Домой Блог Страница 14

Каспий саммиті, киік ату, бензин бизнесі: 27 маусым – 3 шілдедегі апталық телебағдарламаларға шолу

Риза Исаева
-
0
Каспий саммиті, киік ату, бензин бизнесі: 27 маусым – 3 шілдедегі апталық телебағдарламаларға шолу

«Жеті күн» бағдарламасы қоғамда қызу талқыланып жатқан 80 мың киікті ату туралы Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің ұйғарымына орай сюжет әзірлепті. Қазақстандықтардың тұтынушылық несиені, оның ішінде онлайн несиелерді жиі алатынына назар аударған. «Айна» бағдарламасы шомылу маусымындағы қауіпсіздікті негізгі тақырып етіп алып, Ақсу өзенінде жоғалып кеткен үндістандық екі студентті іздеу жұмысы туралы сюжет ұсынды. Сондай-ақ, Қордай бекетіндегі көлеңкелі бензин саудасы жайлы журналистік зерттеу әзірлепті. Ал Apta Ашхабадта өткен VI Каспий саммиті туралы сюжет дайындапты. Сонымен қатар, бағдарлама халықаралық жаңалықтардан ақпарат берді – Қарақалпақстандағы жағдай туралы, Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиёев Конституцияның дау тудырған баптарын өзгеріссіз қалдыруды ұсынғанын айтты. Украина билігі Ресей осы уақытқа дейін қанша әскері мен техникасын жоғалтқанын хабарлап, сандарды сөйлетті.

«Айна» бағдарламасы алғашқы маусымын аяқтап, демалысқа шықты. Келесі аптадан бастап біз де апталық телебағдарламаларға шолу жасауды уақытша тоқтатамыз.

«Жеті күн», «Хабар»

«Жеті күн» бағдарламасы коронавирус инфекциясының өршіп бара жатқаны туралы ақпаратпен басталды. Дархан Әбдіуахит статистикалық деректер мен шектеу шаралары туралы мәлімет берді.

Елімізде рубльдің теңгеге шаққандағы бағамы рекордтық деңгейде өсті. Депутаттар алаңдаушылық білдіріп, экономистер мұның пайдалы жағы барын ескертуде. Дегенмен, Ресейдің қымбат рублі инфляцияны одан әрі ұлғайтып тұр. Сараптамаға сұранып-ақ тұрған тақырып еді. «Жеті күн» мұны кадр сыртындағы мәтін және синхронмен қысқа қайырды.

«Шетелдік валютаны сатып алмақ түгілі мойнындағы қарызынан қалай құтылсам екен деп сары уайымға салынған қазақстандықтардың саны тым көбейіп кеткен» деп Дархан Әбдіуахит «Қарыз қақпаны» аталатын сюжетке кезек берді. Онда сарапшылар «Жеке тұлғалардың банкроттығы туралы заң жобасы» проблеманы шеше ала ма деген сауалға жауап беріпті.  Сарапшылардың бірі – тұтынушылық несиенің көп екеніне баса назар аударды.

«12 мүшесі сау кейбір пысықтардың жарлы-жақыбайлардың табағына ортақтасып жүргенін талай естігенбіз». Елдегі жұмыспен қамтылғандар, жұмыссыздар және жұмысқа құлықсыздар туралы статистика келтірген Дархан Әбдіуахит бұл сөздерімен кімді және нені меңзеді?

«Еңбек адамы» аталатын сюжетті Ақбота Тәңірберген де әлдекімдерді кінәлаумен бастады. «Жұмыс іздегендер көп әйтеуір. Екі қолға бір күрек таппай, тоздырмаған табалдырығым қалмады деп шағымданады. Ал кәсіпорындарда тракторшы жоқ, қалада құрылысшы кем, фермерлер ақшасына малымды бағып беретін бақташы таппай отырмын дейді».  Солай-ақ болсын. Дегенмен, журналист мұны кейіпкерлерінің сөзімен дәлелдеуі тиіс емес пе? Сюжетте әңгіме NEET жастар туралы екенін автор күлбілтелей білдірді. «Іздеген адамға жұмыс табылатынын» айтып бірнеше кейіпкермен мысал келтірді. Мемлекет ұсынған бағдарламалар туралы айтты. Соңында «Президент Қазақстанда еңбекқор жандар ең сыйлы адам болуға тиіс» деді. Сюжеттің мақсаты Президент сөзін насихаттау секілді. Ортанқол сюжет.

Қазақстан әлемнің көптеген мемлекеті секілді АЭС салуды жоспарлап отыр. Алматы облысы Үлкен ауылында салынады деген шешім қабылданды. «Жеті күн» тілшілері ол ауылға барып қайтқан. Дархан Әбдіуахит ұзын-сонар алғысөз айтып, бірер апта бұрынғы сюжеттегі Үлкен ауылы тұрғындарының пікірін қайталап берді. Бұдан әрі Президенттің Астана халықаралық қаржы орталығын басқару жөніндегі кеңес отырысын өткізгені туралы айтып, сол жайында сюжетке кезек берілді. Хаттама сюжетке сарапшылардың пікірін қосып, қаржы орталығы қарапайым халық үшін қандай қызмет ұсына алатыны туралы ақпарат беруге тырысқан. Алайда IPO да, құнды қағаздарға қаражат салу тақырыбы да жеке талдауды қажет ететін ауқымды мәселе.

Соңғы аптада қоғамда қызу талқыланған Экология министрлігінің Орал популяциясындағы 80 мың киікті ату туралы шешімі жайында да сюжет әзірленіпті.  Киік атуды қолдайтындар мен оған қарсы тараптың пікірі қатар ескерілген  сюжет. Дегенмен, жергілікті табиғат жанашырлары немесе ғалымдардың киіктердің жайылымына қатысты нақты дерек жоқтың қасы. Жер жағдайын білетін бейтарап сарапшының әділ талдауы болмады.

Ашхабадта өткен VI Каспий саммиті жайлы хаттама сюжет берілді. Жиында талқыланған мәселелер жайлы кеңінен баяндалды.

370 ғалым Қазақстанның академиялық үлгідегі жаңа тарихын жазып жатыр екен. Сюжетте осы еңбекке атсалысып жатқан ғалымдар қазақ елінің тарихын жазуда осыған дейін ескерілмей келген тарихи шындықтар туралы айтты. Мағұлматы мол сюжет.

Бағдарламаны Ұлттық домбыра күніне арналған көлемді сюжет аяқтады.

«Айна», «Еуразия бірінші арнасы»

 «Айна» бағдарламасы шомылу мауымы басталғалы осы мәселеге бірнеше сюжет арнады. Бұл жолы судағы қауіпсіздікті басты тақырып етіп алыпты. Оған бірнеше сюжет арнаған. Оған себеп шомылу маусымындағы өлім-жітімнің көп болуы. Алғашқы сюжет «Бір айда 71 адам суға кетті» деп аталып, онда маусымда орын алған қайғылы жағдайлар баяндалды. Құтқарушылардың түсініктемесі бар. Шомылу ережесіне бөлек бір материал арналды. Құтқарушылар суға түсер алдында және суда ескерілуі тиіс ережелерді түсіндірді.

Бұл тақырыптағы үшінші сюжет Ақсу шатқалындағы оқыс оқиға жайында. Мұнда бір топ шетелдік студент Ақсу өзеніне барып, екі үндістандық суға ағып кеткен, олардың денелерін іздестіру шарасы бірнеше күнге жалғасуда, нәтижесіз. Сюжетте құтқару шараларының барысы, іздестіру жұмысы қалай жүріп жатыр, қандай мамандар мен техника тартылғаны туралы жан-жақты баяндалған. Мамандар Ақсу өзенінің асау мінезі туралы да айтыпты.

«Қордайдың бензині қырғыз асуда» – шекара арқылы көлеңкелі жолмен бензин тасымалдап, табыс табатын жандардың тірлігі жайында журналистік зерттеу. «Айыр қалпақ ағайындар ресейдегі стройка мен аула сыпыруды былай қойып, бүгінде қазақтың бензинін бизнеске айналдырып алған». Ғадауат тіліне жақын мұндай теңеу сюжет салмағын түсірмесе, арттырмасы анық.  Көлемді сюжетте сарапшы пікірі, көлеңкені бизнесті жоюға қатысты ұсынысы бар. Алайда кеден бекетіндегі тексеру жұмысымен айналысатын құзырлы мекеме өкілдерінің пікірі жоқ.

«eGov куәгері» айдарында Гүлнәзия Жалғасқызы мұғалімдерге ұсынылатын жеңілдіктер мен Әлеуметтік сақтандыру қорынан төленетін әлеуметтік төлемдер жайлы материал әзірледі.

«Депутаттар демалысқа кетті». Негізінен Мәжіліс депутаттарына басымдық бере әзірленген сюжет. Парламенттің атқарған ісіне шолу, екі айлық демалыстың мезгілсіз екенін айтқан сыни пікір бар. Алайда «Ескі Қазақстанда» сайланып, «Жаңа Қазақстанда» жұмысын жалғастырып жатқан Парламенттің соңғы жарты жылдағы, еліміз үшін маңызды кезеңдегі  жұмысына сарапшы тарапынан бағалау болған жоқ.  Қарапайым тұрғындардан пікірлер алынса артық болмас еді.

«Тендердегі теңсіздік». Махамбет Бейбітшілік әзірлеген материалда мемлекеттік сатып алу саласындағы олқылықтар жайлы жалпылама сараптама жасалған. Сараптамалық бағдарламада  «ашық бюджет» тақырыбы сирек көтерілетіндіктен, «Айна» бұл сюжетін ерекше атап өтуге болады.  Болашақта осы саладағы, әсіресе мемлекеттік сатып алуға қатысты материалдар жиі жасалады деген үміттеміз. Сюжеттің алғысөзінде Шымкенттің мәдени шараларына бөлінген қаржы көлемі туралы айтылған еді. Тақырып жеке зерттеуді қажет етеді. Сюжетте бұл мәселе жайлы айтылмады. Сондықтан, жүргізуші көрерменді сюжетті көруге алдап шақырғандай әсер қалдырды.

«Айна» бағдарламасы алғашқы маусымын аяқтап, демалысқа шығады екен. 2021 жылдың кыркүйек айынан бастап, эфирге шыққан бағдарламаның 10 айға жуық жұмысына шолу жасалыпты.

Бағдарламаны әдеттегідей  «Хайпқа бұйырмаңыз» айдары аяқтады.

Apta, QAZAQSTAN

Ашхабадта VI Каспий саммиті өтті. Apta бағдарламасы осы саммиттен басталды, бірақ дәстүрлі хаттама сюжет орнына сарапшылар мен саясаттанушыларды сөйлеткен сегіз минуттық үлкен сюжет дайындапты. Олар Каспийдің тауар тасымалы әлеуетін, Қазақстан мұнайын Ресей аумағынан тыс жер арқылы тасымалдау жолын, Қазақстанның әлемді азық-түлікпен қамту мүмкіндігі туралы айтты.

Бағдарлама Қарақалпақстандағы жағдайға жалғасты. Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиёев Конституцияның дау тудырған баптарын өзгеріссіз қалдыруды ұсынды. Бұл баптар жұрт толқуына әкелген еді. Не болғанын, төтенше жағдай режимі енгізілгенін, ҚР СІМ мәлімдемесі мен Қазақстан-Өзбекстандағы бірнеше шекара бекеті уақытша жабылғанын хабарлады.

Халықаралық жаңалықтар бағдарламаның негізгі тақырыптарына айналды. Қарақалпақстандағы наразылықтардан кейін Украинаға ойысты. Украина билігі Ресей осы уақытқа дейін қанша әскері мен техникасын жоғалтқанын хабарлады. Сандарды сөйлетіп, соңғы жаңалықтарды, АҚШ пен Батыс елдерінің жаңа көмегін, Беларусь президентінің мәлімдемесін айтты. Ол «Украина бізге зымыранмен соққы жасамақ болды» деп айыптады. Дәстүрлі шолу сюжет болмады, бәрін студиядан айтып шықты.

Алаяқтықтың жаңа түрі пайда болды. Олар полиция атынан хабарласып, азаматтардан ақша шығарып алудың амалын тапқан. Сюжет кейіпкері – алматылық зейнеткер алаяқтардың арбауына түсіп, несие алып, үйін сатқан, барлық ақшаны алаяқтар айтқан есепшотқа аударып, 23 млн теңгесінен айырылған. Сан соғып қалған зейнеткер қазір қала маңындағы саяжайда тұрып жатыр. Сюжетте кейіпкер оқиғасынан бөлек, психолог, ІІМ өкілі мен тұрғындар комментарийі бар. Мәселенің мән-жайын тәптіштеп түсіндіретін сюжет.

«Яндекс» сияқты такси-платформалардың отандық баламасын шығару мүмкін бе? Осы сауалды арқау еткен сюжетте қымбат жолақы, жоғары комиссия, баға жасау, отандық қосымша жасаудың қиындығы мен тиімсіздігі мәселесі қамтылды. Отандық такси қызметін ұсынатын компанияларды да айтып, жалпы Қазақстанда такси қызметі саласын мемлекет реттемей отырғанына да тоқталды. Такси жүргізушісі, Яндекс go Қазақстан» өкілінен бастап такси қызметін ұсынатын қосымша жасағандар мен министрге дейін сөйлетті. Қызық дерегі мен комментарийі мол үлкен сюжет.

Емдеу мекемелерінде 14 мыңнан астам медицина қызметкерінің орны бос тұр. Бұл сан жылдан жылға өсіп жатыр. Елімізде медицина мамандары өте тапшы. Бұл мәселе үлкен сюжетке арқау болыпты. Бірнеше облыстағы ахуалды қамтыды. Тұрғындарға, аурухана басшылары мен Денсаулық сақтау министрлігінің өкілінен комментарий алыпты. Тапшылық себебін де атап өтті.

«Жаңа репортер» редакциясы қазақстандық телеарналардың қорытынды бағдарламаларына тұрақты мониторинг жүргізіп, апта сайын шолу жариялайды.

Apta бағдарламасына шолуды әзірлеуге Жәнібек Нұрыш қатысты.

 

«Көреміз» ток-шоуы: дискриминацияға ұшыраған кейіпкерлер

Жадыра Аққайыр
-
0
«Көреміз» ток-шоуы: дискриминацияға ұшыраған кейіпкерлер

«Еуразия» бірінші арнасында 9 ай бойы эфирге шығып келген Köremіz ток-шоуы маусым қорытындысын жасады. Аптасына бес рет, дүйсенбі мен жұма аралығында жарыққа шығатын бағдарламаның хронометражы – 50 минут. Кешкі сағат 19:00-де көрерменмен қауышады. Kantar* телевизиялық өлшемдері негізінде International Media Service дайындаған мәлімет бойынша, «Көреміз» 13-19 маусым аралығындағы телевизиялық бағдарламалар ішінде үздік ондыққа кірген. Рейтиңі – 2,31 пайыз**. «Жаңа репортер» медиасыншысы Жадыра Аққайыр бағдарламаның қаралымы жоғары екі шығаралымына шолу әзірледі.

Телеарнаның ресми сайтындағы ток-шоу сипаттамасында былай делінген: «Бұл жобада шынайы өмірдегі кейіпкерлердің оқиғалары еш бояусыз, бүкпесіз көрсетіледі. «Köremіz» ток-шоуының студиясында ойдан шығарылмаған оқиғалар мен куәгерлердің өз аузынан баяндалатын түрлі тағдыр талқыланып, кейіпкерлеріміздің сұрақтарына тиісті мамандардан жауап алып, мәселесін шешуге көмектесеміз».

Бағдарлама ұжымы ұсынған қорытынды шығарылымда 180 тағдырға араша түскені айтылды. Басталғалы бері ток-шоу жүргізушісі екі рет ауысқан. Бастапқыда Ғазиза Райымбек жүргізсе, үш айдан кейін эфир тізгінін Руслан Өтепбай алды. Тоғыз ай ішінде түрлі тақырып талқыға түсті. Оның ішінде отбасылық жанжал басым. Ерлі-зайыптының арасына түскен ене, ажырасқан соң баланы бөлісе алмай жүрген жұбайлар, баланың әкесі кім екенін анықтауға асыққандар, күмәншіл һәм күдікшіл күйеуден зардап көрген әйелдер мәселесі жиі көтерілді.

Ток-шоудың YouTube желісінде арнасы бар. 115 мың оқырман жинап алған арнаға күн сайынғы шығарылымдар дереу салынып отырады. Алдын-ала аңдатпасын да шығарып, көрермен құлағын «көтеріп» қояды. 180 бағдарламаның бәрін тізгеннен гөрі қаралымы көп болған әрі өрескел қате байқалған екі шығарылымға шолу жасағанды жөн көрдік. Мысалы, төрт ай бұрын жарыққа шыққан «Махаббат бабы» шығарылымын интернетте 889 мың адам көрген. Сипаттамасында «Балам жазықсыз темір торда отыр». Дәл осылай араша сұрап студиямызға Алматы облысының тұрғыны Ақнұр Мырзаева келді. Айтуынша, ұлы өзінен 11 жас үлкен, 4 баласы бар келіншекпен  көңіл қосқан көрінеді. Екі жас арасындағы махаббат дастаны немен аяқталды?» деп жазылған.

Қысқаша айтқанда, Ақнұр Мырзаеваның ұлы түрмеде отыр. Баласы өзі сүйіп қалған келіншекті соққыға жыққан. Бағдарлама басталған бойда алдымен Мырзаева оқиғаны естігені бойынша баяндап береді. Бауыр еті баласы үшін шырылдаған оны түсінуге әбден болады. Десе де, екінші тарапты тыңдамай жатып, студияға келген сарапшылар бірден келіншекті жапатармағай кінәлай бастайды. Ондағысы – жасының үлкен болғаны, ажырасқаны, төрт баласының болуына байланысты. Мәселен, сарапшы болып келген радиожүргізуші Айдын Жасыбай былай дейді: «21-22 жаста барлығымыз үлкен қыздарға ғашық болдық қой. Бірақ анаң тұрып, бауырларың тұрып, төрт баласы бар қызға баруды білмеймін енді. Сонда ағалары «қой» демеген бе?» дейді. Бұл жерден ғадауат тілін анық көре аламыз. Соның ішінде әлі екінші тараптың сөзін тыңдамай жатып, нақты себебі болмаса да әлгі келіншекті төрт баласы болғаны үшін, бұрын тұрмыста болғаны үшін басқалардан кем көріп, шеттетіп тұр. Яғни дискриминация көрінісі байқалады. Кейін сөз болып отырған әйел студияға келіп, оқиғаны өз аузынан баяндаған кезде Айдын Жасыбай «Қазір Айданаға қарап отырмын. Құдайға шүкір, адам тани аламыз ғой, күйеуінің көзіне шөп салатын қызға ұқсамайды. Таяқтың екі ұшы болады. Жала жаппайық» деп ойын өзгертеді. Бұл ұстаным әу баста болуы керек еді. Одан кейін эйджизм, яғни жасына байланысты кемсітуге де бағдарлама барысында бірнеше мәрте жол берілді.

Жүргізуші Руслан Өтепбай «мені зорлады» деп отырған әйелге «Сені жақсы көретін, алқа сыйлайтын, төрт балаңды қабылдауға дайын жігіт неге сені қызғанады?» деп сұрақ қояды. «Екінші жұмысыңда басқа жігітпен сөз байласқан боларсың?» деп те сұрайды. Сол мезетте кейіпкер өзге адамдар тарапынан  виктимблэймиңге ұшырайды. Атап айтқанда, «Тана көзін сүзбесе, бұқа жібін үзбейді», «Қатынға жолама, қарасы жұғады» деген сынды кінәлау сипатындағы сөздер айтылады. «Журналистер этикасының жаһандық хартиясында» да, «Қазақстандағы медианың негізгі принциптерінде» де журналистің әлдекімді дәйексіз кінәлауға, жала жабу сынды әрекеттерге жол беруіне болмайтыны жазылған. Осылайша әңгіме ауаны жеңіл-жүрісті қыз екен дегенге ауады. Бұған дейін көп сөйлемей отырған сарапшы Ақмаржан Көшербаева «Тіпті солай болған күннің өзінде ұлыңыз өз еркімен барған. Оны ешкім сүйреп апармаған» деп Айданаға қолдау білдіреді. Бағдарлама барысында ашық қорқыту фактісі де болды. Ақнұр Мырзабаева ұлының кінәсі дәлелденіп, түрмеге отыратын болса, Айдананың үстіне бензин құйып, өртеп жіберетінін айтты. «Үлкен ұлдарым да ініміз сотталса, әлгі әйелді аямаймыз деп отыр» дейді. Сарапшылар бұл кезде бірауыздан бұлай деуге болмайтынын айтып, ескерту жасайды. Соңында тергеу аяқталған соң, ұлы кінәлі болып шықса, шығындарды өтеп беріп, кешірім сұрауы керегі айтылады.

Қаралымы 605 мыңнан асатын келесі бір шығарылым «Екі байдан – бір бала» деп аталады. Мұнда да ажырасқан әйелді кінәлап, тағдырындағы сол оқиғаны сүйекке таңба етіп көрсетеді. Кейіпкер бұрынғы күйеуімен заңды түрде ажыраспаған. Екіге кеткеннен кейін бір жігітпен көңіл қосып, жүкті болып қалады. «Бала осыдан-ау» деп сол жігітке хабарласады, бұл іске туыстары араласып екі жасты қосады. Бала дүниеге келген соң, заңды некеде бұрынғы күйеуімен тұрғандықтан сәби автомат түрде соның тегіне өтіп кетеді. Бұдан бөлек, ауылдағы гу-гу әңгіме арқылы әйелдің жеңіл жүрісті болғанын естіп күйеуі күдіктене бастайды. Бағдарлама соңында генетикалық талдау жасалып, нәтижесінде бала басқа біреуден болып шығады. Маңыздысы бұл емес. Шығарылым кезінде этикаға қайшы бірнеше тұсты байқадық. Сарапшы болып студияға келген журналист Меруерт Әйтенова: «Балаңызға қайтып келген қызға бару ыңғайлы болған. Бір-екі рет барып қайтам, қыз емес қой деген» дейді. Одан соң, «Баламыз біреудің қызын бүлдіргенде намыстанбаймыз. Бірақ «анадай әйел»  (ажырасқан, зорланған – ред.) алып келсе, намыстанамыз. Қазақпыз ғой» деп ғадауат тіліне жол береді. Яғни этникалық топ – қазақтарды көрсете отырып, жалған намысты келеді деп жағымсыз образ қалыптастырып отыр.

Кейіннен кейіпкердің жас кезінде зорланғаны туралы фактінің шеті шығады. Сол кезде сарапшы болып келген қоғам белсендісі Ақмарал Басирова «Ағаң не деген еркек? Ана жерде оны кім істегенін мылтықпен жүріп тауып алуға болады ғой» деген пікір айтады. Зорлықшыны кінәлау дұрыс. Десе де, заңмен шешу керек жерде келесі бір қылмысқа шақыру жөн емес. Артынша зорланған қызға барлығы жабылып, сұрақтың астына алады. Студияға келіншектің екінші күйеуі, яки баласының болжамды әкесі келген соң тіпті анайы сауалар қойылады. Журналист Әйтенова: «Жігітше айтшы, неше рет жаттың? Қара ағаш, сары ағаштың арасына апарып неше рет болдың?» дейді. Бағдарлама аяқталар тұста генетикалық талдау нәтижесі шығады. Әкесі басқа біреу екені анықталғаннан кейін жүргізуші сөзін кейіпкерге бағыттап, былай аяқтайды: «Шынардың  (кейіпкердің қызы – ред.) еш кінәсі жоқ. Ол сіз жүрген жолмен емес, жақсы жолмен жүрсін. Келістік қой?».

Қазақстандағы медианың негізгі принциптерінің ішінде «адам құқына құрмет» бөлімі бар. Ол жерде «Редакция адамның жеке бас құқы маңызды екенін түсінеді және кейіпкерлердің өміріне ақпарат мазмұны белгілі бір деңгейде әсер етуі мүмкін екенін ескере отырып, олардың мүдделерін ескеруге тырысады. Адал журналистикада қорлау, жала жабу және жалған айыптау ұғымдары сәйкес келмейді» делінген. Ал біз шолып шыққан екі бағдарламада да тәжірибесіз кейіпкер қоғамның ашуына тиіп, қудалауына ұшыратуы мүмкін сөзді абайсызда айтып, мәлімдеме жасап қойып отыр. Мұндай жағдайда журналист оны материалда пайдаланбағаны дұрыс еді.

«Көремізге» қатысты айтар тағы бірнеше сын бар. Бірінші кезекте, көбіне ғадауат тілін пайдаланатыны қоғамға қауіпті. Кликбейт арқылы көп қаралым жинап, отбасы – ошақ қасының мәселесін 50 минут көру көпшілікке ұнайтынын рейтиңнен-ақ көріп отырмыз. Дегенмен әлеуметтік тақырыптарды көтергенде біреудің басын төмен салбыратпай-ақ, сапалы ұсынуға әбден болады. Бұдан бөлек, балалардың бетін кейде бүркесе, кейде ашықтан ашық көрсете беретіні тағы бар.

Жүргізуші Руслан Өтепбайдың «ң» әрпін айта алмайтыны құлаққа түрпідей тиетінін назардан тыс қалдырып кетуге болмас. Мұны тілдің дефектісі саналатын дислалияға жатқызуға келмейді. «Қазақ тілінің фонетикасы мен фонологиясы» типтік оқу бағдарламасының авторы Съезд Ақымбек alashainasy.kz сайтындағы материалға берген пікірінде былай дейді: «Қазақ тілінде 120 шақты сөздің құрамында «ң» әрпі бар. Олардың ішінде көп қолданылатыны – 30 шақты. «Ң»-ы бар сөздерді мықтап жаттап алатын болса, «ң»-ды айта алмау «синдромынан» құтылады». Тележүргізушілерге осындай сәлем жолдаймыз.

Бізге түсініксіз көрінген тағы бір тұсты айтпай кете алмаймыз. Ол – сарапшыларды таңдау. Байқағанымыз, жиі қонақтайтын сарапшылар бар. Ол адамдар заңгер, психолог сынды мамандар болса, түсінікті. Дегенмен қоғам белсендісі, асаба немесе журналисті үнемі шақыра беріп, бұрын-соңды ондай тақырыптарды зерттеп, жазып жүрмеген болса, студиядан орын берудің мәні неде? Тұшымды ой айтып, сауатты пікір білдіретін мамандар келетін болса, бағдарлама рейтиңі әлсірей қоймас. Есесіне, дискриминация, бейәдеп сөз азаяр еді.

  • Мақала InternationalMediaServicе медиаселлерінің Kantar телевизиялық өлшеміне негізделген сұрыптауына сүйеніп дайындалды.
  • ** Рейтиң — бағдарламаның жалпы халық санына процентпен шаққанда алынған теледидары бар аудитория. Жарнама берушілер үшін маңызы зор.

 

Репортерге шарф пен оқ өткізбейтін кеудеше не үшін қажет? Мария Гордееваның (Reuters) қауіпсіздік ережесі

Жәнібек Нұрыш
-
0
Репортерге шарф пен оқ өткізбейтін кеудеше не үшін қажет? Мария Гордееваның (Reuters) қауіпсіздік ережесі

Reuters агенттігінің журналисі Мария Гордеева Арнайы репортаж мектебінің қатысушыларымен кездесуге оқ өткізбейтін кеудеше (бронежилет) пен фото жабдық салынған жолдорба (рюкзак) әкелді. Екі заттың жалпы салмағы 15 келіден асты. Ол «жұмыс кезінде алып жүруге шамасы жете ме, жоқ па» екенін білуі үшін екі затты да қатысушыларға ұстатты. Мария «Арнайы репортаж түсіру кезіндегі журналист қауіпсіздігі» деген тақырыпта сөйлеп, тележурналист болып жұмыс істей бастаған адамдарға 5 кеңес айтты. 

1. Митинг не іссапарға шықпас бұрын жаныңызда болуы керек заттарды түгендеп алыңыз:

  • Жеке басты куәландыратын құжат;
  • Ұйым/БАҚ құжаты (егер қандай да бір редакцияға арнап түсірсеңіз);
  • Редакция тапсырмасы, хат түрінде (митинг, соғыс, көпшілік алдында сөйлеу)
  • Камера/смартфон/диктофон;
  • Қашықтан түсіретін және кең көлемді объективтер (егер камераға түсірсеңіз);
  • Қосалқы батарейка / power bank;
  • Штатив немесе монопод;
  • Қосалқы жад картасы;
  • Шарф (егер митинг, соғыс не тіпті театрда түсірсеңіз де). Шарф таңғыш материал да болады, шаң-тозаң, газ, күн сәулесінен де қорғайды, өзен суына сүзгі ретінде де пайдаланады, қысқасы, кез келген қажетке жарайды;
  • Бір бөтелке таза су;
  • Қарапайым медициналық жиынтық;
  • Дозиметр (деңгейі көтерілген жердегі радиация деңгейін анықтау үшін)
  • PRESS деген жазуы бар кеудеше / оқ өткізбейтін кеудеше (Егер қақтығыс аймағында түсірілім жасасаңыз. Жалпы қақтығыс аймағына барсаңыз, онда оқ өткізбейтін кеудеше мен каска қажет. 

2. Құжатыңызға абай болыңыз. Құжатыңыз — қорғанышыңыз. Барлық аккредитация мен сақтандыру полисі сол аймаққа жарамды және жарамдылық мерзімі өтпеген болуы керек. Аккредитация мерзімі аяқталуына бір ай қалғанда еске салатын хабарландыру қойған дұрыс, жаңартып үлгересіз. Барлық құжатты су өткізбейтін пакетке орап, киіміңіздің ішкі жағына салыңыз. Көпшілік арасында сөмкеңізді жұлып әкетуі мүмкін. Міне, сондықтан да маңызды құжаттың барлығын киіміңіздің ішкі қалтасына салып қойыңыз. 

3. Не істеп жатқаныңызды түсініп алыңыз. Ұшырасатын жағдайға дайын болу үшін түсірілімге шықпас бұрын жағдайды бағамдап, зерттеңіз. 

4. Тәттілер, тіскебасар ұсынса, алмаңыз. Репортаж түсіруге қауіпті жағдайда кездейсоқ не қасақана улануды болдырмау үшін өзіңіз алып шыққан суды ғана ішіңіз.

5. Газ баллоншасы, басқа да кез келген қару түріне тыйым салынған. Газ баллоншасын қолдануды білсеңіз де төтенше жағдайда желдің бағытын есептеу өте қиын. Өз-өзіңізге зиян келтіріп, екі-үш сағат жұмысқа жарамсыз боп қалуыңыз мүмкін. Журналист қару алып жүруіне болмайды. Журналист қару ұстаса, оқиғаның сырт бақылаушысы болудан қалады.

Қазақстан мен Өзбекстандағы тележурналист болып жұмыс істей бастаған адамдар мен дербес видеомейкерлерге арналған «Арнайы репортаж мектебіне» Алматыда 30 мамыр — 3 маусым аралығында өтті.

Бұл материал АҚШ Халықаралық даму агенттігінің (USAID) қолдауымен Орталық Азияның MediaCAMP бағдарламасы аясында дайындалды. 

Отандық медиа ғылым мен технологияның шын бейнесін аша ала ма?

Ерлан Оспан
-
0
Отандық медиа ғылым мен технологияның шын бейнесін аша ала ма?

Қазақстан әлемді ғылыми және технологиялық жаңалықтармен жиі қуанта бермейді. Бірақ ел ішінде ара-тұра ғылыми және революциялық технология жаңалықтары шығып тұрады. Айталық, республикалық телеарналар арасында perpetuum mobile жобаларын эфирден ұсынады.

Журналист жабдық үшін «токтың да, желдің де, күннің де қажеті жоғынан» секем алмапты. Я болмаса, жабдықтың «қырқыншы прототип» екені де күмән тудырмапты. Сайып келгенде, кәдімгі энергияның сақталу заңы да бұл сюжеттің республикалық эфирге шығуына тосқауыл болуы керек еді.

Декарт: «Айтысар алдында айтатын сөзімізге анықтама беріп алайық» дейді екен. Сол сияқты, «ойлап тапты» мен «өз нұсқасын жасап шығардының» айырмашылығы үлкен. «Ойлап табылған» нәрсе ғылым немесе технология саласында соны жаңалық болуы тиіс. Мысалы, Ньютон тартылыс заңын ойлап тапты: ал Эдиссон электр шамының нұсқасын жасап шығарды. Ойлап тапқан – Яблочков.

Терминологиялық шытырман журналистерге отандық ғалымдардың аузымен жиі жаңалық аштырады. «Айқын» басылымының сайтында отандық ғалым «бағасы арзан, салмағы жеңіл ұялы телефон батареясын ойлап тапты» деген мақала бар. Ғалымның сөзінше, ол отандық шикізат негізінде графен-марганец жұбының көмегімен аккумулятор жасап шығарды. Ғылым әлемінде мұндай зерттеулер көп екенін ескерсек, журналист ғалымды өз нұсқасын ұсынған адам ретінде көрсетуі тиіс. Баспасөзде осындай жаңсақ тұжырымдар көп. Өте көп. Мұндай тұжырымдар қоғамда, әдетте консерватив келетін ғылымды оңай іс деген сенім тудырады. «Ойлап таптының» орнына «жасап шығарды» немесе «өз инженерлік шешімін ұсынды» деу жеткілікті еді.

aikyn.kz сайтынан скриншот

Медиада барлығын ғылым немесе технология «жаңалығы» ретінде беру дәстүрі 2010 жылы елімізде «Қазақстанды үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту» бағдарламасы қабылданған тұста қарқын алды. Тақырып еліміздегі дәстүр бойынша – мемлекеттік сатып алу тақырыбына айналды. Оны мәтіндердің сөз басында мемлекет басшыларының сөзін арқау қылудан да, олардың тұлғасына деген пиететтерден де байқауға болады.

Ғылыми мәтіндердің немесе тұжырымдардың арнайы редактурасы болмауы коронавирус індеті кезінде кері әсерін берді. Мысалы, екпе науқаны кезінде конспирологтарға тіпті ресмиетте тұғыр берілді. Балғынбек Имаш – инфльюенсер, бірақ ғалым емес. Тақырыбы кликбейт мұндай посттарда өкінішке қарай тараптардың көзқарасын беру мақсаты жоқ. Және бұл көзқарастың адам өміріне тікелей әсері туралы ескертпе де жоқ. Вакцинация науқанының сәтсіз өтуінің бір себебі осы деп топшылауға болады.

Ең болмаса фактчек деңгейінде алғашқы ғылыми экспертизаның болмауы, журналистердің тақырыпқа арнайы машықтанбауы, сала мамандарының көзқарасын білмеу кейде үлкен тотал фейлге ұшыратады. 2009 жылы жылқының алғаш рет Қазақстан жерінде үйретілгені туралы хабарлар шыққан болатын. Айта кету керек, бұл мәселеде ғалымдар «жылқы алғаш рет Қазақстан жерінде үйретілді» деген тұжырым жасамаған, тек табылған артефакттердің жасын мәлімдеген. Оны мәлімдеген тұста одан көне артефакт болмаған. Бірақ бұл жаңалық медиада тұспалдан тұжырымға айналып шыға келді. Бұл тұжырым тіпті мемлекеттік деңгейдегі идеологиялық құралға айналды, оны мектептегі ашық сабақ тақырыптарынан бастап, публицистикаға дейін байқауға болады.

azattyq.org сайтынан скриншот

Ал былтыр «Nature» журналы жаңа дерек жариялады. Жаңа деректер бойынша, Еділ мен Дон арасындағы далалықта табылған артефакттер ескілеу болып шықты. Айта кету керек, ғалымдар бұл жолы да «алғаш рет» деп тұрған жоқ. Археология ғылымында мұндай нақты тұжырым болуы да мүмкін емес.

Бұған қоса, IT жаңалықтарында, АЭС тақырыбындағы жарияланымдарда ғылыми, фактографиялық қателер көп. Бұл жалпылама шолу іспетті беріліп отыр. Ғылыми тұжырымды журналист білігінің тұрғысынан растау немесе терістеу қиын болғандықтан, зерттеу туралы жазу үшін де зерттеу қажет. Бірақ бүгінгі қазақстандық медиа оған уақыт та, қаржы да бермейтіні айқындалды.

Digital-зерттеуді неден бастайды? Жәмила Маричеваның нұсқаулығы

Жәнібек Нұрыш
-
0
Digital-зерттеуді неден бастайды? Жәмила Маричеваның нұсқаулығы

17-20 мамыр күндері Алматыда Зерттеу журналистикасы мектебі өтті. Офлайн-тренингке Орталық Азия елдерінен 20 журналист қатысты. Тренерлердің бірі — журналист, ProTenge.kz жобасының негізін қалаған Жәмила Маричева. Халықаралық медиатренерлер журналистік зерттеу жүргізудің әлемдік тәжірибесін таныстырса, Жәмила мұның барлығы Қазақстанда қалай жүзеге асатынын айтып берді. ProTenge.kz тәжірибесінен көптеген мысал келтірді. «Жаңа репортер» сайты Жәмила Маричеваның  Қазақстанда digital-зерттеу жүргізу нұсқаулығынан үш түрлі кеңес жазып алды. 

Жәмила Маричева

№1. Нені қайдан іздеуді қалай білеміз?

Біз әдетте не іздейміз? Ақша, мүлік пен байланыстарды іздейміз. Жәмила зерттеуші-журналистің жұмысын алтын қазушымен салыстырады. Алтын табу үшін өте көп құм жуу керек. Ең маңыздысы — алтынға пара-пар ақпарат табылатын құмды қайдан тауып, жууға болатынын білу. Мысалы, мұндай ақпаратты президент пен үкімет шығындарынан іздеп табуға болады. 

Цифрлы деректермен жұмыс істеудің бір артықшылығы — ақшаның ізі қалады, иә, неғұрлым көп сома болса, соғұрлым ізі де айқын. Бір қиыны — ақпаратты іздеу мен маңыздысын «сүзіп алуға» бірнеше сағат не бірнеше күн кетеді. Жәмиланың айтуынша, ол әріптестерінен сұрауға, кеңес алуға еш қысылмайды екен. Біреу кеңес сұраса, оларға да көмектеседі.

№2. Іздегенімізді қалай анықтауға болады?

Республикалық бюджеттің 50%-дан астамы мемлекеттік сатып алу порталы арқылы өтеді. Әрбір бесінші сыбайлас жемқорлық қылмыс мемлекеттік сатып алу саласында жасалады. Келісімшарттардың 80%-ы конкурстан тыс болады. Цифрлы ізбен жұмыс істеудің ең кемшін тұсы — табылған деректер «неге, не үшін, неліктен» деген сұрақтарға жауап бере алмайды. Басты артықшылығы — сізге бермей қойған цифрларды алуға болады. 

№3. Дерек жиналды, енді не істеу керек?

Енді «Мұның қоғам мүддесіне қандай пайдасы бар?» деген сауалға жауап беру керек. Бірнеше жауабы болады: 

  • бюджет қаражатын тиімді жұмсау мәселесі;
  • қызмет бабын асыра пайдалану;
  • сыбайлас жемқорлық қылмыс.

Қылмыс жайлы ақпарат бар, бірақ дәлел болмаса, не істеу керек? Мұндай кезде оқырмандар дәлел табуға көмектеседі — материалды жариялағаннан кейін редакцияның әлеуметтік желілердегі аккаунтына жеке хат жазып, ашық дерекөздегі ақпаратты (мәселен, посттар, стористер және т. б.) бөліседі

Telegram-дағы ProTenge арнасының скриншоты

Жәмила Нұр-Сұлтан қаласында 28 млрд теңгеге (64 млн долларға жуық) салынатын дипломаттар қалашығы туралы мақаланы мысалға алды. Мұндай қалашық салынатыны Forbes.kz сайтында жарияланған мақаладағы Нұрсұлтан Назарбаевтың сөзінен мәлім болды. Ал іздеуді республикалық бюджеттегі мына сөзден бастапты. 

Осылайша, Жәмила зерттеуші-журналистерге республиканың не өзіңіз тұратын қаланың бюджетін жиі-жиі қарап тұруға кеңес береді. Жалпылама сандар бар, енді не істейміз? Зерттеудің нобайын сызып, «сандардың артына не жасырынған», «қандай құрылыс салынбақ», «кім салып жатыр», «не үшін салып жатыр», «мұны білу үшін қайда, кімге хабарласу керек» деген сауалдарға жауап іздейміз. 

Осы және бұған ұқсас зерттеулердің бірінші кемшілігі — тығырыққа тірелу, зерттеуді жалғастырудан бас тарту қаупі. ProTenge. kz командасы да бұған тап келген. Мемлекеттік сатып алулар порталында осы сомадағы келісімшарт туралы ештеңе табылмапты. Мемлекеттік органға жолдаған сауалға толымсыз жауап келді. Мұндай кезде журналистер Гуглде дұрыс іздей білуі керек екен. 

Google-дағы кеңейтілген іздеу жүйесінің скриншоты

Жәмила «дұрыс гуглдетуді үйрену үшін Bellingcat командасына (зертетушілер мен азаматтық журналистердің тәуелсіз халықаралық командасы, олар зерттеу жүргізу үшін ашық дереккөздер мен әлеуметтік желілерді қолданады — ред.) барып, оқып қайтқан сияқтымын» деп әзілдейді.

Google Earth скриншоты

ProTenge осы кейсті зерттеу үшін Google Earth сияқты құралдарды, Жер кадастрі басқармасының ақпаратын қолданыпты.

Тоқаевтың Петербург форумындағы мәлімдемесі туралы БАҚ не жазды?

Назира Даримбет
-
0
Тоқаевтың Петербург форумындағы мәлімдемесі туралы БАҚ не жазды?

2022 жылдың 15-18 маусым аралығында Ресейде өткен XXV Петербург халықаралық экономикалық форумының басты тақырыбының бірі – Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев туралы болды. Оның аталмыш жиында айтқан мәлімдемелері көптеген отандық және шетелдік БАҚ-та жарияланды.

Санкт-Петербургте өткен халықаралық экономикалық форумда Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Донецк және Луганск Халық Республикаларына қатысты және Украиндағы ресейлік арнайы операция туралы, сондай-ақ, кейбір ресейлік депутаттардың Қазақстан тарапына шабуылдары жайлы пікір білдірді.

«Жаңа репортёр» медиасыншысы Назира Дәрімбет Қазақстан президентінің мәлімдемелерін отандық медиа қалай жазғанын талдап көрді.

«Арқадан пышақ ұру» немесе «бетке түкіру»

Саяси сарапшы Айдар Амребаев Exlusive.kz мультимедиалық порталына берген сұхбатында Тоқаевтың пікір алмасуға шынайы қызығушылығы сезілгенін айтты: «Президент Тоқаев дипломатиялық ұстамдылықтың үлгісін көрсетті, қойылған сұрақтарға ашық, сабырлы және кәсіби жауап берді, бүгінде бұл «жоғары деңгейдегі саясаткерлерге» тән қасиет емес. Сондай-ақ, ол Ресейдің «арнайы әскери операциясын» «тікелей әскери басқыншылық» деп бағалаудан аулақ болды, Украинаның көптеген жақтасы осыны күткен еді. Жалпы, президенттің real politik-ке қатысуы арқылы еліміздің әлемдік саясаттың ең өзекті мәселелері бойынша халықаралық ұстанымын өте табысты, тұтас және терең негізді түрде көрсете алдық деуге болады», – деп есептейді сарапшы.

Exlusive.kz осы тақырыпты жалғастыра отырып, журналист Мирас Нұрмұханбетовтың пікірін ұсынады, ол өз мақаласында Тоқаевтың айтқандарын «арқадан пышақ ұру» немесе «бетке түкіру» деп атайды: «Бір қарағанда, әсіресе, эмоционалды тұрғыда шын мәнінде солай көрінеді, бірақ, мұндай шараларда әдетте сұрақтар (сәйкесінше, оның жауаптары) алдын ала келісіледі. Жоғарыда аталғанға қайшы келмейтін тағы бір жайт бар – Қасым-Жомарт Тоқаев Владимир Путинмен аздап «саудаласып», аталмыш «жағымсыздау» шараға қатысу үшін «Донецк және Луганск типіндегі квазимемлекеттер» туралы пікір айту шартын қойған мүмкін екенін жоққа шығара алмаймыз», – деп жазады әріптесіміз.

«Демарш» және «сатқындық»

Кейбір қазақстандық онлайн басылымдар президент Тоқаевтың Петербургтегі форумда айтқандары туралы қысқа ақпараттар берумен шектелді: мәселен, Orda.kz сайты немесе Vlast.kz интернет-журналы. «Республика» порталында да авторлық сараптама материалдары жариялаған жоқ, әйтсе де, «Блоги» айдарында саясаттанушылар Досым Сатпаев пен Виктор Ковтуновскийдің, сондай-ақ, публицист Сергей Дувановтың әлеуметтік желіде жарияланған пікірін берді. Публицист Қазақстан президентінің айтқандарын алдын ала сценарийі жазылған «қойылымға» балады: «Путин Қазақстанның екінші санкцияға түсіп қалу қаупін болдырмас үшін осы қадамға барды, өйткені ол мұнысын санкцияларды айналып өтудің жолы деп қарастырады. Сол үшін де осы спектакль қойылды. Енді әр тарап өзіне ұнағанын таңдайды».

Ал Виктор Ковтуновский «Тоқаевтың «сатқындығы» медиа кеңістікте ғана толқын көтермегеніне назар аудару керектігін» атап өтеді.

Тоқаевты «арандатпақ» болды

Malim.kz сайты президентіміздің айтқандарына ресейлік сарапшылардың реакциясы туралы шолу жасап, онда Петербургте Тоқаевты «арандатпақ болды» деп жазды. Басылым журналист және қоғам қайраткері Максим Шевченконың: «Владимир Путиннің Кеосаянның айтқандарын бақылап отырмайтыны түсінікті және Владимир Путин Кеосаянның Қазақстан басшылығына қандай қоқаң-лоқы көрсеткенін білмеуі де мүмкін. Алайда, мұны жоспарлағандар (ПХЭФ және Симоньянның қатысуы – ред.) бәрін білді және Қасым-Жомарт Тоқаевты (Ресей президенті аты-жөнін әлі күнге дейін дұрыс атауды үйрене алмаған) арандату үшін әдейі ұйымдастырды» деген сөзін келтірген.

Арандату әрекеті туралы нұсқаны саясаттанушы Аркадий Дубнов та қолдайды, бірақ қазақстандық әріптестеріне қарағанда ол Тоқаевтың айтқандары алдын ала ойластырылған сценарий болды деп санамайды. Шолуда оның: «Кейбір адамдардың Тоқаевтың жауаптары алдын ала Кремльмен келісілген деген пікірі қызық. Бұл жанды аздап елестетіп көріңіз, тек күлімсіреп елестете аласыз. Тоқаевқа биыл қаңтарда ҰҚШҰ бітімгерлерін елге енгізу туралы шешімінің нәтижесінде зардап шеккен өзінің реномасын түзету үшін Питердегі аса өткір риторика қажет болды деген сыңайдағы конспирологиялық пікірлер, әсіресе, Қазақстанда кең тарай бастады» деген пікірі келтірілген.

 «Ормандай орыстан ықпады»

Dalanews.kz қазақтілді сайты «Петербор форумы: Тоқаев ормандай орыстан ықпады. Жалтақтамады. Саспады»  деген  «айқайлаған» тақырыппен материал жариялады. «…Екі елдің арасына іріткі салып, қазақтың делебесін қоздыратын әлгі арандатушылар әрі ойнасын деді. Дипломатиялық тілмен. Әрине, өкпесі жарылып кетсе де қажет кезде қақ маңдайдан бір қоятын Америка не Қытай емеспіз, бірақ орағытып отырып құдайшылығын айтты» делінген материалда.

Бұл батырлық емес

Azattyq радиосы Тоқаевтың айтқандарына «тәнті» болған жоқ және Тоқаев арнайы операция туралы мәселені айналып өтіп, қазақстандық сарапшылардың пікірін дәлелдеп отырғанын тікелей жазады. Мысалы, бұрынғы дипломат Қазбек Бейсебаев «Тоқаев ешқандай ерлік жасаған жоқ және тек елдің ресми ұстанымын білдірді» деп санайды.

Саясаттанушы Димаш Әлжановтың пікірінше, Тоқаевтың форумға қатысуының жалпы сценарийі «екі жақтан да жақсы жасалған». «Тоқаевты дербес әрі батыл саясаткер, мәселелерді батыл шешетін және сонымен бірге прагматикалық саясат жүргізетін дипломат ретінде көрсету міндеті болды», – деп есептейді ол.

Тек қол шапалақтау керек

Adyrna.kz сайты президенттің кейбір ресейлік саясаткерлердің Қазақстанға қатысты жасалатын арандатушы мәлімдемелері туралы айтқанын келтіріп, «Тоқаев оларды орнына қойды» деп санайды.

UlusMedia.kz порталы шолушы Асылбек Бисенбаевтың «Казахстан аплодирует: почему после форума в Питере Токаева называют молодцом» атты материалын жариялады. Автор Санкт-Петербургтегі форумнан кейін қандай оқиғалар тарихта қалатынына талдау жасаған.

«Айта кету керек, оның (Тоқаевтың – ред.) форумға қатысуы мен сөйлеген сөздері форумның өзі үшін де, қазақстандықтар үшін де алғашқы сенсация болды. Шынында да, объективті шындықтан бастау керек. Сондықтан Тоқаев халықаралық құқық үшін ғана емес, Қазақстанның аумақтық тұтастығы үшін де осындай мәлімдемелер жасағанын атап өтейік. Еліміздің президентіне қол шапалақтау ғана керек», – дейді автор.

Әйтсе де, ол «Қрымды басып алғаны туралы да қоса айтуы керек еді» деп шағымданады, алайда сарапшы: «Асылып қалғанның үйінде арқан туралы айтпайды демекші, оның жауабынан Қырымға қатысты ұстаным туындайды. Оның үстіне, Қырымды да «квазимемлекеттік» құрылымдарға жатқызуға болады», – деген пікір айтады.

Аударған: Айдана Нұрмұхан

Тоқаевтың Катарға сапары, полиция күні, қант тапшылығы: 20-26 маусымдағы апталық телебағдарламаларға шолу

Риза Исаева
-
0
Тоқаевтың Катарға сапары, полиция күні, қант тапшылығы: 20-26 маусымдағы апталық телебағдарламаларға шолу

Әдетте Президент тақырыбына бағдарламаның басым бөлігін арнайтын «Жеті күн» авторлары бұл аптада мейлінше елдегі проблемаларға басымдық беруді жөн санапты. Президенттің Иранға сапарында да әдеттегідей Мемлекет басшысына емес, екі ел арасындағы байланыстың әлеуетін талдауға көңіл бөлді. «Айна» бағдарламасы Қазақстан полициясының 30 жылдығы және Журналистер күніне орай материалдар әзірлепті. Аpta бағдарламасы aймақтарда қантқа талас ушығып бара жатқанын көрсетті, мәселенің мән-жайын байыппен түсіндірді. Сюжетте кейіпкерлер, сарапшылар мен билік өкілдерінің комментарийі бар.

«Жеті күн», «Хабар»

Өткен аптада Парламент палаталарының бірлескен отырысында Үкіметтің 2021 жылғы бюджеттің орындалуы туралы есебі тыңдалды. Үкіметтің қай құрылымы бюджет қаражатын тиімсіз пайдаланатыны, қазынаға қайтарылған қаражат, лттық қордан алынған қаржы туралы Қаржы министрі, Есеп комитеті баяндады. Рият Шони әзірлеген «Жеті күннің» алғашқы сюжеті осы отырыстағы ақпарат негізінде жасалған. Депутаттардың пікірі, Қаржы министрінің сөзі, Есеп комитеті басшысының уәжі, Сауда министрінің түсініксіз түсініктемесі бар. Сюжетке сарапшы ретінде Мақсат Сералы пікір білдіріпті. Бюджет қаражатының тиімсіз жұмсалуына, азық-түлік бағасының қымбаттауына Үкімет қандай шара жасап отыр деген сауал талданды.

«Адам саудасы алаңдатады» аталатын сюжетінде Ақбөпе Тәңірберген сәбиін сататын аналардың қылмыс схемасын әңгімелеуден бастап, ересек адамдарды да алдап түрлі сипаттағы құлдыққа сататын қылмыстық топтар бар екені туралы мәлімет береді. Бахрейнге сатыла жаздап, қылмыстық топтың құрығынан құтылған кейіпкер өз оқиғасын баяндайды. Дегенмен, бұл сюжетте журналистің зерттеуінен гөрі, адам саудасымен күресетін құзырлы органдардың есебі басым.

23 маусымда Қазақстан полициясының құрылғанына 30 жыл толды. Сюжетке кезек бермес бұрын Дархан Әбдіуахит «Қаңтар қырғыны» оқиғасы бойынша тергеу істері туралы баяндап, қанша полицейдің үстінен қылмыстық іс қозғалғаны жайлы айтып өтті. Кәрім Мәсімотың ісіне қатысты да ақпарат берді.

Полиция күніне орай өткен салтанатты жиыннан жасалған сюжет «Айтулы белес» деп аталыпты. Сюжетте Президенттің жиында сөйлеген сөзіне, сын-ескертпесі мен ұсыныстарына ғана басымдық берілген, әдеттегідей хаттама сюжет.

«Арселлор Миттал Теміртау» компаниясына қарасты кеніштердің бірінде тағы да адам өлімі болды. «Неге өндірісте өлім көп?» аталатын сюжет осы кәсіпорындағы өлім-жітімнің ұлғаю себебіне үңіледі. Жәбірленуші тараптың, компания, Төтенше жағдайлар қызметі өкілдері секілді бірнеше тараптың пікірін қамтыған толымды сюжет. Материал соңында тілші стендап жазып, мұндай оқыс оқиғалардан Қазақстан азаматтары зардап шегіп, қазақстандық мамандар жазаланатыны, шетелдік алпауыт инвесторлар қауіпсіздікке қаржы құйғысы келмейтінін айтыпты. Сюжет дәл осы құбылыстың себебіне үңілуге бағытталғанда материал анағұрлым тартымды болар ма еді?

«Жеті күн» шомылу маусымындағы балалар қауіпсіздігіне де сюжет арнады. Құрылымы жағынан Ақбөпе Тәңірбергеннің адам саудасына қатысты сюжетіне ұқсас. Қайғылы оқиғаларды құтқарушылар баяндап, сарапшылар ескерту жасапты. Қауіпті ескерту мақсатында жасалған сюжет деп топшыладық.

Мемлекет басшысының Катар еліне сапары, Экономикалық форумға қатысуы, Bloomberg агенттігі тілшісіне сұхбат беруі бағдарламаның ортасында кадр сыртындағы мәтін+синхрон форматында айтылды.  Осыдан кейін Президенттің Иранға ресми сапары баяндалған сюжет берілді. Екі ел арасындағы сауда-экономикалық және логистикалық мүмкіндіктер туралы ақпараты мол сюжетті ерекше атап өту керек. Иран арқылы, сондай-ақ осы елге жүк тасымалдаудың артықшылығы талданды, сарапшылар, құзырлы мекеме өкілдерінің пікірі бар.

Әлеуметтік осал топ өкілдері жалдаған үй ақысын субсидиялау бағдарламасы іске қосылды. Кейбір мұқтаж жандар осы көмекті ала алмай отыр, оның түрлі себебі бар. Бұл жайында әзірленген сюжетте бағдарламаның операторы «Отбасы банк» қызметкерлері талаптар жайын баяндады. Ақбөпе Тәңірберген нақты кейіпкерлерді сөйлетіп, олардың бағдарламаға өтпей қалуын баяндау арқылы жобаның олқылықтарын көрсетіпті. Бұл кемшіліктер жайлы сарапшылардың да пікірі бар. Құптарлық. Бір өкініштісі, банк өкілдері сюжетте оқиғасы баяндалған кейіпкерлердің проблемасын шешу жолын білмейді екен.

Бірқатар сарапшылар алдағы уақытта ұн бағасы тағы қымбаттайтынын мәлімдеген еді. «Жеті күн» әзірлеген сюжет еліміздегі астық бағасы турасында ғана емес, диқаншылар бетпе-бет кездесетін бірқатар қиындықтар туралы да жан-жақты баяндапты. Ақпараты мол, толымды сюжет.

Президенттің еліміздің шахматтан әйелдер командасын қабылдауы туралы кадр сыртындағы мәтін және синхрон берілді.

«Дәстүрлі садақ ату» федерациясы садақ ату үйірмелерін ашып, жұмыс жүргізіп жатыр екен. Дәстүрлі спорт түрі ғана емес, олимпиадалық ойын ретіндегі спортты дамыту жайындағы тартымды сюжет бағдарламаны аяқтады.

«Айна», «Еуразия бірінші арнасы»

«Айна» бағдарламасы апта соңында Жамбыл және Алматы облыстарында нөсер жауыннан сел жүріп, Алматы көшелері суға толғаны туралы ақпаратты басты тақырып етіп алыпты. Соңғы уақытта мұндай табиғат құбылысының жиілеп кеткенін айтып, экологтан оның себебін сұраған. Одан өзге, Төтенше жағдайлар министрінің, сала мамандарының пікірі бар. Толымды сюжет.

«Айнаның» Шымкент, Ақтөбе және Алматы қаласындағы тілшілері  көкөніс, тамақ пен қанттың бағасын білу мақсатында базар мен супермаркеттерді аралап, көпшілікті сөзге тартыпты. Пікір білдірген тұрғындардың барлығы азық-түліктің қымбаттағанын айтса, сарыағаштық өндірушілер пайданың аз екеніне шағымданған. Ерекше тәсіл, тартымды материал.

«eGov куәгері» айдарында Гүлнәзия Жалғасқызы балабақшаға кезекке қою жүйесі өзгеретіні, «артспорт» жобасы бойынша бір бала тек бір үйірмеге қатыса алатыны туралы ақпарат беріп, Білім министрі өкілінің түсініктемесін ұсынды, Дәурен Абаевтың мәлімдемесінен үзінді берілді. Жалдамалы пәтер ақысын субсидиялауға қатысты көпшілікте шағым көп екенін айтып өтті. Индустрия және инфрақұрылым министрі ақша бәріне жетеді деген сыңайда пікір білдірген. Сондай-ақ, бұл бағдарламаға қатысу талабы жайлы «Отбасы банк» өкілінің түсініктемесі бар.

«Айна» Қазақстан полициясының 30 жылдығына екі сюжет арнады. Салтанатты жиыннан басталған сюжет жекелеген полицейлердің жұмысы мен ерен еңбегін баяндауға ойысты. Махамбет Бейбітшілік әдеттегідей тиянақты сюжет әзірлепті.

«Айна» бағдарламасы 28 маусым – Журналистер күніне де сюжет арнады. Жас журналист әзірлеген сюжет болғандықтан ба, әлде басқа себебі болды ма, сюжет ойнақы жеңіл. Дегенмен, БАҚ туралы заң жобасы жасалып жатқаны, журналистке әлеуметтік қолдаудың жоқ екені туралы пікір білдірген журналистер базына айтыпты.

«Айна» әдеттегідей  апта ішінде елді елең еткізген қызықты оқиғаларды «Хайпқа бұйырмаңыз» айдарына топтастырыпты.

Apta, QAZAQSTAN

Apta бағдарламасы Тоқаевтың Катар экономикалық форумына қатысқанынан басталды. Президентіміз Bloomberg журналисінің сұрақтарына жауап берді. Жүргізуші Альбина Әшім қысқа алғысөз айтып, Мемлекет басшысының қазіргі БҰҰ жағдайы туралы сөзінен үзінді көрсетті.

Украинадағы жағдайды баяндайтын дәстүрлі шолу бағдарламаның соңынан басына жылжыды. Осы аптада Ресей әскері Киевті бомбалады. Көпқабатты тұрғын үйге снаряд түсіп, жоғарғы қабаттарын қиратты. Жарақат алғандар, қаза тапқандар бар.

Украинадағы жағдай ушыққан сайын әлемде азық-түлік мәселесі қиындап кетті. Тақырып Украинадағы жағдайдан әлемдегі ахуалға ойысты. БРИКС+ ұйымының онлайн-отырысына Қасым-Жомарт Тоқаев қатысып, «Қазақстан Шығыс пен Батыс, Оңтүстік пен Солтүстік арасындағы «аралық нарық» ретінде пайдасын тигізе алады» деп айтты.

Тоқаев тақырыбы тағы жалғасты. Қырғызстанның экс-президенті Асқар Ақаев QAZAQSTAN телеарнасына сұхбатында Қасым-Жомарт Тоқаевтың Петербург форумындағы сөйлеген сөзін «мінсіз» деп бағалапты. Оның осы сөзінен үзінді берді. Асқар Ақаевтай үлкен саясаткер сұхбатта тағы басқа да маңызды әңгіме айтқан болар. Сөйте тұра Президентіміз қандай дана адам екенін Apta редакциясы тағы бір атап өтуіне не себеп болды екен?

Қазақстан полициясының құрылғанына 30 жыл толды. Президент полицейлермен кездесті. Салтанатты жиын өтті. Тоқаев қазақстандықтардың құқық қорғау жүйесіне сенімі төмен екенін айтты. Жүргізуші Альбина Әшім алғысөзде Қаңтар оқиғасынан кейін болған азаптау фактілерін еске алып, полицейлердің жалақысы төмен екен атап өтіп, «…алайда оған қойылатын талабы таудай сақшы кейде антынан бұрын тұрмысын ойлап кететін шығар» деді. «Ақтағым келмейді» деп, «тек әр нәрсенің екі жағы бар екенін» айтып тоқтады. Айлық бір жағы болса, екінші жағы – азаптау болғаны ма? Мұндай қисын ақылға қонбайды әрі өзін-өзі ақтамайды. Сюжет тәртіп сақшыларының ерлігіне арналды. Демек, адамды азаптамай, кәсбіи міндетін адал орындайтын полицейлер де болғаны ғой?

Мемлекеттік қызметшілер күніне сюжет арнамады, бірақ Тоқаевты тағы көрсетті. Ол Ұлттық құрылтай отырысында ел игілігі жолында мемлекеттік қызметшілер маңызды рөлге ие екенін атап өткен.

«Мемлекеттік қызметшілер күні => Мәсімов ісі => шенеунік болса, онда бай => байлар баий түсіп, кедейлер кедейленіп жатыр» деген логикалық тізбек жасап, тақырыпты халықтың несиеге белшесінен батып жатқанына әкелді. Депозит салымдары мысалында жылдан жылға байлар мен кедейлердің арасы қалай алшақтап бара жатқанын қызық әрі егжей-тегжейлі түсіндірді. Сюжетте несие шырмауында қалып қойған отбасыны көрсетіп, әлеуметтанушы мен Бірінші несие бюросының сарапшысының комментарийін берді. Маңызды мәселе, бірақ шешімі қалай болары түсініксіз. Жеке тұлға банкроттығы қалай болары да әзірге түсініксіз. Ата-анасы несие құрсауынан шыға алмай қалған балалардың бетін жауып, ашық көрсетпегенде тіпті жақсы сюжет болар еді.

Аймақтарда қантқа талас ушығып барады. Apta тілшілері бұған бір сюжет арнады. Толымды сюжетте кейіпкерлер, сарапшылар мен билік өкілдерінің комментарийі бар. Мәселенің мән-жайын байыппен түсіндірді. Сюжетті көріп болған соң бір сауал көкейде қалды: қазақстандық қант зауыттарының өнім қуатын неліктен арттыруға болмайды?

Моноқалаларды дамыту мәселесін Арқалық қаласын мысалға алып, баяндады. Қалада мәселе көп, бірақ даму да бар, жағдайды жақсарту үшін Үкімет қолдауы қажет екен.

Бағдарламаны Бурабайдағы туризм туралы сюжет жалғастырды. Бурабайдағы демалыс жерінде тегін автотұрақ жоқ, қоқыс жәшіктері тапшы, биотуалет жоқ, үй жалдау ақысы шарықтап тұр, тамақ та қымбат. Мәселе шаш-етектен, бұл тек бір парасы. Тілші Оңғар Алпысбайұлының стендаптары, демалушылар мен сарапшылардың комментарийі сюжеттін сәнін кіргізіпті. Еліміздің басқа да туристік аймақтарында жағдай қалай екен? Қазір демалыс маусымы қызып тұрғанын ескерсек, бұл да көпке қызық сауал.

Бұқаралық ақпарат құралдары қызметкерлерінің кәсіби мерекесі қарсаңында үздік журналистерге Мемлекет басшысының сыйлықтары мен гранттары табысталды. Марапатталғандар қатарында QAZAQSTAN телеарнасының да қызметкерлері бар. Құтты болсын, әріптестер!

«Жаңа репортер» редакциясы қазақстандық телеарналардың қорытынды бағдарламаларына тұрақты мониторинг жүргізіп, апта сайын шолу жариялайды.

Apta бағдарламасына шолуды әзірлеуге Жәнібек Нұрыш қатысты.

Қазақ тіліндегі БАҚ бәсекеге қабілетті ме?

Назира Даримбет
-
0
Қазақ тіліндегі БАҚ бәсекеге қабілетті ме?

«Жаңа репортер» подкастінің жаңа эпизоды Журналистер күніне арналды. Кәсіби мерекеге орай, медиасыншы Назира Дәрімбет «ДАТ» газетінің бас редакторы Ермұрат Бапи және танымал журналист, блогер Дина Елгезекпен еліміздегі қазақ баспасөзінің бүгінгі ахуалы туралы әңгімелесті.

Қазақ баспасөзінің бүгінгі жағдайы, ықпалы, сапасы қандай? Орыс тіліндегі басылымдарға қазақ тіліндегі БАҚ бәсекелес бола ала ма? Қазақ тіліндегі медиа көбіне қандай мәселені қызу талқыға салып, қай тақырыптарды елеусіз қалдырып жатады? Билік қай тілдегі ақпаратқа көбірек мән береді? Подкасттың жаңа сериясы осы және басқа да мәселелер төңірегінде өрбіді.

Подкаст-платформалардан да тыңдаңыз:
iTunes
Google Подкастар
Soundcloud

Ермұрат Бапидің пікірі:

  • 2019 жылғы президент сайлауынан кейін жаңа толқынның серпілісі басталды. Назарбаев құрған жүйенің кеткені жөнінде қоғамға сигнал түсті. Президенттік ауысу процессі басталды. Сол серпілістің динамикасы өте күшті болмаса да, өзгерістер қазақ қоғамына ықпалын тигізді. Транзиттік басқару қазақ журналистикасына да ықпал етті.
  • Біздегі биліктің тілі қалай болғанда да әлі орысша. Орыс тілінің ықпалы күшті. Соңғы 30 жылда қазақ тіліне, қазақ баспасөзіне екінші кезекте қарау, салғырттық болған. Әлі де бар. Бірақ қоғамдағы әлеуметтік, тұрмыстық тақырыптарға келгенде қоғамдық талқылау күшті.
  • Ұлттық тақырып — жарасы сыздап тұрған тақырып, ал оны орыстілді басылымдар көтермейді. Саяси тақырыптарға келгенде, қазақ баспасөзі кішкене жалтақтайды. Не болып кетер екен, анау қайтып келер ме екен деген қорқыныш бар. Салалық тақырыптарды қозғайтын журналистер аз. Мысалы, экономика тақырыбын қазып жазатын, сол тақырыпта басылым ашатын ресурстар жоқ. Мұның себебі жалпы қоғамдағы қосалқы ресми тіл — орыс тілі болуынан деп білемін. Орыс тіліндегі басылымдардың артында ірі кәсіпкерлер тұр. Қазақ тіліндегі басылымға билік тарапынан берілетін тендерлер белгілі бір шектеулерге жол ашады.
  • Авторитарлы жүйеге әлдебір баспасөздің әсер етуі мүмкін емес. Десек те, кейде билік назар аударып жатады. Ал жүйенің талаптарына сай келмей жатса, прокуратура арқылы ескерту жасау сияқты қысымдар болып тұрады.
  • Соңғы он жылда билік, күш көрсетуші органдар тарапынан қысым болмады. Жекелеген адамның шағымымен сотқа беру жағдайлары мен қаржылық тұрғыдан жасалатын қысым бар. Тоқаев президент болғалы біздегі тақырыптарға реакциялар көп. Газетте көтерілген мәселеге көңіл бөлу бар. Президент «ДАТ» газетін апта сайын алдырып оқитыны туралы хабарымыз бар.
  • Бізде баспасөздің, президент саясатын жүзеге асырудың ортақ ақпараттық идеологиясы жоқ. Мысалы, бір тақырыпқа берілетін ақпарат екі түрлі тілде келеді. Бір тақырыпқа екі түрлі көзқараспен пікір білдіріп, ақпарат беріледі. Біздегі қайшылықтар да осылай туындайды.
  • Баспасөз сапасын бәсеке көтереді. Ең басты критерий — басылымдарға билік тарапынан ешқандай қолдау көрсетілмегені жөн. Басылымға оқырман баға беруі керек. Мемлекеттен ақша алған басылым сол алған ақшасымен шектеліп, шеңберінен шықпай қала береді. Қазақ баспасөзінің сапасын көтеру үшін бәрін еркін нарыққа жіберуі керек.

Дина Елгезектің пікірінен үзінді:

  • Соңғы он жылдан бері Facebook-те жазып келемін. Он жыл бұрынғымен салыстырғанда, қазақ тіліндегі контент күшейді және өте ықпалды.
  • Өркениетті елдерде баспасөз міндетті түрде құндылық деп танылса, авторитар режимде ол қаскөй саналып келді. 30 жыл бойы, шыны керек, бізде пропаганда болды. Біржақты мақтау мен біржақты даттау болды. Объективтілік деген әдірем қалды.
  • Қаңтар оқиғасынан бері, Тоқаев билікті шынайы қолына алғалы бері ескі билік элитасы, назарбаевтық режим кетті, өзгерістер болып жатыр. Бірақ, бірден керемет бола қойған жоқ. Мысалы, «Хабарда» подкасттар шығып жатыр дейді. Оның бір сөзін қиып тастамай беру деген 30 жылда болмаған оқиға, жаман емес, сең қозғалды. Десе де, орыстілді басылымдарда экономика, іскерлік, саясат, геосаясат тақырыбы там-тұмдап болса да бар. «Курсив», «Капитал», «Деловая неделя», «Форбс.кз» т.б олар 30 жыл бойы қаржыландырылып келеді. Ал қазақ тілінде Ербол Азанбектің «7күн.кз» сайтынан басқа экономика тақырыбында жазатын баспасөз жоқ. Осы жағынан төмен жағдайдамыз. Геосаяси мәселені жазатын ақпарат құралдары жоқ. Бізде ішкі мәселелер ғана жазылады.
  • Көбінесе тарих, тіл мәселесі төңірегінде шектеліп отырмыз. Мемлекет осы мәселені шешуі керек. Бізде Сыртқы істер министрлігі бар, Ақпарат министрлігі бар. Неге осы министрліктер журналистерді шетелге жібермейді? Неге әлемдік деңгейдегі саяси тұлғалардан сұхбат алмасқа?
  • Биылғы қаңтардан бері аса қысым жоқ. Алдыңғы Назарбаевтың тұсында қысым жиі болды. Басқа ойлы болғаным үшін Жазушылар одағында жұмыс істейтін жолдасым арқылы қысым жасалды. Өзімді жұмыстан да шығарды. Жүйеде өзгеру беталысы бар. Алайда баяу.
  • Бізде мықты жазатындар бар. Алайда биліктің тілі орысша болған соң қазақша жазылған дүниелерге реакция жоқ. Бізде орыс тілінің дәуірі жүріп тұр. Қазақ тіліндегі сайттарға мемлекет тарапынан қаржылай көмек бермесе, жағдайлары тұралап қалады. Сосын цензура болмауы керек. Мемлекет оппозициялық басылымды жау көрмеуі керек.

«Жаңа репортердің» подкастының бұған дейінгі эпизодтарын да тыңдаңыз:
iTunes
Google Подкастар
Яндекс.Music

Тоқаевтың Ресейдегі мәлімдемесі, Ұлытаудағы құрылтай, қант тапшылығы: 13-19 маусымдағы апталық телебағдарламаларға шолу

Риза Исаева
-
0
Тоқаевтың Ресейдегі мәлімдемесі, Ұлытаудағы құрылтай, қант тапшылығы: 13-19 маусымдағы апталық телебағдарламаларға шолу

Бұл аптада сараптамалық бағдарламалардың басты тақырыбы – Тоқаевтың Санкт-Петербургте Қазақстанның Донецк және Луганск Халық Республикаларын мойындамайтыны туралы жасаған мәлімдемесіне арналды. Сондай-ақ, Президенттің Тегеранға ресми сапары, Ұлытаудағы Ұлттық құрылтай, ондағы Мемлекет басшысының бастамалары, Мұхтар Шахановтың «Қазақстанның Еңбек Ері» атағын алғаны турасында сюжеттер ұсынылды. Апталық бағдарламалардың күнтәртібінде АЭС салынатын Үлкен ауылының бүгінгі ахуалы, жеткізу және такси қызметінің әлеуметтік қамтылуы, қант тапшылығы, әйелдердің зейнет жасы және тағы басқа тақырыптар талқыланды.

«Жеті күн», «Хабар»

«Жеті күн» бағдарламасы Қасым Жомарт Тоқаевтың Санкт-Петербургте Қазақстанның Донецк және Луганск Халық Республикаларын мойындамайтыны туралы жасаған мәлімдемесінен басталды. Президент сөзінен үзінді берілді. Сондай-ақ, ресейлік қайраткерлердің Қазақстанға қатысты жасалатын мәлімдемелері туралы да Тоқаевтың сөзінен үзінді келтірілді.

Бұдан әрі Ұлытау құрылтайы туралы сюжетке кезек берілді. Әдеттегідей ұзақ сюжет болды. Мемлекет басшысының 25 қазанды мереке ретінде қайта жариялау, латын әліпбиіне көшуге асықпау туралы ұсыныстары, Мұхтар Шахановқа мемлекеттік награда тапсыруы айтылды. Президенттің сөзінен екі рет үзінді берілді. Құрылтайға қатысқан бірнеше сарапшы, соның ішінде «Хабар» агенттігінің басшысы Берік Уәли пікір білдіріп, құрылтайдың маңызы мен Тоқаев бастамаларының орынды екенін айтты. Мұхтар Шахановтың да пікірі берілді. Алайда видеоның сапасынан ақынның сөзі кәсіби камераға емес, телефонға жазылғаны көрініп тұр. Аталмыш шарада «Хабар» арнасынан арнайы түсірілім тобы жұмыс істегенін ескерсек, сюжет авторларының бұл әрекеті түсініксіз.

Дархан Әбдіуахит сюжеттен соң Мұхтар Шахановтың өмірі, Шәмші Қалдаяқовпен достығы, ортақ туындылары туралы деректер айтып, екеуіне де «Қазақстанның Еңбек Ері» атағы берілгенін атап өтті.

Мемлекет басшысы Ұлытау облысының ахуалымен танысып, «Қазақмыс» корпорациясының басшылығына Жезқазғанның әлеуметтік дамуына қаражат бөлу туралы міндет жүктеген болатын. Облыс әкімі Берік Әбдіғалиұлы Президентті өңірдегі жолдың жағдайымен таныстырды, кадр сыртындағы мәтін+синхрон форматында баяндалды.

Президенттің «Россия 24» арнасына берген сұхбатынан үзінді берілді. Онда Мемлекет басшысы Қазақстанның ҰҚШҰ мен ЕАЭО секілді ұйымдардан шығатыны туралы сыбысты жоққа шығарды, сол сөзінен үзінді берілді.

«Петербург форумы» аталатын сюжет Президент қатысқан халықаралық жиын жайында. Қасым-Жомарт Тоқаевтың форумды сөйлеген сөзінен басталған сюжетте бағдарлама басында берілген Президенттің мәлімдемелері қайталап көрсетілді. Модератор Маргарита Симоньянның Тоқаевтың жауабына қатысты пікірі келтірілді. Сюжет форум аясында көрме өткені, оған Талибан қозғалысының өкілдері қатысқаны, Президенттің «Александр Невский» атындағы орденнен бас тартқаны туралы ақпараттармен толықты. Сондай-ақ, Президенттің Башқұртстан, Татарстан басшыларымен және Владимир Путинмен келіссөздер өткізгені туралы да ақпарат берілді. Сюжет соңында тілші: «Ресей мен  Украина арасындағы жағдай ушықпай тұрып жоспарланған. Геосаяси ахуалдың күрделілігіне қарамастан Президент халықаралық шараға келіп қатысты және күн тәртібіндегі күйіп тұрған мәселелерге қатысты Қазақстанның ұстанымын ашық айтты» деп Президенттің сапарын ақтап алғысы келгендей сөйледі. Бұл форумның Қазақстан үшін маңызы қандай деген сауалға сарапшылар тарапынан пікір болмады.

Студияда Дархан Әбдіуахит Президент жанындағы ҚСЗИ, халықаралық және геоэкономикалық зерттеулер бөлімінің басшысы Айдар Құрмашевтен сұхбат алды. Онда Президенттің Донецк және Луганск Халық Републикаларына қатысты мәлімдемелері, форум барысында айтылған ұсынысқа қатысты пікір білдірді. Сондай-ақ, Қазақстан мен Иран арасындағы сауда-экономикалық байланыстың келешегі жайлы пікір айтты.

Балқаш көлінің маңындағы Үлкен ауылына таяу жерге АЭС салынатыны туралы ақпарат тарағалы көп уақыт өтті. «Жеті күн» тілшілері осы ауылға барып, ондағы ахуалмен, тұрғындардың тұрмыс-тіршілігімен танысып қайтты. Сюжетте станция салынса, күйі кеткен ауылдың жағдайы жақсарады деген пайымдау басым. Сарапшылар, тұрғындар, ауыл әкімі пікір берген. Біржақтылау сюжетте станцияның салынуына қарсы болғандар жоқ. Бейтараптық үшін мұндай пікірлер қажет еді. Сондай-ақ, АЭС салынатын жерге қандай экологиялық талаптар қойылуы қажет, Үлкен ауылы қандай критерийлерге сәйкес болғаны үшін таңдалып алынды деген сауалдарға қатысты кәсіби көзқарас та жоқ.

Жеткізу және такси қызметінің мобильді қосымшалары арқылы табыс тауып жүргендердің әлеуметтік қамтылуы туралы мәселе көтеріліп, Үкімет шешімін қарастырып жатыр. 1 шілдеден бастап пилоттық режимде әрбір платформаның ерекшелігі негізінде пысықтау жұмысы басталады екен, курьерлер мен такси жүргізушілерінің қызметі заңдастырылып, олар ресми жұмыс істейтіндер санатына жатқызылмақ. Ақбөпе Тәңірберген әзірлеген сюжетте такси жүргізушілері, курьер, IT-маманы, экономист пікірі бар. Алайда мобильді қосымша ұсынып отырған шетелдік компания өкілдерінің пікірі болмады.

Елімізде қант тапшылығы басталғанына бірнеше айдың жүзі болды. Бағасы шарықтап барады. «Жеті күн» бұл мәселе күрделене түскенде ғана қант тапшылығының себебі туралы сюжет әзірледі. «Қант неге қат?» деп аталатын сюжетте мәселенің себебі туралы сарапшылар пікірі бар, қант қызылшасын егетін диқандардың Үкіметке өтініші мен тұрғындардың ренішін қамтыған.

Қаржы министрлігі бюджет қаражатын игермейтін салалар туралы есеп берді. «Жеті күн» әзірлеген соңғы сюжет осы тақырыпта болды, негізінен Мәжіліс депутаттары пікір айтыпты. Тілші өңірлерде бөлінген қаражаттың тиімсіз игерілгеніне нақты мысал болған бірнеше жағдайды баяндады. Үкіметке сыны көп сюжет болды.

«Жеті күн» футболдан Қазақстан Ұлттық құрамасының Словакияны жеңгені туралы ақпаратпен аяқталды.

«Айна», «Еуразия бірінші арнасы»

«Айна» бағдарламасы да Қасым-Жомарт Тоқаевтың Санкт-Петербургте жасаған Донецк және Луганск Халық Републикаларын Қазақстанның мойындамайтыны туралы мәлімдемесінен басталды. Ресейлік қайраткерлердің арандатушы пікіріне қатысты сөзінен де үзінді берілді.

Ұлытаудағы құрылтай туралы сюжетте негізінен Президент бастамаларына басымдық берілген: елдің атауы, латын әліпбиіне көшуге асықпау, 25 қазанды мереке етіп жариялау. «Жеті күн» сюжетінен қысқарақ болғанымен, сарапшылардан гөрі Президент сөзінен берілген үзінді басым. Тағы бір сюжетте ел тарихында бұған дейін өткен құрылтайларға шолу жасаған. Құрылтай туралы сюжетте қамтылмаған сарапшылар пікірі осында топтастырылды. Екі материалға бөлінгенімен, айрықша пікірмен ерекшеленбеді.

Сенат депутаты Дана Нұржігіт әйелдердің зейнет жасын 58-ге дейін төмендету туралы бастама көтерген еді. «eGov куәгері» айдарында Гүлнәзия Жалғасқызы осы мәселеге қатысты үкімет мүшелерінің, Мәжіліс депутаттарының пікірін топтастырып, сюжет әзірлепті.  Жасы зейнетке жақындаған, ауыр салада қызмет ететін кейіпкерлердің оқиғасы баяндалады. Сондай-ақ, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Тамара Дүйсенованың түсініктемесі бар. Тараптар пікірі қамтылған, толымды сюжет.

«Ана тілі алаяқтан қорғайды». Берік Дүйсенбай әзірлеген сюжет осылай аталыпты. Өткен аптада Қазпоштаның 12 млн жазбасы бар құпия құжаттары  сатылымға шығарылғаны туралы ақпарат тарады. Осыны негізге ала отырып, соңғы кезде жиілеп кеткен алаяқтар ісіне қатысты талдау жасалған. Алаяқтар қандай тәсілдерді қолданады, олармен күрес қалай жүріп жатыр, қарапайым тұрғындар алаяқтарға алданбауы үшін нені білуі, ескеруі тиіс деген сауалдарға құзырлы орган өкілдері, мамандар жауап берген. Ақпараты мол сюжет.

«Перзентханада не болған?». Атыраудағы перинаталдық орталықта жаңа туған сәбиді еденге құлатып алғаны туралы ақпарат тараған еді. «Айна» осы жағдайды анықтап, жас босанған әйелдің туыстарынан ана мен баланың жағдайын сұрапты. Келесі сюжетте Назарбаев университетінде медицина мамандығы бойынша оқуын тәмамдаған жас жігіттің әңгімесіне ойысады. Онда елімізде медицина саласында білікті мамандар, жаңа технология бар деген ой айтылды. Тілші бірді айтып, бірге кеткендей ме?

Осы сюжеттің жалғасы іспеттес «Балалы үй базар» деп аталатын материалда да еліміздің медицина саласы дамып келе жатқаны туралы айтылды. Әр жүкті және жаңа босанған әйелдің күтіміне қарайтын медицина мамандары жеткілікті екені, керісінше әйелдердің уақытында дәрігерге қаралмайтыны туралы ақпарат берілді. Мұндай пікір айтылған соң, дәрігерге қаралмай жүрген әйелдің де оқиғасы баяндалуы тиіс емес пе? Мүмкін проблеманың өзін дәрігерге уақытылы тіркелмейтін әйелдердің оқиғасынан іздеу керек пе еді?

«Айна» бағдарламасының бұл саны медицина қызметкерлері күні эфирге шыққан соң болар, бұл тақырыпқа бірнеше сюжет арнапты. Айгерім Достанбай әзірлеген сюжеттің маңызы ерекше – паллиативті медицина турасында. Көп салалы медициналық орталық мамандарының пікіріне сүйене отырып, паллиативті медицинаның маңызы, соңғы кезде қатерлі ісік ауыруы жиілеп, тіпті жасарып кеткені туралы ақпарат берді.

Елімізде дәрігерлер тапшы ма? Еліміздің бас дәрігері Ажар Ғиният еліміздегі медицина мамандарының тапшылығы туралы мәлімдеп, ауылды жерлерге жас мамандардың бармауы, жалақы, тағы басқа себептерді атаған еді. Ал «Здоровья для всех» медициналық адвокациясының сарапшысы керісінше елімізде дәрігер мамандар жеткілікті (тіпті, артық) деген ұстанымда. Бюджет қаражаты игерілмей жатқан салалардың бірі – медицина екен. Осы турасында Берік Дүйсенбай әзірлеген сараптамада саладағы олқылықтар туралы ақпарат берілді.

Бағдарлама әдеттегідей «Хайпқа бұйырмаңыз» айдарымен аяқталды.

Apta, QAZAQSTAN

Қасым-Жомарт Тоқаевтың қауырт жұмыс кестесі Apta бағдарламасынан да көрініс тапты. Қорытынды жаңалықтардың көбі (50 минуттың 30 минуты) президент сапарларына арналды.

Apta Президенттің 19 маусым, жексенбіде Тегеранға барған ресми сапарынан басталды. Бағдарлама эфирге сол күні кешкісін шықты. Сюжетте «Иран – ислам мемлекеті болған соң жергілікті жұрт бейсенбі, жұма күндері демалады. Ал сенбі жексенбі керісінше жұмыс» екенін айтты. Сапар мақсаты мен нәтижесі, кездесулер, келіссөздер туралы егжей-тегжейлі сюжетте тілшінің бірнеше стендапы, екі ел басшыларының синхроны, Иран жерінің әсем орындарын көрсететін кадрлар бар. Қарбалас уақытта қауырт дайындалған сюжет екені еш сезілмейді. Бұған неліктен назар аударғанымызды алда айтамыз.

Ұлытауда Ұлттық құрылтайдың алғашқы отырысы өтті. Жүргізуші Альбина Әшімқызы «Ұлытау – ұлт ұясы» дей келе, қазақ халқының тарихында Ұлытау қандай үлкен маңызға ие екеніне тоқталды. Отырыста «Республика күніне» ұлттық мереке мәртебесі қайтарылғанын айтты. Президент Қ.Тоқаев ақын Мұхтар Шахановқа «Қазақстанның Еңбек Ері» атағын беріп, «Отан» орденін таққанын, мұның алдында белгілі композитор Шәмші Қалдаяқовқа осы атақ берілгенін атап өтті.

Президент Ұлттық құрылтайдан бұрын Жезқазғанға барды. Жезқазған – жаңа құрылған Ұлытау облысының орталығы. Қаланың проблемасы мен Ұлттық құрылтай отырысы қалай өткеніне бөлек сюжет арнады. Қала тұрғындары қаншама мәселені айтты, бірақ мұның барлығы қашан шешілетіні жұмбақ күйінде қалды. Ең әуелі ауыз су мәселесі шешілетінге ұқсайды, өйткені Президент мұны тез арада шешуді тапсырған.

Аптаның ең жиі талқыланған тақырыбы – Тоқаевтың Санкт-Петербургтегі халықаралық экономикалық форумда сөйлеген сөзі. Apta да мұны елеусіз қалдырмай, 10 минут сюжет арнады. Президенттің сөйлеген сөзінен ел ішінде тараған тұстарын қайта көрсетіп шықты. Сарапшылар, саясаттанушылардан комментарий алып, тақырыпты талдағанда болар еді.

Ізінше Украинадағы жағдай туралы дәстүрлі шолу сюжет көрсетті. Ұзақтағы үш минуттан аспай, бағдарламаның ең қысқа хронометраждарының бірі болды.

Бірінші сюжетті талдағанымызда журналистердің қауырт жұмысына оралатынымызды айтып едік. Тақырыпты тұтас ашу үшін мұрағат кадрларын, сұхбаттар мен тарихи анықтамаларды қолдану орынды-ақ. Әсіресе, бір күнде жинайтын шұғыл сюжет болса, мұны түсінуге болады. Редакция Президенттің Тегеранға сапары туралы материалды бір тәулік ішінде дайындады. Берілген уақыт та сол. Ал әскердегі сарбаздардың өлімі жайлы сюжет дайындауға бір не бірнеше апта уақыты болды. Сөйте тұра сюжетке подполковник Нұрлыбек Әбдірайымовтан 7 мамыр – Отан қорғаушылар күнінде алған сұхбаттың (7 мамырдағы сюжет) үзіндісін қосқаны түсініксіз. Подполковник газдалған сусындардың зияны мен жастардың әлсіз екені туралы айтқан сөзінің әскердегі қайғылы оқиғалар жайлы сюжетте қолданылғанын біле ме екен?! «Мұрағат» деп белгілемегені де сұрақ тудырады. Бағдарлама авторлары нені жасырмақ болды? Психологтың әскери психологтардың білімін «жеткіліксіз» деп бағалап, «Жастардың саны жетпейтіндіктен кейбір физикалық тұрғыда жарамсыз, әлсіз балаларды да ала береді» деп айтқаны сюжетті қойыртпаққа айналдырып жіберді. Өткен аптадағы өтінішімізге құлақ асып, әскердегі сарбаздар өлімі деген маңызды тақырыпты елеусіз қалдырмай, сюжет арнағандарыңыз құба-құп. Алайда маңызды мәселенің бағытын бұрмай, тереңдеуге болар еді.

Өткен аптада Теміртаудағы «АрселорМиттал» кәсіпорнындағы апат туралы қысқа жаңалық берген. Кешегі эфирде тақырыпқа қайта оралып, эколог комментарийін қосыпты. Ол кен орындарындағы қайғылы оқиғалардың себебін түсіндірді.

Алматыда  екі үй арасындағы автотұраққа талас кезінде адам өлді. Еліміздің ірі қалаларында жаппай құрылыс пен соған тұрғындардың наразылығынан туындататын кикілжің жиілеп кетті. Бағдарламаны түйіндеген сюжет осы тақырыпқа арналып, ауласындағы жерін қорғаған тұрғындарды сөйлетіп, мәселесін көрсетті. Министрлік пен Құрылысшылар одағының өкілдеріне де сөз беріп, жан-жақты баяндады. Мұндай ауқымды мәселені алты минуттық сюжетке сыйдыру оңай емес. Әйтсе де Apta редакциясы толымды, түсінікті әрі кейіпкер оқиғалары бар, жағдайды айқын көрсетер сюжет дайындапты.

«Жаңа репортер» редакциясы қазақстандық телеарналардың қорытынды бағдарламаларына тұрақты мониторинг жүргізіп, апта сайын шолу жариялайды.

Apta бағдарламасына шолуды әзірлеуге Жәнібек Нұрыш қатысты.

Арнайы репортаж негіздері. Денис Бевздің жеті кеңесі

Жәнібек Нұрыш
-
0
Арнайы репортаж негіздері. Денис Бевздің жеті кеңесі

Арнайы репортаж түсіресіз бе? Неден бастаймыз? Тақырыпты қалай іздейміз? Қалай түсіреді, қалай монтаждайды? Осы және тағы басқа сауалға ресейлік тележурналист, ТЭФИ сыйлығының иегері, медиатренер («Лёшкина мама» және «Чёрные лесорубы» деген үздік фильмдері бар) Денис Бевз жауап берді. Жазып алдық.

  1. БАҚ-тағы тақырыптарды аудиториясы бойынша төрт үлкен санатқа бөлуге болады: тұрғын үй-коммуналды шаруашылық, тұтынушылар, қауіпсіздік, жүргізушілер. Төртеуі де ең үлкен аудитория. Барлық тақырып осы аудиторияға келіп түседі. Қоғамның шын әрі өзекті мәселесін қозғау — репортаждың да, автордың да рейтингін көтереді. 
  2. Тақырып мәселені шешу тәсілі ретінде туындауы мүмкін: мәселен, денсаулық мәселесі не қайырымдылық жасау. Айта өтер маңызды жайт: егер потенциалды кейіпкерлер ештеңе жасамаса, онда журналист өзі бірдеңе істеуге міндетті емес. Қоғамның негізгі кемшін тұсы — пассив болу: «Келіп түсіріп кетіңіз, біз ештеңе айтпаймыз, сөйлемейміз» деп жатады. Журналист сол үй тұрғындарының жиналғанынан ақпарат таратуға келуі мүмкін, бірақ олардың орнына бірдеңе істеуге міндетті емес. Журналист құбырды жөндеп бермейді. Ол адамдар су алуы үшін сол құбыр жөнделуін бақылайды. 
  3. Әлеуметтік маңызы бар тақырып ≠ қаржылай шығыны ақталады. Арнайы репортаж түсіру шығыны түсетін төлемнен асып кетуі мүмкін. Кейде репортаж авторлары шығынға батады. 
  4. Тележурналист дегеніміз — хикаяны суретпен жеткізе алатын, вижуал тілді білетін маман. Кадр дегеніміз = сөз. Монтаждау = сөйлем құрау. Бір кадрдің ұзақтығы (статикалық видеотізбек) орташа есеппен: үш секунд. Кадр хронометражы аудиторияға байланысты өзгеріп отырады: жастар аудиториясына қысқа кадр, егде жастағы аудиторияға ұзақ кадр ыңғайлы. Динамикалы видеотізбектегі бір кадрдің хронометражы кадрдегі оқиғаға байланысты болады. Журналистің міндеті: процесстің маңызды тұстарын өткізіп алмай іс-әрекет динамикасын көрсету. 
  5. Статикалық вижуалдың негізгі ережесі — көрерменге жайлы болуы. Кадр хронометражы көрерменнің сол материалды қалай қабылдауына қаншалықты ыңғайлы болуына байланысты. Журналистке динамикадан гөрі статик оңай. Динамикалы видеода мәтінмен жұмыс істеу қиын. 
  6. Журналист түсірілім процессін түсінуі керек. Әйтпесе операторға не түсіру керек екенін түсіндіре алмайды. Вижуалды ойланып, қандай видеотізбек болатынын елестетуге бейімделу шарт. Тренинг қатысушылары түсірілімге бара жатқанда монтаж процессін таныстырып, операторға ұзынсонар түсініктеме бермесе, нәтиже болады. Бір-екі нақты сөзбен жеткізсе, оператор да тек қажет нәрсені дәл түсіреді. 
  7. План алмастырумен қатар кадрішілік монтаж жасауға болады. Камера планы өзгермей, біра кадрдегі объект қозғалса, бұл да кадрдегі объектіні үлкейтіп-кішірейтеді. Динамикалы процессті түрлі планда түсіру қажет. Бұл — монтаж талабы. Өйткені видео көрерменнің қабылдауына қисынды әрі жайлы болуы керек. Аналитикалық монтажға тек қана ірі план (ара-тұра орташа пландар) қажет. Жалпы план жоқ болса, көрермен шындықтан гөрі драмалы бейнені қиялынан құрастырып алады.

Қазақстан мен Өзбекстандағы тележурналист болып жұмыс істей бастаған адамдар мен дербес видеомейкерлерге арналған «Арнайы репортаж мектебіне» Алматыда 30 мамыр — 3 маусым аралығында өтті.

Бұл материал АҚШ Халықаралық даму агенттігінің (USAID) қолдауымен Орталық Азияның MediaCAMP бағдарламасы аясында дайындалды. 

1...131415...77Страница 14 из 77

Бұл уеб-сайт америкалықтардың АҚШ халықаралық даму агенттігі (USAID) арқылы көрсеткен көмегімен мүмкін болды. Internews Қазақстан жарияланымдардың мазмұнына жауап береді, бұл АҚШ Үкіметі немесе USAID позициясын міндетті түрде білдірмейді. «Медиасын» бөліміндегі жарияланымдар автордың көзқарасын көрсетеді, бірақ Internews-тің, USAID-тің немесе АҚШ Үкіметінің позициясын міндетті түрде білдірмейді.

Хабарласыңыз: info@newreporter.org

СІЛТЕМЕЛЕР