққа жанаспайтыны айтпаса да белгілі.

Осы тұста Шымкенттен келген мұғалім әңгімеге кіріседі. Студиядағы айтылып жатқан ойды қайта көтерген ол: «Бұл — біздің бақытсыздығымыз, қыздар ұлдарға ұқсағысы келеді, ал ұлдар қыздар сияқты болып бара жатыр», — дейді.

Психолог барлық кінә мен жауапкершілікті әйелдерге жүктеуге болмайтынын айтып, қарсылық білдіруге тырысты. Өкінішке қарай, оның сөзін күтпеген жерден сөз берілген залдағы әріптесі үзді. Ол тағы да әңгімені әрі қарай жалғамаққа ұмтылып: «Қазір жалғыз аналар көп, олардың отбасында балалар еркек тәрбиесін алмайды, сондықтан көптеген ұл әйел сияқты болып өседі, шашын бояйды, сырға тағады…» деп барып тоқтады.

Алайда жалғызбасты аналар көбеюуіне не себеп, осы тұста ерлердің жауапкершіліктен қашатыны туралы айтылмайды.

Осы шығарылымды көргеннен кейін, бағдарлама басқа нәрсе айтқысы келген сияқты, деген ой келеді, нақтырақ айтсақ, «Көгілдірлер көбейіп жатыр, ал біз «бұл бәлемен» қалай күресеміз».

Бұл мәселені ұлттық арнада ашық айтуға, бір жағынан, біз әлі де демократиялық мемлекетте өмір сүріп жатырмыз деген сенім мүмкіндік бермеген сыңайлы. Екінші жағынан, «қазақ қоғамында ешқашан болмаған және жоқ» нәрсемен қалай күресуге болады?

Қорытындай келе, «діни арнадағы жоба авторымен қоса неліктен Ұлттық арнаға көшті» деген көп көкейіндегі сұраққа жауап іздесек, мұнда жастарға дұрыс тәрбие беру мақсатын жамылып, «ұлттық, дәстүрлі» құндылықтарды меңзеп, шынтуайтында мүлдем басқа құндылықтар насихатталып жатқан әсер қалдырды.