Қазақстандағы медианың өзін-өзі реттеу жөніндегі қоғамдық комитетінің №3 мәлімдемесі шықты. Мәлімдеме тексерілмеген хабар тарату және медиадағы жарияланымды өшіру кейстеріне қатысты болып отыр. «Жаңа репортер» мәлімдеме мәтінін көшіріп жариялады.
Комитет төрағасы Жұлдыз Әбділда, Комитет мүшелері Диана Окремова, Мейрамхан Жәпек, Руслан Никонович, Баглан Макулбеков, Ербол Азанбек және Оразай Қыдырбаев қатысқан Қазақстандағы медианың өзін-өзі реттеу жөніндегі қоғамдық комитетінің онлайн отырысында Malim.kz порталының расталмаған хабар таратуы және “Хабар 24” арнасының веб-сайттағы жарияланымды өшіруіне қатысты кейстері талқыланды.
Мәлімдеме талқыланып жатқан тұста әнші Мақпал Жүнісованың жанұясындағы жағдай да БАҚ пен қоғамда резонанс тудырды. Ол отбасының жеке құпиясын ашып, қызының асыранды екенін айтты.
Қоғамдық комитет:
1. Редакцияларға медианың негізгі принциптерін ұстанып, ақпаратты қолда бар барлық әдіспен тексеруге, дереккөзі белгілі және маңызды мәліметті ескеретін ақпаратты ғана пайдалануға шақырады. Malim.kz сайты 2022 жылғы 25 сәуір күні жариялаған хабар медианың негізгі ұстанымдарына сай келмейді. Біріншіден, редакция Есеп комитетіне, Жемқорлықпен күрес агенттігіне, Р.Кертаевтың өзіне және жақындарына, басқа да дерек көздеріне хабарласып, қолжетімді әдіс арқылы ақпаратты растауы немесе теріске шығаруы қажет еді. Алайда материал авторы ақпаратты тексермеген. Екіншіден, автор сілтеме жасаған «Чиновник » Telegram арнасының әкімшісі кім екенін анықтау мүмкін емес, сондықтан ол аноним дереккөз болып саналады. Сонымен қатар, «Чиновник » арнасы жариялаған ақпараттың дереккөзі белгісіз. Үшіншіден, материалдағы Ринат Кертаевтың руы жөніндегі мәлімет тақырыпқа және тергеу ісіне тікелей қатысты емес. Мұндай орынсыз ақпарат оқырманды жаңсақ тұжырым жасауға итермелеуі мүмкін.
2. Malim.kz порталына жарияланған жоғарыдағы жаңалықты басқа да басылымдар: Жамбыл-Тараз газетінің веб-сайты, Kaz.orda.kz, т.б. сайттардың көшіріп басқаны белгілі болып отыр. Қоғамдық комитет медиа қауымдастықты алыпқашпа әңгімелерден аулақ болуға, дереккөзді мұқият тексеруге және жаңалық материалында түрлі тараптың тақырыпқа қатысты ой-пікірін тең ұсынуға шақырады.
3. Редакция қоғам мүддесі үшін әрекет ете отырып, осы қоғамға есеп беретінін, яғни өз жұмысы үшін жауап беретінін, өзінің шешімдері мен себептері туралы ашық айтуы қажет екенін, аудиторияға редакцияның бейтараптығы мен тәуелсіздігі дәрежесін анықтауға мүмкіндік беретін кез келген ақпаратты беруге тиіс екенін еске салады. Мәтін өшірілген жағдайда немесе мәтінге түзету мен толықтырулар енгізілгенде, оны оқырманға хабарлау – әлемдегі көптеген жетекші редакцияның тәжірибесінде бар нәрсе. Мұндай әрекет ақпараттың өндіріс процесін барынша ашық етеді, оқырманның редакцияға сенімін ұлғайтады және хабарды қате түсініп қалмауына себеп болады. «Хабар 24» мемлекеттік арнасының митинг туралы жаңалықты веб-сайттан өшіріп тастауы және неліктен өшіргені туралы оқырманға еш түсініктеме бермеуі редакцияның оқырманды құрметтемейтінін көрсетуі мүмкін, сондай-ақ мұндай жағдай арнаның бейтараптығы мен тәуелсіздігіне күмәнді ұлғайтады. Ал бейтарап әрі барынша тәуелсіз болуға тырыспаған басылым – сенімсіз басылым. Осыған байланысты комитет медиа қауымдастықты өзгертілген немесе жойылған жарияланымдар туралы оқырманды ақпараттандыруға шақырады.
Хабар 24 арнасының веб-сайтынан өшірілген жарияланым скриншоты
4. Сонымен бірге, әнші Мақпал Жүнісованың отбасылық мәселесін жарыса жазған ақпарат құралдарын да этика талаптарын сақтауға шақырамыз. Бұқаралық ақпарат құралдарынан осы тақырыпты жариялауда барынша әдепті әрі нәзік болуын, болған оқиғаға қатысты өз нұсқасын жарияламауын және шындыққа сәйкес келмейтін деректерді таратпауын сұраймыз.
Бұл шешім консенсуспен қабылданды.
Қоғамдық комитет төрағасы Жұлдыз Әбділда
Сондай-ақ, Комитет Facebook-тегі постында Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі Тигран Кеосаянға байланысты сұраныстың қаралып жатқаны жөнінде бірнеше SMS жолдағанын хабарлады. Қоғамдық комитет кез келген адам толтырып, жүгінуіне болатын онлайн-өтініш бар екенін еске салады.
III MediaCAMP Эдьютон — 2022 инновациялық семинарында ғылым кандидаты, медиаконсультант, «Журналистерге арналған медиасауат» оқу құралының авторы Дильфуза Мирзахмедова (Өзбекстан) «Edutainment — аудиторияны оқыту және тарту үшін ойын технологияларын қолданып, ақпарат беру» деген тақырып бойынша ашық сессия өткізді. Ол эдьютейнменттің не түсіндіріп, артықшылығын, ұрпақтар теориясы мен коммуникация прогрессінің модельдері туралы айтты. Оның баяндамасынан негізгі тезистерді ұсынамыз.
Edutainment дегеніміз не?
Education + entertainment — ойын-сауық технологиялары арқылы оқыту, ақпарат беру.
Walt Disney (1954) миссияларының бірі бұл бағытты медиа саласында ерекше танымал етті. Онда ойын-сауық арқылы оқыту керек, деп жазылған. Компания медиаөнімдерінің барлығы осы миссияға негізделіп, жасалады.
Edutainment артықшылығы неде?
Мұның кәдімгі білім беру контентінен қандай айырмасы бар?
Аудитория тартуды жақсартады
Ойынға негізделген
Визуализацияны күшейтеді
Әмбебап
Икемді
Көптеген ақпаратты онлайн алу
Үйрену оңай, soft skills-ке мейлінше бейім
Құрылымы көрнекі болған соң гипотетикалық элементтер қолдануға болады
Кез келген уақытта, кез келген жерде оқуға болады
Edutainment — коммуникация процессі. Мына үш компоненттен тұрады:
БАҚ — Аудитория
БАҚ — Журналистер
Аудитория — БАҚ
БАҚ — Аудитория моделі. Бұл модель 2020 жылы басталды. Негізгі мақсаты — жұрттың назарын аударту және медиа тартымдылығын арттыру.
Аудитория — БАҚ моделі. Бұл — медиаресурс, БАҚ айналасынан қауымдастық құру, оның бренд, продукт ретінде дамуы. Мұның бәрі жобаның тұрақты дамуын қамтамасыз етеді. Қазір БАҚ үшін медиақауымдастықтар өте маңызды әрі танымал болып жатыр.
БАҚ — Журналистер моделі. БАҚ өз әлеуетін дамытуға ұмтылады, журналистер өзін–өзі жетілдіреді, редакция ашық ресурстарды мейлінше пайдаланады.
Бұл аптада сараптамалық бағдарламалардың басты тақырыбы – 5 маусымда өтетін республикалық референдум туралы болды. Конституцияға енетін өзгерістер, ондағы Елбасы мәртебесі, Конституциялық сот пен оның ерекшелігін талдады, референдумды өткізу тәртібі туралы сарапшылар пікір білдірді. Сондай-ақ, аптаны қорытындылайтын бағдарламалар Жеңіс күні мен Отан қорғаушылар күніне орай арнайы сюжет ұсынды. Президенттің Ақордада мемлекеттік наградалар табыстағанын, соғыста ерлікпен қаза тапқан үш майдангер – Ыбырайым Сүлейменов, Александр Несмиянов пен Төлеуғали Әбдібековке «Халық қаһарманы» атағы берілгенін көрсетті. «Айна» бағдарламасы әуе-қорғаныс күштерінің №44318 әскери бөліміне барып, сарбаздардың бір күндік тіршілігін көрсетті. Ал Apta «Халық қаһарманы» атағы берілген үш жауынгердің ерлігін егжей-тегжейлі айтып, туысын сөйлетті. «Apta қонағы» айдарында депутат Берік Әбдіғали майдангерлерге атақ беру, 9 мамырды тойлау-тойламау туралы айтып, биыл әскери парад неліктен өтпегенін түсіндірді.
«Жеті күн», «Хабар»
«Жеті күн» 5 маусымда референдум өтетініне, онда халық не үшін дауыс беретініне баса назар аударды. Конституцияға енетін өзгерістер, ондағы Елбасы мәртебесі туралы кадрдан тыс мәтін+синхрон форматында спикерлер сөйледі. Тақырыпқа орай әзірленген сюжетте Конституцияға енгізілетін өзгерістер нәтижесінде құрылатын Конституциялық сот пен оның ерекшелігін талдады.
Отан қорғаушылар күні қарсаңында Президент Ақордада мемлекеттік наградалар табыстады. Салтанатты шарадан ұзақ хаттамалық сюжет әзірленген. Онда Мемлекет басшысы Ұлы Отан соғысында ерлікпен қаза тапқан үш қазақстандық жауынгерге «Халық Қаһарманы» атағын бергені айтылды.
Өткен аптада Қасым-Жомарт Тоқаев Реформалар жөніндегі жоғары кеңес отырысын өткізіп, онда елдегі су ресурсына қатысты жүргізіліп жатқан саясатты сынға алды. «Жеті күн» аталған жиыннан жеке сюжет ұсынбады, Президент сөзінен үзінді беріп, мәжіліс депутаты Елдос Абақановты сөйлетті. Жүргізуші депутаттардың осы мәселеге орай парламенттік тыңдау өткізуге дайындалып жатқанын айтты. Дегенмен, трансшекаралық өзендер проблемасына жеке сюжет арналғаны дұрыс болар еді.
Жанар-жағар май нарығында бағаның қымбаттауына мұнай өндіруші мен өңдеушінің арасында шикі мұнай сататын делдалдар кінәлі. Гүлжан Мархабаева әзірлеген сюжетте сарапшылар осылай дейді. Бәсекелестікті дамыту және қорғау агенттігінің басшысы Серік Жұманғарин саладағы түйткілдерді жою мақсатында шаралар қабылданып жатқанын айтты. Энергетика министрлігінің өкілі кейбір делдал компаниялардың жұмысы орынды екенін жеткізді. Үкіметте де мұнай-газ саласына қатысты жиын өткен. Осы ақпараттарды топтастыра баяндаған тілші сюжетін: «Үлкен өзгерістер мұнай саласын да айналып өтпейтін секілді» деп аяқтады.
Елімізде заңсыз сақталған атыс қаруларын мемлекетке тапсыру шарасы жүргізілуде. Осы мәселеге арналған сюжеттің алғысөзінде Дархан Әбдіуахит: «Тығулы тұрған тапаншаны тауып, табыс табуға болады» деп ескертті. Сюжетте аталмыш шараның мақсаты туралы айтылды. Ішкі істер министрлігі мұндай 11 шара ұйымдастырыпты. Бүгінге дейін қанша қару мен оқ-дәрі өткізіліп, қанша қаражат төленгені туралы дерек келтірілді. Тапсырылған қару-жарақтардың ішінде тарихи жәдігерлер табылып жататыны сөз болып, аңшылық қаруды алудың ережелері айтылды.
Қапшағай қаласына Дінмұхамед Қонаевтың аты берілді. Сондай-ақ, қала Алматы облысының орталығы болады. Жандос Айтбайұлы әзірлеген сюжетте тұрғындар қаладағы проблемаларға, оның ішінде ойынханаларға қатысты пікір білдірді, қала әкімін де сөйлеткен. Қаланың қазіргі жағдайы туралы сюжетте жалаң ұран мен жасандылық жоқ, шынайы.
«Электросамокат қауіпті ме?» Ақбөпе Тәңірберген электросамокаттарға арналған арнайы жол ережесі жоқ екенін, сағатына 80 шақырымға дейін жүре алатын бұл құрылғылардың көлік, жаяу жүргінші мен велосипед жолында да кедергі келтіретінін айтып, мәселе көтерді. Сенатор Нұртөре Жүсіп сұхбат беріп, үкіметке сауал жолдағанын айтты. Электросамокатты жалға беретін компания өкілі жол қозғалысы ережесіне мобильдік құрылғы туралы бап енгізілуі керек екенін айтты.
Tengrinews.kz cайты «Жеңімпаздар. Батырларға тағзым» атты жоба бастапты. «Жеті күн» 9 мамырға орайластырса керек, осы жобаға қатысып, порталға өз туысы туралы ақпарат орналастыруды жоспарлап жүрген жандарды сөйлетіп, сюжет әзірлепті. «Майдан жолы» іздестіру жасағының командирін сөзге тартқан.
«Айна», «Еуразия бірінші арнасы»
«Айна» бағдарламасын бұл жолы Асаубек Айымбетов жүргізді. Отан қорғаушылар күні эфирге шыққан санында мереке құрметіне ерекше сюжет арнады. Махамбет Бейбітшілік әскердегі бір күн туралы әңгімелейді. Ол әуе-қорғаныс күштерінің №44318 әскери бөліміне барыпты. Бұл әскери бөлімшенің ерекшелігі, жауынгерлер не үйренетіні, тіпті қалай тамақтанатыны туралы ақпаратты қамтыған тартымды сюжет. Осыдан кейін бағдарлама жүргізушісі Қасым-Жомарт Тоқаевтың мерекеге орай арнайы жиынға қатысып, Отан қорғаушыларды құттықтағанын айтты, Президент сөзінен үзінді берілді.
«Айна» бағдарламасының 9 мамыр күніне арналған сюжетін де ерекше атап өтуге болады. Өйткені ол мемлекеттік арналардағы хаттама материалдан ерекшеленді. «Айна» тілшілері ІІ Дүниежүзілік соғыс жылдарында болған, алайда тарихта елене бермейтін маңызды оқиға туралы айтады. Берік Дүйсенбай 1942 жылдың қыркүйегінде Сталинград шайқасы кезінде, майданның маңызды тылы болған Батыс Қазақстан облысында да төтенше жағдай енгізіліп, майдан шебіне жатқызылғаны туралы тарихи деректерге сүйене отырып баяндайды. Сарапшы бұл тарихи шындықтың әлі күнге ашық айтылмай келе жатқанына мән берген. Сюжетте сондай-ақ, оқиға куәгерлерінің де естелігі бар.
Ақордада салтанатты жиын өтіп, өз заманында ерлігі еленбеген батырларға «Халық Қаһарманы» атағы берілгенін айтып өткеннен кейін, ІІ Дүниежүзілік соғысқа Қазақстаннан аттанып, із-түссіз кеткен майдангерлердің дерегін іздеу барысы жайлы сюжет берілді. Сюжетте Қазақстанның Норвегиядағы елшілігі, «Майдан жолы» іздестіру жасағы мен «Атамның аманаты» ұйымының осы мақсатта атқарып жатқан ісі туралы баяндалып, олардың көмегімен туыстарының сүйегі жатқан жерін тапқан кейіпкерлер пікір берді.
«Айнаның» 9 мамыр күніне орай әзірлеген үшінші сюжеті көзі тірі ардагерлер туралы болды. Бағдарлама жүргізушісі Ғалым Кәлмен эфирге шықпай, майдангерлерді құттықтап қайтыпты. Елорда әкімдігінің ұйымдастырған шарасы туралы материал болғанымен, «Айна» авторлары сюжеттің хаттама мазмұнын барынша шектеуге назар салған, құптарлық дүние.
Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру аясында қандай қызмет алуға болады? «eGov куәгері» Гүлнәзия Жалғасқызы әзірлеген көлемді материал осы турасында болды. Кімдер тегін көмек алады? МӘМС-ке жарна төлемейтін жандарға қандай медициналық көмек тегін көрсетіледі? Жұмыс істемейтін жүкті әйелдерге қандай көмек бар? Осы және өзге де көптеген сұраққа Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорының өкілі жауап берді. «Айна» редакцияға көрерменнен түскен шағым-арыздарды тұрғылықты жері бойынша атқарушы билік өкілдеріне жолдап, мүмкін болса тікелей байланысқа шығып, мәселені шешуге талпынып жүретін. Кейінгі айларда бұл дәстүр үзіліп қалғандай көрінген еді. Бағдарлама авторлары осы бастаманы қайта қолға алғаны қуантты. Былтыр күзде бағдарламаға Екібастұз қаласы Қонаев 72 мекен-жайында тұратын азаматтар хабарласып, ауланы абаттандыруға қатысты проблема барын айтқан. Ол кезде қала әкімдігі тұрғындар шағымы бойынша шара қолдануға уәде бергенімен, әкім ауысып, іс аяқсыз қалыпты. «Айна» бағдарламасына аталған мекен-жай тұрғындары қайта хабарласқан екен, бұл жолы Екібастұздың жаңа әкімі бейнебайланысқа шығып, жүргізуші сұрақтарына жауап берді.
«Айна» референдум туралы сюжетке Қ.Тоқаев мәлімдемесінен үзінді қосыпты. Орталық сайлау комиссиясы референдумды өткізуге қатысты арнайы баспасөз мәслихатын шақырған болатын. Тілші Орталық сайлау комиссиясы өкілдерінің осы жиындағы сөзінен үзінді бере отырып, референдумды өткізу тәртібі мен Конституцияға енгізілетін өзгерістер туралы баяндайды. Саясаттанушы, депутат секілді сарапшылар референдум туралы оң пікір білдіріпті.
Бағдарламаны әдеттегідей желіде қызу талқыға түскен оқиғалар туралы «Хайпқа бұйырмаңыз» айдары аяқтады.
Бағдарлама 5 маусымда республикалық референдум өтетіні туралы жаңалықтан басталды. Референдум өткізу тәртібін де, Елбасы мәртебесі төңірегіндегі сапырылыс жайында да айтты.
Сюжет Конституциялық сот пен Конституциялық кеңестің айырмашылығын түсіндіруге арналды. Заңгерлер мен Адам құқықтары жөніндегі уәкіл сөйледі.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Екінші дүниежүзілік соғыста ерлікпен қаза тапқан үш майдангер – Ыбырайым Сүлейменов, Александр Несмиянов пен Төлеуғали Әбдібековке «Халық қаһарманы» атағын берді. Сюжетте үш қаһарманның ерлігін егжей-тегжейлі айтып, туысын сөйлетті (Apta редакциясы мұны «Екінші дүниежүзілік соғыс» деп атады, «Ұлы Отан соғысы» деп айтпады).
Тақырып «Apta қонағы» айдарында жалғасып, Мәжіліс депутаты Берік Әбдіғали сұхбат берді. Ол депутат емес, тарихшы және «Ұмытылған қаһармандар» кітабының авторы ретінде келіпті. Майдангерлерге атақ беру, 9 мамырды тойлау-тойламау туралы әңгімелесті.
Содан кейін биыл әскери парад неліктен өтпегенін түсіндірді. Соғыс ардагерлеріне берілетін бір реттік жәрдемақының көлемін есептеп, мұны басқа елдердегі төлем мөлшерімен салыстырды. Ресейден бастап Тәжікстанға дейін қамтыды.
Әскери борышын өтеуге аттанып, армияда көз жұмған сарбаз Әлібек Қалбай оқиғасы туралы қысқаша жаңалыққа ойысты. Жүргізуші Альбина Әшім «Маңғыстау облысындағы әскери госпитальде қайтыс болған Әлібек Қалбайдың өліміне қатысы бар деген күдікпен сарбаз қамауға алынды» деді. Мұнда бір қате дерек: Әлібек Қалбай – Маңғыстау облысының тумасы, бірақ ол Маңғыстаудағы әскери госпитальде емес, Жамбыл облысының Гвардейск әскери қалашығындағы госпитальде көз жұмды. Тақырыпты Мәжіліс депутаты Ерлан Саировтың ІІМ-ге жолдаған сұранысымен толықтырды. Депутат армияның проблемаларына назар аударуды сұрайды. Apta редакциясы қамауға алынған күдіктінің анасы Тоқаевқа видео үндеу жолдап, ұлының Әлібек Қалбай өліміне қатысы жоғын айтқанын елеусіз қалдырды.
Apta тілшілері еліміздің Қарулы күштері, әскери дайындығы мен армияны жаңғырту жайында арнайы репортаж дайындапты. Әскери оқу-жаттығудың жақсы кадрлерінен тұратын, офицерлер мен әскери институт оқытушысының комментарийі бар үлкен сюжет. Алайда сарапшы пікірі жетіспеді.
Қазақстанда заң бойынша айрықша және арнайы құқық берілген 42 монополиялық оператор бар. Мәселен, РОП операторы, Кәсіпкерлер тауарларды таңбалаумен айналысатын оператор – «Қазақтелеком» компаниясы, ақылы автотұрақ алымын жинайтын оператор және т.б. Міне, осы операторлардың қалай жұмыс істейтінін түсіндірген сюжетте сарапшылар, мемлекеттік департамент өкілдері мен операторлардың комментарийі бар.
Жыл басынан бері елімізде қант 36 пайызға қымбаттаған. Бізде орташа есеппен бір қазақстандық жылына 30 келі қант тұтынады екен (Ал алманы үш есе аз жейді). Сюжет қанттың денсаулыққа зияны, отандық қант өндірісінің мүмкіндігі мен импортқа тәуелділіктен арылуға арналды. Танымды әрі толымды сюжет. Қызық деректер, сандар мен комментарийлер (мәселен, эндокринолог елдегі қант тапшылығына қуанып отыр) бар.
Apta авторлары Украинада соғыс басталғалы бұл тақырыпты әрбір шығарылымында айтып келеді. Бұл жолы да үлкен шолу жасады. Ресейліктер Белогоровка елдіьмекеніндегі мектепті бомбалағанын, «Азовсталь» металлургиялық зауытынан қарттар, балалар мен әйелдер көшірілгенін, Ресей армиясы Украинаның оңтүстігі мен шығысын алуға әрекеттеніп жатқанын, Украина әскерінің қарымта шабуылға кіріскенін, «Үлкен жетілік» елдерінің лидерлері бүгін президент Владимир Зеленскиймен виртуалдық форматта келіссөз жүргізгенін, Ұлыбритания мен Германияның әскери-қаржылай көмегі жөнінде айтып өтті.
Бағдарлама Бауыржан Момышұлының кітабынан шовинизм, өмір үшін күрес туралы үзінді келтіре отырып, Мемлекеттік әнұранға ҚР Қарулы күштерінің кадрларын қойылған видеоны көрсетіп, соғыс болмасын деген тілекпен аяқталды.
«Жаңа репортер» редакциясы қазақстандық телеарналардың қорытынды бағдарламаларына тұрақты мониторинг жүргізіп, апта сайын шолу жариялайды.
Apta бағдарламасына шолуды әзірлеуге Жәнібек Нұрыш қатысты.
Әлем елдері 3 мамырда Дүниежүзілік баспасөз еркіндігі күнін атап өтті. Қазақстандағы медианың өзін-өзі реттеу жөніндегі Қоғамдық комитеті осы айтулы күнге орай еліміздегі және әлемдегі сөз бостандығының жай-күйіне назар аудартқысы келетін мәлімдеме жасады.
«Жаңа репортер» сайтында осы мәлімдеменің толық мәтінін жарияладық.
Біз бұл саланы медиа қауымдастық өзі реттеуге тиіс деп санаймыз. Комитеттің осы уақытқа дейінгі жұмысы мен мәлімдемелері негізінен медиа қауымдастық өкілдеріне бағытталып келді. Бірақ баспасөз еркін болуы үшін медиа қызметкерлерінің талпынысы жеткіліксіз. Пікір еркіндігі – қызығын тек журналистер көретін игілік емес. Еркін баспасөз қоғамның жұмыла атсалысуымен қалыптасады және ол қоғамның ортақ игілігі. Сондықтан бұл мәлімдеме қоғамның барлық өкіліне арналады.
Сөз бостандығы, ой-пікір еркіндігі, ақпарат алу және оны тарату құқығы – адам құқығының ішіндегі ең негізгісі. Бейтарап журналистика мен еркін баспасөз болмай, бұл құқықтардың жүзеге асуы еш мүмкін емес.
«Демократия сақшысы» рөлінатқаратын журналистердің қудалануы, тәуелсіз редакциялардың популист саясаткерлер шабуылына ұшырауы кейінгі жылдары әлемде жиі байқалады. Бүгінде сөз бостандығына қауіп төніп тұр. Varieties of Democracy ұйымының мәліметінше, қазір әлем демократиясының орташа даму көрсеткіші 1989 жылғы көрсеткішпен бір деңгейде тұр. Әлем халқының жетпіс пайыздан астамы сөз бостандығы шектелетін демократиясы жоқ елде өмір сүріп жатыр. Бұл деректер демократия мен сөз бостандығы жолындағы ортақ талпынысымыз отыз жыл бойы бір деңгейден аса алмағанын, тоқырауға ұшырағанын көрсетеді. Сонымен қатар сөз бостандығы үшін аянбай еңбек етуіміз керек екенін көрсетеді.
Баспасөз бостандығына популист саясаткерлер – сөзбен, атқарушы билік – құқықтық шектеумен шабуыл жасаса, биыл бұларға соғыс жағдайы мен әскери шабуылдар қосылып отыр. Кейінгі екі айда Украинадағы соғыста кәсіби міндетін атқарып жүрген жеті журналист қаза тапты.
Елімізде де сөз бостандығының жағдайы мәз емес. «Шекарасыз репортерлер» (Reporters Without Borders) ұйымының соңғы дерегіне қарасақ, Қазақстан баспасөз еркіндігі бойынша 180 мемлекеттің ішінде соңғы отыздыққа еніп, 155-орынға табан тіреген. Қасіретті Қаңтар кезінде интернет бұғатталды, журналистердің ақпарат алу және тарату құқығы шектелді, көптеген онлайн басылым қызмет ету мүмкіндігінен айырылды. Наразылықтар кезінде кәсіби міндетін атқарған кейбір журналист жарақат алды, ал кейбірі күшпен полиция бөлімшесіне жеткізілді. Өз міндетін атқару барысында оқ тиіп жараланған медиа қызметкерлері де бар. Бұл Қазақстан үшін сөз бостандығы бұрынғыдан да өзекті екенін дәлелдейді.
Біз, Қазақстандағы медианың өзін-өзі реттеу жөніндегі Қоғамдық комитеті, Қазақстан қоғамына үндеу жасай отырып, сөз бостандығына құрметпен қарауға, тәуелсіз журналистикаға қолдау білдіруге және медиа қызметкерлерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге шақырамыз.
Бұл аптада сараптамалық бағдарламалардың басты тақырыбы – Amanat партиясының кезектен тыс съезі болды. Құрамына Adal партиясының қосылуы, Ерлан Қошановтың төраға болуы, партияның жаңа міндеттері, елдегі партиялық жүйедегі өзгерістер туралы айтылды. Сарапшылар, депутаттар пікір білдірді. Сондай-ақ, аптаны қорытындылайтын бағдарламалар Президент жолдауындағы Конституциялық реформаға қатысты, Қазақстан халқы Ассамблеясының кезекті отырысы туралы арнайы сюжеттер ұсынды. Ұлттық банктің базалық мөлшерлемені көтеруін, «Еңбек» бағдарламасының тиімсіз тұстарын талдады. Қазығұрт ауданында нөсер жаңбыр салдарынан сел жүріп, жұрт үйсіз-күйсіз қалды. Апталық бағдарламалар осы жағдайды көрсетті. Тұрғындардың, әкімдік өкілдерінің айтары бар. Сондай-ақ, маңғыстаулық сарбаз Әлібек Қалбайдың қазасы да назардан тыс қалмады.
«Жеті күн», «Хабар»
Бағдарлама Amanat партиясының кезекті сьезіндегі Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Жаңа Қазақстан» туралы тезистерінен басталды. Президент халықтың мемлекет мекемелерге деген сенімсіздігі туралы айтты. Жүргізуші Дархан Әбдіуахит осы мәселеге ерекше назар аударды. Тақырыпқа орай, билік өкілдерінің қызметіне шағымданған бірнеше кейіпкерді сөйлетті.
«Amanat» партиясының кезекті съезі Гүлжан Мархабаева әзірлеген жеке сюжетке де арқау болды. Оған Adal партиясының қосылуы, Ерлан Қошановтың төраға болуы, партияның жаңа міндеттері, елдегі партиялық жүйедегі өзгерістер туралы сюжетте жаңа төраға, саяси сарапшылар пікір білдіріп, талдау жасады.
«Жеті күн» Конституцияға енгізілетін өзгерістер туралы сюжет ұсынды. Президент жолдауындағы Конституциялық реформаға қатысты заңгерлердің пікірінен құрылған материал. Сарапшылар негізінен ұсыныстардың орынды екенін айтқан. Тілші Конституцияға қандай өзгерістер енгізілетінін өзі баяндады. Осы орайда, графикамен әрлей отырып, Конституцияның ескі және жаңа баптарын салыстыра, заңгердің түсіндіруімен талдау жасалса артық болмас еді.
Өткен аптада Қазақстан халқы Ассамблеясының кезекті отырысы өтті. Осы жиын туралы және онда сөз сөйлеген Мемлекет басшысының тезистері топтастырылған хаттама сюжет берілді. Осылайша бағдарламаның алғашқы жарты сағатқа жуық бөлімі негізінен Президент тақырыбына арналды.
Ұлттық банктің базалық мөлшерлемені 14 пайызға көтеруі туралы Ақбөпе Тәңірберген сюжет әзірлеп, Ұлттық банк басшысының түсіндірмесін қосыпты. Бес несиесі бар кейіпкерді сөзге тартқан. Кейіпкер енді алатын несиенің пайыздық мөлшерлемесіне алаңдайды екен. Автор сюжет кейіпкерін дұрыс таңдамаған сыңайлы. Бес несиесі бар адам жақын арада тағы несие рәсімдеуі екіталай емес пе? Экономистер базалық мөлшерлемеге қатысты пікір білдірген. Алдыңғы аптада Премьер-министрдің орынбасары, Қаржы министрі Ерұлан Жамаубаев базалық мөлшерлемені төмендету ел экономикасы үшін оң шешім болатынын айтқан еді. Соған қарамастан Ұлттық банк базалық мөлшерлемені көтерді. Сюжетте Үкімет пен Бас банктің екі түрлі ұстанымын негізге ала отырып талдау жасағаны дұрыс болар ма еді? Өйткені, елімізде биылдың өзінде мөлшерлеме екінші рет көтерілді. Ал инфляцияның төмендейтін түрі жоқ. Журналистік зерттеуді қажет ететін тақырып деп санаймыз.
«Әскери борыш» аталатын сюжетте қазіргі жастардың Отан алдындағы борышын өтеуге құлықсыз екені сөз болды. Оған себеп те жоқ емес. Қарулы күштердің №30212 бөлімінде әскери борышын өтеп жатқанына бір апта болмаған Әлібек Қалбай есімді азамат көз жұмды. Марқұмның туыстары оны әскерге мәжбүрлеп алып кеткені туралы айтты. Осы жайында баяндай келе: «…Кей жағдайда әскерилер мәжбүрлі амалға барады. Бірақ, олар жұмыссыз жүрген жастарды (әскерге) күштеп әкету бұрыннан бар әдіс екенін айтады…» деді тілші. Кадрда жеңіл көлікке біреуді мәжбүрлеп отырғызып жатқаны көрсетілді. Видео түнде түсірілген, адамның жүзін анық көру мүмкін емес. Қараңғыда түсірілген көрініс болса да, мәжбүрлеуді насихаттайтын мұндай кадрды көрсету этикаға сай ма? Видео режиссура ұсынған қойылым (постановка) емес, шынайы оқиға екені бірден байқалады.
Солтүстік Қазақстан облысы Шал ақын ауданында «Еңбек» бағдарламасы аясында елдің оңтүстік өңірлерінен солтүстікке қоныс аударған тұрғындарға арнап салынған үйлердің сапасы, бағдарламаның жүзеге асу барысы жайлы сюжет дайындалыпты. Тұрғындарға несиеге берілген үй сапасының нашарлығы, бағдарлама аясында уәде етілген жұмыс орындарының ашылмауы, субсидия берудегі қиындықтар жайлы проблема көтерген материал. Әкімдік өкілін, тұрғындарды, Мәжіліс депутатын сөйлетіпті.
«Жеті күннің» соңғы сюжеті ұлттық киімдерді дәріптеуге бағытталды. Қазір трендке айналған тақияны, жалпы ұлттық киім тігетін дизайнерлер туралы ұзақ баяндалды. Сюжеттің алғысөзінде айтылған киімге тігілетін оюға қатысты жауапкершілік туралы терең талдау жасалмады. Тілші этнографтан пікір алған. Алайда, қай оюды қандай киімге салғаны орынды болатыны туралы «нұсқаулық» жетіспеді.
«Айна», «Еуразия бірінші арнасы»
«Аманатқа адал». Берік Дүйсенбай өткен аптаның басты жаңалығы – Amanat партиясының кезектен тыс съезі туралы сюжетті осылай атады. Материалда партияның жаңа мүшелері – Adal өкілдері не істей алады деген сұраққа баса мән берілді, оның мүшесі Мақсат Толықбай пікір білдірді. Президенттің сөзіне басымдық берілмеген. Сюжет жаңа құрам, жаңа төрағасы бар партия ендігі қызметі қандай болады деген сауалға жауап іздеген.
Өткен аптада Президент қатысқан тағы бір жиын – Қазақстан халқы Ассамблеясының отырысы да «Айна» назарынан тыс қалмады. Президенттің жиында айтқан тезистерінен жасалған хаттама сюжет.
Ұлттық банктің базалық мөлшерлемені көтеруіне орай әзірленген сюжет «Кредит неге қымбат?» деп аталған. «Айна» авторлары Қаржы министрі Ерұлан Жамаубаевтың базалық ставканы төмендету туралы ұсынысына мән беріп, Ұлттық банктің әрекетіне қатысты сарапшы пікірін ұсынды. Сонымен қатар, банктерде жылдық тиімді мөлшерлеме арқылы несиеде жасырын пайыздар болуы мүмкін екеніне де мән берген. Ақпараты мол сюжет.
«Айна» қаржы нарығына қатысты қор биржасындағы сауда – трейдинг туралы тағы бір сюжет ұсынды. Автор сөзге тартқан трейдерлер мен экономист сарапшы бұл саланың елімізде кенжелеп отырғанын, оның болашағы зор екенін айтып, трейдингке оң баға берді. Дегенмен, биржада ақша табуға қатысты ұсыныс аз, материал жарнамалық сюжетке көбірек ұқсайды.
Өткен жексенбіде Қазығұрт ауданында нөсер жаңбыр салдарынан сел жүріп, үйлерді алып кетті, мал қырылды. «Айна» осы жағдайға қатысты сюжет ұсынды. Түркістан облысы, Қазығұрт ауданы, Қақпақ ауылдық округіне қарасты Заңғар ауылының тұрғыны селден кейінгі баспанасының күйін көрсетті. Тұрғындардың ауылды балшықтан тазарту ісіне көңілі толмайды екен. Әкімдік өкілі сұхбат беріпті.
Мемлекеттен берілетін тегін дәрі-дәрмекті кімдер алады?. «E-Gov куәгері» айдарында Гүлнәзия Жалғасқызы осы туралы баяндай отырып, емханада бар, тегін дәріні ала алмай жүрген кейіпкерлерді сөйлетіпті. Құптарлығы, кейіпкер туралы әңгімелегенде балалардың жүзін ашық көрсетпей түсіруге бас мән берілген. Министрдің, жауапты мамандардың түсініктемесі бар.
1 мамыр – Қазақстан халқының бірлігі күніне орай «Жанашырлық жан талғамайды» аталатын сюжет әзірленіпті. Сюжет жүрек донорын күтіп жүрген орыс жігітінің оқиғасын әңгімелеуден басталады. Одан әрі ұлты қазақ кейуана осыдан 8 жыл бұрын қайтыс болған ұлының жүрегін орыс жігітіне салуға рұқсат бергені айтылды. Ал, сюжеттің соңғы бөлімінде Қарағандыда тұратын шешен ұлтының өкілдерін сөйлетіпті.
«Хайпқа бұйырмаңыз» айдары апта бойы желіде қызу талқыланған, «белсенді» болған әкімдер жайында болды.
Бағдарлама «Конституцияға өзгерістер енгізу бойынша жалпыхалықтық референдум өтеді» деген жаңалықтан басталды. Авторлар бұған дейін болған референдумдарды еске түсірді. Бірінші сюжет Қазақстан халқы Ассамблеясының сессиясына (Тоқаев референдум өткізу ұсынысын айтқан) арналып, қалай өткенін толыққанды баяндады.
Конституциялық реформа тақырыбы екінші сюжетте де жалғасты. Реформаға сәйкес, парламент, мәслихат пен үкімет жұмысы қалай өзгеретінін түсіндіріп, Қасым-Жомарт Тоқаев «суперпрезиденттік» басқару жүйесінен бас тартып, қолындағы билікті бөліп беретінін және тағы басқасын тізіп шықты. Сюжетте саясаттанушы Самат Нұртаза, Қазақстандық қоғамдық даму институтының зерттеушісі Аян Сакошев (титрда қате бар, алдыңғы спикердің аты-жөні, қызметі қайталанған) және мәслихат депутаты Қырмызы Жаңбыршина сөйледі. Қай-қайсысының да айтары көпке мәлім, еш ерекшелігі жоқ пікір боп шықты. Парламентімізге Ресейде Жироновский жасағандай хайп қажеті жоғын, монополия жақсылыққа апармайтынын, депутаттар халық үнін естіп, мәслихат жұрт пікірін қорғай білуі керек екенін айтты. Жөн сөз, бірақ әліппе әңгіме.
Қоғам Конституциядағы 91-баптың 2 бөлімін қызу талқылап жатыр. Эфир жүргізушісі Альбина Әшім «Жұмыс тобы бұған дейінгі «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы іргесін қалаған және Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасының мәртебесі» деген тұсын алып тастап отыр. Тек «Тәуелсіз Қазақстанның негізін салушы» деген тіркесті қалдырғысы келеді» деп, көшеде сауалнама жүргізген екен. Жауап бергендер референдум өткізуді қолдайды. Алайда балама пікірге сөз бермеді.
Референдум «Apta қонағы» айдарының да тақырыбына айналды. Студия қонағы – Мәжіліс депутаты Ерлан Саиров. Ол Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен референдумның пайдалы жақтарын шабыттана айтты. Ол сөзін: «Референдум еліміздегі 30 жылдың ішіндегі ең сүбелі саяси оқиға деп айтуға негіз бар. Бұл халыққа өзінің билігін қайтарып беру деген сөз» деп түйіндеді.
Апта басында Қасым-Жомарт Тоқаев Жамбыл облысындағы Гвардейск әскери қалашығында маңғыстаулық сарбаз Әлібек Қалбайдың қаза болуына байланысты оның жақындары мен туыстарына көңіл айтты. Бас прокуратураға, Қорғаныс министрлігіне және құзырлы органдарға жан-жақты тексеру жүргізуді, шынайы себебін анықтауды тапсырды. Сарбаз өлімі 23 сәуірде, яғни арғы аптада болған. Бірақ өткен жексенбідегі Apta эфиріне енбей, елеусіз қалған еді. Apta авторлары ел боп талқылаған оқиға жөнінде ләм-мим демеді. Енді міне мемлекет басшысы назар аударып, тапсырма бергеннен кейін ғана осы оқиға жөнінде қысқа ғана көрсеткендей болды. Марқұм сарбаздың туысы мен Қорғаныс министрлігінің өкілін сөйлетті. Сюжет те арнамады.
Халықаралық жаңалықтар бөлімі Еуропадағы «газ соғысына» арналды. Ресейдің газ ақысын рубльмен төлеуді талап етуінен бастап Еуроодақ елдеріндегі газ тапшылығына дейін айтты.
Қазақстанда да газ мәселесі өзекті. Өйткені «Елімізді газдандыру жайы 20 жылдан бері әлі толық шешілмей келеді». Сюжетте ауыл іргесіне жетіп тұрған газға қосыла алмай отырған елдімекендерді, газ құбырын жүргізу ақысын төлеп, бірақ әлі газсыз отырған ауыл тұрғындарын сөйлетті. Депутаттар мен министр комментарийі бар.
Сарапшылардың сөзінше, Ресейге салынған санкциялардың салқынын күзге таман сеземіз. Қазақстанның импортқа тәуелділігі ел экономикасының осал тұсы болып отыр. Сюжет отандық өндірісті дамыту, импортқа тәуелділік, Қазақстанның экономикалық тұрғыдан Ресейге тым тәуелді екеніне арналды. Бірнеше сарапшыны сөйлетті.
Маңғыстау мен Түркістан облыстары еліміздегі ең кедей өңірлерге жатады. Түркістан облысы тұрғындарының 10 пайызы 30 мың теңгеге де жетпейтін ақшаға өмір сүруге мәжбүр. Келесі сюжеттің алғысөзі осылай басталды. Қисыннан ауытқымасақ, кедейшілік туралы сюжет көретініміз аян. Бірақ тақырып басқа арнаға бұрылды. Осы аптада Түркістан облысының 2 ауданы, ондағы он шақты елдімекен жаңбыр суының астында қалды. Төрт түлігі қырылып, үйі мен қорасынан айырылғандары да бар. Су тасқынынан зардап шеккен отбасылардың жай-күйін жеткізетін репортажда ақпарат мол, кейіпкер де көп.
Apta «Украинадағы ахуалды» назардан тыс қалдырмай, әр эфирінде шолу жасайтын жалғыз апталық қорытынды бағдарлама боп отыр. Шолуда Батыс елдері Киевке қару-жарақ жеткізуді күшейткенін, Ресей Украинаның қалаларын қалай бомбалап жатқанын да айтты. Зеленский мен Путинді де сөйлетті.
Бағдарлама Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қазақстан халқының бірлігі мерекесімен құттықтағаны және журналист Александра Мыскина бастаған «Қазақстан менің жерұйығым» деген челленджімен аяқталды.
«Жаңа репортер» редакциясы қазақстандық телеарналардың қорытынды бағдарламаларына тұрақты мониторинг жүргізіп, апта сайын шолу жариялайды.
Apta бағдарламасына шолуды әзірлеуге Жәнібек Нұрыш қатысты.
«Жаңа репортер» подкастының жаңа эпизоды 3 мамыр — Халықаралық баспасөз еркіндігі күніне арналды. Медиасыншы Назира Дәрімбет жүргізген подкаст қонақтары: «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қорының сарапшысы Ғалия Әженова және танымал блогер Руслан Түсіпбеков.
Сөз бостандығы тақырыбын қозғағанда, Тұңғыш президент Нұрсұлтан Назарбаев ел басқарып тұрған кездегі сөз еркіндігі мен қазіргі президент Қасым-Жомарт Тоқаев тұсындағы ахуалды салыстыру — заңдылық. Назарбаев кезінде сөз бостандығына қысым күшейіп, журналистерді қудалау оқиғалары көп болды. Ал мемлекет билігінің басына Тоқаев келгелі жағдай өзгерді ме?
Президент биылғы Жолдауында БАҚ туралы заңды қайта қарау керек екенін айтты. Жаңа заң қандай болуы керек? Бұрын елімізде шындықты жеткізген журналист пен блогерге қысым жасау, оларды қамау фактілері жиі болатын. Ал қазір ше? Қысым азайып, оң өзгеріс боп жатыр ма? Мінеки, жаңа эпизодта сарапшы Ғалия Әженова мен блогер Руслан Түсіпбеков осы сауалдарды және еліміздегі жалпы сөз бостандығының ахуалын талқылады.
Журналистер мен блогерлерге пайдалы еш өзгеріс болмады. Қаңтар қырғынынан кейін сөз бостандығына қысым біршама азаяды деп үміттендім. Бірақ үміт ақталмады.
БАҚ туралы заңды өзгерту қажет екенін 1999 жылдан бері айтып келеміз. Бізде БАҚ-ты монополизациялауға жол берілмеуі керек еді. Қоғамдық бұқаралық ақпарат құралы жоқ. Біздегі БАҚ – қояншық бала сияқты. Сол баланың көзін байлап, басын матап, аузын жауып, реттеу көп.
Журналист дегеніміз кім екенін, ал әлеуметтік желіде отырған адам кім екенін анықтап алуымыз керек.
Осы салада жүріп, түрлі сот процесстеріне қатыстық. Түрлі жағдайға куә болдық. Қиналған адамға көмектесу үшін ақша алатын журналистерді де, шындықты журналистерді де көрдік. Мен Вадим Борейконың жазбаларын сүйсініп оқимын.
Руслан Түсіпбековтің айтқаны:
Президент Қ.Тоқаев шын биліктің тізгінін қолына алғалы үш айдай ғана уақыт болды. Әрине, әлдебір өзгерістер туралы айтуға ерте, өте аз уақыт өтті. Бұл тақырыпты кемі 5-6 айдан кейін талқыласақ болады. Бірақ меніңше, бірқатар өзгеріс бар сияқты. Блогерлерге деген қарым-қатынас өзгерді.
Бұрын маған «жоғарыдан» жиі хабарласып, жазбаларымды алып тастауды өтінетін. Соңғы үш айда мұндай мұлдем болмады.
Назарбаевпен салыстырғанда Тоқаев «Тәшкен көрген адам» ғой, айырмашылық байқалады.
Ресей-Украина арасындағы соғыс біздегі сөз бостандығына оң әсерін тигізіп жатқан сияқты.
Әлеуметтік желіде қазақ тіліндегі контенттің сапасы жақсарды. Қазақ тіліндегі сегмент жақсы дамып келеді.
Қазақстандағы медианың өзін-өзі реттеуі жөніндегі қоғамдық Комитет қалай жұмыс істейді?
және басқа да тақырыптар бар.
Тренинг сағат 16.00-ге дейін жалғасады. Барлық қатысушыға сертификат беріледі. Тренинг қазақ және орыс тілдерінде өтеді.
Мекенжайы: А.Байтұрсынов атындағы университеттің мәжіліс залы, А.Байтұрсынов көш., 47
Тренингке мына телефон нөмірлеріне хабарласып, жазыла аласыз:
8-777-213-13-67 Бақтыгүл Бурбаева, медиатренер 8-707-7000-439 Ольга Настюкова, жоба жетекшісі
***
Бұл вебинар Америка халқының көмегі арқасында Америка Құрама Штаттарының Халықаралық даму агенттігінің (USAID) қаржысымен Internews ұйымы іске асыратын «Орталық Азияның MediaCAMP бағдарламасы» аясында дайындалды. «Қазақстандық Медиа Желі/KazMediaNetwork» ақпараттың мазмұнына тікелей жауапты және ол ақпарат USAID, Америка Құрама Штаттары үкіметі немесе Internews пікіріне сай келмеуі мүмкін.
3 мамыр — Дүниежүзілік баспасөз еркіндігі күні. Атаулы күн БҰҰ Бас Ассамблеясының шешімімен 1993 жылы бекітілді. Осы орайда «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қорының сарапшысы Ғалия Әженова мен Ақтөбедегі tilshi.kz сайтының редакторы Асқар Ақтілеуден Қаңтар оқиғасы кезінде журналистердің ақпарат таратуына қандай кедергілер болғанын, бүгінгі медианың жай-күйін сұрадық.
«Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қорының мониторинг дерегінше, Қаңтар оқиғасы кезінде және кейін оқиға салдарынан БАҚ саласының 41 қызметкері түрлі деңгейде зардап шеккен. Мұның қатарында БАҚ қызметкерінің өлімі, оларға шабуыл жасау/жарақаттау, тұтқындау, жауап алу, сотқа дейінгі тергеулер, айып тағу, әкімшілік жаза, бірнеше тәулікке қамау сияқты деректер бар.
Ғалия Әженованың айтуынша, кейінгі кезде тек журналистер емес, жалпы халқымыз үшін ең ауыр тиген оқиға, әрине — қанды Қаңтар оқиғасы.
Ғалия Әженова, «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қорының сарапшысы
— Қанды Қаңтар біз үшін өте ауыр. Еліміздің басынан қауіпті жағдай өтті. Басқа адамдармен қатар журналистер де жапа шекті. Тек журналистер емес, блоггерлер, белсенділер, жазып-сызып жүрген белсенділер үшін бұл үлкен бір сынақ болды. Біріншіден, президент Қ.Тоқаев «ақпараттық саясаттан жеңілдік» деп айтты. Яғни ақпараттық саясат дұрыс болмаған жерде қандай да бір қауіп-қатер, қандай да бір олқылықтар болуы әбден мүмкін. Соны мына Қанды қаңтар бізге көрсетті. Ақпарат ала алмаған жұртшылық журналистерге үміттене қарады. Ресми ақпарат та, бейресми ақпарат жоқ, интернет жоқ жерде телефонмен де хабарласа алмай қалдық. XXI ғасырда интернетті өшіріп тастау адамдардың ештеңе білмей, бейхабар қалуына себеп болды, бас амандығын ойлауға, басқа нәрселерге назар аударып, маңайда не боп жатқанын білуіне, журналистердің ақпарат таратуына үлкен кедергі болды. Ресми мәлімет бойынша, 238 адам көз жұмды. Олардың өлім себебін тергеу орындары анықтап жатыр. Бірақ бұл жай шеше салатын нәрсе емес. Журналистер, блогерлер, жалпы белсенді адамдар жариялаған видеолар, олардың жұртты сақтандырып, қолынан келгенше интернет пайда болғанда ақпарат кеңістігіне жіберуі кімнің қандай жағдайда не болғанын түсінуге мол мүмкіндік берді. Яғни ең бірінші біз, журналистер, ақпараттық соғыстан жеңілдік деуге болады. Неге? Біз уақытылы, дер кезінде не боп жатқанын айтып үлгермедік. Журналистердің халықты алдын ала ескертуге, боп жатқан жағдаятты толық баяндауға мүмкіндігі болмады. Ең қиыны — «интернет өшірілмесе, жағдай басқаша өрбитін бе еді, мүмкін, өлген адамдар саны азырақ болар ма еді» деген ой күн өткен сайын келе береді. Қанды қаңтарда «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қорының мониторингі бойынша, әртүрлі жағдайда 41 БАҚ өкілі зардап шекті. Олар кәсіби қызметін атқарып жүргенде түрлі жағдайға тап болып, жарақат алып, қиындыққа ұшырады. 6 қаңтарда «Алматы» телеарнасының көлік жүргізушісі Мұратхан Базарбаев оққа ұшты. Олардың түсірілім тобы алаңдағы жағдайды түсіруге бара жатқанда шабуыл жасалып, көлікке оқ атқан. Жүргізуші қаза болды, жанындағылар жарақат алды, — дейді Ғалия Әженова.
Қор дерегінше, журналистерге шабуыл жасаған 18 оқиға тіркелген. Оның 17-і журналистер жаппай тәртіпсіздік оқиғасы боп жатқан жерден ақпарат тарату, кәсіби міндетін орындау кезінде болған. Шабуылдан 7 журналист түрлі жарақат алған.
«Бізге журналистер әуелі бейбіт митинг боп басталғанын айтты. Кейін топ арасындағы түр-түсі күмәнді адамдар PRESSA деген жазуы бар кеудеше киген журналистерге ұмтылып, камераларын тартып алуға тырысып, қоқан-лоққы жасапты. Мұндай оқиғалар Өскемен, Орал, Маңғыстау, Атырауда болған. Журналистер жиналғандардың арасындағы арандатушыларды байқап, бейбіт жұртқа сондай адамдардан сақтануды ескертіп те отырған. Мәселен, Ақтауда Сәния Тойкен деген журналист бейбіт митингке жиналған жұртшылықтың маңынан бір топты көрген. Олардың «жай тұрғаннан ештеңе бітпейд, әкімдікке барайық, қиратайық» деп айтып тұрғанын естіп, өз-өзіне сенбей, жанына барып, «сіздер арандатып тұрсыздар ма» деп ренжіп айтқанда олар Сәнияға ұмтылып, «біз саған көрсетеміз» деген сыңайда қорқытқан. Ол ереуілші жігіттерге «мыналар арандатушылар ғо, неге тұр» деп хабарлаған. «Митингіні бейбіт түрде өткіземіз, арандатушылыққа жол бермейміз» деген митингшілердің өздері ана тұрған топты митингінің арасынан ысырып, «біздің жолымыз бір емес, шығыңдар мына жерден» деп шығарып жіберген. Ал Оралда журналист Лұқпан Ахмедияров осындай арандатушылар «әкімшілікті қиратайық» деп тұрған кезде «сіздер не деп тұрсыздар, мақсаттарыңыз қирату ма еді» дегені үшін қамауға алынды. Дарын Нұрсапар да қамалды. Журналист Бақыт Смағұл Көкшетау қаласында «жастар арандап қалмасын» деп комиссияның мүшесі ретінде митингіге жиналғандарды тыныштандыруға, тынышталуға шақыруға барған екен. Оны да қамады. Оларға рұқсат етілмеген митингіге қатысты деген айып бойынша әкімшілік жаза тағайындалған. 4-8 қаңтар аралығында құқық қорғау органдары журналистерді 13 рет ұстаған. Мұның 11-і елдегі наразылық акцияларынан ақпарат тарату, төтенше жағдай кезінде болған. Қаңтар оқиғаларына байланысты журналистер мен блогерлерді сотқа дейін тергеп-тексеру, сотқа тарту бойынша 10 дерек тіркелді. Кейбір жағдайда полиция қызметкерлері күш қолданып, журналистер түсірген видеоматериалдарды өшірген. Бұл журналистердің кәсіби қызметіне кедергі жасау болып отыр. Кәсіби қызметін атқарып жүрген кезде оларды жәбірлеу, сотқа тарту, оларды заңсыз соттаудың өзі әлі күнге дейін дұрыстап зерттелмеген. Қызметінде жүрген журналистерге жаза қолданды. Бұл қай жағынан қарасақ та негізсіз әрі заңсыз».
«Әділ сөз» қорының өкілдері наразылықтар акцияларынан хабар таратуға байланысты журналистер мен блогерлерді полицияға шақыру бойынша 12 оқиғаны тіркеген. Полицейлер журналистерден митинг өтетін жерде не үшін болғанын сұраған.
Tilshi.kz сайтының редакторы, журналист Асқар Ақтілеу Қаңтар оқиғасы кезінде Ақтөбе полицейлері бір журналистің үйіне тінту жүргізгенін айтты
Асқар Ақтілеу, tilshi.kz сайтының редакторы, журналист
— Комендант сағаты кезінде Ардақ Ерубаева деген әріптесім: «үйіме полиция келе жатыр» деп хабарласты. Үлгеріп, үйіне бардым. Кіріп шамалы отырғаным сол еді, сағат 11-лер шамасында 5 адам кіріп келді. Үш полицей және 2 «понятой». Бір сағаттай тексерді, сосын Ардақ Ерубаеваны «допросқа» алып кетті. Сағат түнгі 2-лерде әкеліп тастады. Негізі сол күні алып кеткендердің бәрін бірдей үйіне қайтармады. Таңға дейін полицияда күтіп отырғандары бар. Таң ата, комендант сағатын алып тастағаннан кейін қайтарды. Қаңтар оқиғасына кезінде журналистердің жұмысына осындай кедергілер болды, — дейді Асқар Ақтілеу.
Ол Ақтөбе облысындағы журналистердің қазіргі жағдайы туралы да айтты.
— Облыс әкімдігі журналистерге ақпарат бере бермейді. Журналистер сол жағынан қынжылады. Яғни ақпарат алу қиын. Сосын қазір журналистердің ақпарат алу, ақпаратқа қол жеткізу бойынша сұраныс жіберуі, сол сұранысқа жауап болмай қалса, не мардымсыз жауап келсе, ақпарат беретін тараптың үстінен шағым айтып, заңға жүгінуі байқалмайды. Журналистің кәсіби міндетін орындауына кедергі келтіргені үшін қылмыстық жауапкершілік бар ғой. Журналистер сол бапты пайдаланбайды. Бұл тек Ақтөбеде емес, жалпы Қазақстандағы жағдай, — дейді Асқар.
Оның сөзінше, қазігі журналистиканың тарататын контенті тым ұқсас, бірін-бірі қайталап кетті.
«Бір оқиғаны 5-6 телеарна бірдей алып береді. Контент біркелкі боп кетті. Ерекше ақпарат іздеу жағынан журналистер шамалы еріншек па, әлде шын оқиға болмай ма, болған күнде таратпай ма, сондай бір түсініксіз жағдай. Журналистер қатары толықпай қалды. Курс оқып, кездейсоқ келіп қалған адамдар болады. Астана, Алматыда оқып келген журналистер бар. Бірақ жанып тұрған адам аз. Сосын бұрын қазақ журналистерінде жұмыс бола бермейтін. Айналып келгенде санаулы негізгі мемлекеттік БАҚ-тарда жұмыс істейтін еді. Бұрын Ақтөбеде тек екі БАҚ, облыстық газет пен телеарна бар еді. Жалпы өңірде қазақ тілінде жазатын журналистерге жұмыс жоқ болатын. Ал қазір Астана, Алматыда жаңа жобалар ашылып, бірді-екілі журналистер ілініп кетеді. Соған қуанамыз. Қосымша жұмыс болса да, негізгі жұмыс болса да, мемлекеттік медиамен шектелмей, кішкене еркін форматтарға көшіп жатқаны қуантады».
Асқар Ақтілеудің сөзінше, Ақтөбедегі журналистердің өзара ынтымақтастығы жоғары деңгейде екен.
— Тағы бір қуантатыны — Ақтөбеде қазақ тілінде хабар тарататын журналистердің ауызбіршілігі жақсы. Бірге жүреді. Бір журналистке қысым көрсетсе, бәрі бірігіп, әріптесіне қолдау көрсете кетеді. Сөйтіп бір-бірін құтқарып алатындай шамаға жетті. Бұрын әкімдер көбіне орыс тіліндегі газеттерге, журналистерге басымдық беретін. Ақпаратты орысша айтатын. Қазақ журналистері: «енді осының қазақшасын айтып беріңізші, аударып беріңізші» деп жүрсе, қазір жағдай керісінше. Сенсация болсын, проблема болсын, жақсы позитив материал болсын, көп жағдайда қазақ тілінде жазатын журналистерден, қазақ тіліндегі ақпарат құралдарынан тарап жатыр. Әкімдіктер қазақ тілінде жазатын журналистермен санасады. Бұрынғыдай емес, — дейді ол.
Ғалия Әженова қазіргі журналистиканың жай-күйіне баға бере отырып, 30 жылда халық қана емес, журналистер де шаршағанын айтты
— Себебі біз журналисттер елдегі мәселелерді шешу үшін бар жағдайды анық, объективті түрде қоғамға және үкіметке жеткізуіміз керек. Бірақ көбіне халықтың сауалы, мұң-мұқтажы сол күйінде қалып қоя береді. Өйткені, өкінішке қарай, атқарушы, заң шығарушы және сот билігі көбіне бір жақты болып кетті. Тәуелсіз мемлекет болған 30 жылдық тарихымызға қарасақ, «Бір тұлғаға жұмыс жасауымыз керек» деп, бір тұлғаның жақсы көрінуіне, оның жасап жатқан әрекеттерінің барлығы оң деп қарауға, жақсы имидж жасауға тырысқанымыз рас. Бірақ арасында “сол имидж жасанды дүние ғо, негізі шешілмей жатқан, қордаланып жатқан мәселе көп қой, соған назар аударайық” деген журналистер сотқа тартылып, кейбіреуінің газеті жабылып, сайтына бұғаттап, айып төлеткен жағдайларды білеміз. Билік басына жаңа президент келіп, «Жаңа Қазақстан салып жатырмыз, Жаңа Қазақстанға қызмет етуіміз керек» десек те әлі Ескі Қазақстанның көлеңкесі, ескі Қазақстан олигархиясының көлеңкесі, ескі көзқарастың көлеңкесі, психологиялық әсері жоқ емес, бар. Қайда барсаң да президенттің айтқаны бір бөлек, ал атқарушы биліктің жасап жатқаны екінші нәрсе боп шығады. Президент Тоқаев “БАҚ туралы заңды қайта қарау керек” деп тайға таңба басқандай айтты. Бұл енді көп жылдан бері айтылып келе жатқан мәселе ғой. Расында да журналистерге арналған жаңа заң қажет. Журналистер 85-90%-ы жамау-жамау заңның аясында өмір сүріп келе жатыр, — деді Ғалия Әженова.
Headlines Network компаниясының негізін қалаушы, сарапшы Ханна Сторм қақтығысты қашықтан бақылағанда жан-дүниеңізді қалай қорғауға болатынын айтып берді.
Украинада соғыс басталғалы дүние жүзінің түкпір-түкпіріндегі медиа редакциялар оқиғаны жан-жақты: тұрғын үйлерді бомбалаудан бастап Польша шекарасындағы босқындар дағдарысына дейін қамтып, тынбай ақпарат таратып жатыр. Мыңдаған репортер мен редактор оқиғаны қашықтан бақылап, әлеуметтік желілер мен ақпарат агенттіктерінің жаңалығын қалт жібермей қадағалап, оқиға орнындағы әріптестері мен таныстарына хабарласып, мәлімет алып отыр.
Ханна Сторм — журналист әрі медиаконсультант. Ол редакцияларға журналистердің қауіпсіздігі мен психикалық денсаулығы жөнінде кеңес беріп, көмектеседі. Рейтер журналистиканы зерттеу институты Ханнадан көрген-білген оқиғасына эмоционалды түрде араласып, жан жарасына ұшыраған журналистерге қалай көмектесуге болатынын сұрады. Ол репортерлерге бес кеңес, редакция басшыларына үш кеңес айтты.
Бәріне бір кеңес
Бастан кешкен жайтты мойындап, қабылдаңыз. «Адамдар пандемиядан кейін қатты шаршады, екі жыл расында да өте ауыр тиді. Мұны бастапқы нүкте ретінде мойындау — өте маңызды. Өйткені бәріміздің бұрынғы тәжірибеміз вакуумда қалмайды. Бұған дейін басымыздан кешкен жағдайға негізделеді».
Репортерлерге бес кеңес
Жанға жара салатын материалдардан абай болыңыз. «Көбі өзі өңдеген материалын “радиоактивті” деп атады. Сондықтан да жанды жаралап, теріс әсер ететін ақпарат, сурет, бейнені көргенде бұл материалды еңсеру қиынға соғатынын түсініп, мұндай материалмен өзара әрекеттесуді шектеңіз» — деді ол.
Ханнаның айтуынша, фотовидеоны өңдегенде қандай да бір детальға, мәселен, суреттің жанды жаралайтын бөлігінен тыс түске назар аударуды, не болмаса көріп тұрғаныңызды өзіңіз отырған контексте елестету үшін кішірейтіп қараған жөн. Ал видеоға келсек, видеоны әуелі дыбыссыз көріп, содан кейін дыбысын қосуды ұсынады.
Өзара әрекеттесуді шектеңіз. «Ең әуелі материалды қалай қабылдайтыныңыз не көргеніңіз, қашан көргеніңіз, қайда тұрғаныңыз, қашан болып жатқанына мән беру тұрғысынан шектеу керек», — дейді Ханна. Ол жүрек ауыртар материалды еңсеру үшін үзіліс жасамас бұрын, уақыт шектеулерін қойып алуды ұсынды.
Мұның сізге қалай әсер ететінін түсініңіз. «Психикалық денсаулықта бейнелердің бізге қалай әсер ететінін білу және мойындау маңызды. Жан жарақаты денеміздің түрлі бөлігіне орналасады. Жүрек дүрсілдеп, алақан терлеп, тынысымыз жиілейді. Мұндайды байқағанда тынышталуға болатын жерін табуға тырысу керек», — деді ол. Бұған арналған көптеген әдіс бар екен. Соның бірі — 54321 техникасы.
Жұмысыңыз бен жеке өміріңіздің араластырмай, екеуін бөліп тұратын шекараны белгілеңіз және шекараны бұзбаңыз. «Өзімізді қорғау үшін жұмыс пен үйді бөліп қарастыратын параметрлер орнатамыз. Қазіргі жағдайда бұл шекараның берік екеніне көз жеткізу тіпті маңызды. Басқаның бәрін ұмытып, сізді қуантатын нәрселерге уақыт бөлу керек».
Бұл жайында әңгімелесіңіз. «Біреумен сөйлесіңіз. Сенетін, сізді түсінетін адам табыңыз. Бұл образ сізге әсер етуі мүмкін екенін түсініп, қабылдаңыз. Бұл жайында әдейі уақыт бөліп, арнайы сөйлесіңіз. Егер қашықтан жұмыс істесеңіз, әріптесіңізбен жұмыс арасында шүйіркелесе алмасаңыз, қоңырау шалыңыз».
Редакция басшыларына үш кеңес
Әр адамның реакциясы әртүрлі. «Әрбір адам әртүрлі нәрсеге әрқалай реакция білдіретінін біліп, солай қабылдау өте маңызды. Адамдарға қысым жасамайтыныңызға, оларға ұнамайтын нәрсені істетуге мәжбүрлемейтініңізге көз жеткізіңіз. Міне, сондықтан да адамдарға белгілі бір деңгейде өз бетінше жұмыс істеуіне, жағдайды бақылай алуына мүмкіндік беру керек», — дейді Ханна. Кейбір адамдар жеке себебіне байланысты мұндай жұмысты басқалардан гөрі жақсырақ істеуі мүмкін. Мұнда басшының қызметкерлерімен қарым-қатынасы жақсы болып, проблемаларын білуі маңызды.
Үлгі көрсетіңіз. «Қызметкерлеріңізбен олардың нені күтетініні жайында әңгімелесіп, оларға: «Тыңдаңыздар. Бұл қиын-ақ. Жалпы бұл тақырыппен жұмыс істеу уақытын шектегендеріңізді қалаймын. Содан кейін сізбен сөйлескім келеді» деп айтыңыз. Әйтпесе, адамдар «бұл өзіне зиянын тигізсе де жалғастыруға міндеттімін» санауы мүмкін.
Тану, мойындау, қабылдаудың әсер күшіне бей-жай қарамаңыз. «Біреуге: “Осы жұмысты істеп жатқаныңызға рахмет, мұның қиын екенін түсінемін” деп айту да маңызды екенін жоққа шығаруға болмайды. Адамдардың тәжірибесін құрметтей білу керек. Бұл соншалық қарапайым әрі оңай әрекет боп көрінуі мүмкін, бірақ репортерлеріңіз мұны бағалап, олардың істеп жатқан жұмысы қиын екенін түсінетініңізді біледі».
Ханна Сторм — Headlines Network ұйымының негізін қалаушы және директорларының бірі. Бұл ұйым жаңалықтар медиасындағы психикалық денсаулық туралы ашық әңгімелесуді насихаттайды.
Әріптес-журналистермен шүйіркелесіп, әңгімелесе қалғанымда олардың көбі медиатренер болғысы келетінін айтады. Практик-тренер Ирина Чистяковадан медиатренер болудың жай-жапсарын сұрадым. Ирина медиатренерге қандай машық қажет екенін, жас шамасы маңызды па, жоқ па, медиатренер болатын адам қандай қиындықтарға ұшырасатынын айтып берді. Эмоционал зердені дамыту бойынша сарапшы, тренер-әдіскер Ирина Чистякова көп жылдан бері медиамамандар мен медиатренерлер дайындайды.
Ирина Чистякова
— Қай жастан медиатренер бола алады?
— Тренердің жасынан гөрі тәжірибесі маңызды. Өте жас, бірақ кәсіби тәжірибесі жеткілікті болса, одан тренер шығады. Тренер технологияларды (әдістер, құралдар, тәсілдер) үйретеді әрі тұлға ретіндегі болмысымен де баулиды. Оның тұлғасы да құрал. Тәжірибесіз болмайды. Егер жасыңыз 50-ден асып, бірақ кәсіби тәжірибеңіз жоқ болса, онда жақсы тренер бола алмайсыз.
— Жақсы тренер болу үшін не істеу керек?
— Машығыңызды ғана емес, сабақ мазмұнын да үнемі жетілдіріп, дайындығыңызды шыңдап отыру керек. Лондонда тұратын құрметті тренерім Зоя Чарльз бізбен Zoom арқылы байланысқанда: «Егер екі тренингімнің арасы бір айдан асып кетсе, онда бірінші тренингте көрсеткен презентациямды екінші тренингте қайта көрсетпеймін. Бір айдың ішінде медиада болған оқиғаны презентацияға қосуым керек. Сонда ғана өзектідеп айтқаны бар. Мәселен, ол сол кезде небәрі 2-3 күн бұрын аяқталған Бейжің қысқы олимпиадасының кадрларын көрсетті. Медиатренер болу — кәсіби тұрғыдан үнемі жаңарып, тұлға ретінде де дамып, оқу жоспары бен сабақ мазмұнын да жетілдіріп отыруды талап етеді.
Әдетте медиатренерлер тренинг жүргізуді өз бетінше түйсігіне сеніп, не бір үлгіге қарап бастайды. Кейін уақыт өте келе тәжірибе жинап, тренинг өткізу стилі қалыптасады. Нақты бір тақырыптары болады. Тренерлерге арналған тренингтерге келіп, қатысып, әдіснамасын жетілдіреді. Басқа тренерлер қалай жұмыс істеп жатқанын қарап, жұрт пікірін біледі. Қай кәсіп болмасын, үнемі жаңарып, потенциалын арттырып отыру керек. Мұндайда тренерлерге арналған тренингтің орны ерекше. «Потенциалын арттыру» деп айтқаным — қатысушылардың «потенциалы төмен» дегенді білдірмейді. Айтпағым — жаңа технологияларды (күн сайын жаңасы шығады) үйренудің пайдасы мол. Тақырыбыңызға басқа қырынан қарап, жаңаша етіп қалай ұсынуға болатынын, мақсатты аудиторияңыз үшін өзектілігін қалай арттыруды білесіз. Әрі тәжірибе алмасасыз. Жалпы ересектер лектордың аудиторияда дәріс оқығанынан гөрі тәжірибе бөлісе отырып үйреткенінен жақсы білім алады. Бірін-бірі ынталандырып, өзі де жаңарып, жетіле түседі.
— Тренингтің ең маңызды бөлігі қайсы?
— Тренингтің кіріспе бөлімі өте маңызды. Қатысушылар бір-бірімен танысып, ұйымдастырушылар мен тренерлер олардан қандай нәтижеге жетуді қалайтынын сұраған сәтті күтеді. Тренерлердің көбі: «Олар онсыз да бірін-бірі таниды, қайта таныстырудың не қажеті бар» деп ойлап жатады. Әсіресе, бірін бірі бұрыннан танитын адамдар жиналса, солай ойлайды. Әйткенмен, әрбір тренинг — жаңа тақырып, жаңа мақсат, жаңа нәтижеге жету. Бұл ересектерді оқытудағы маңызды сәт.
Ересек адам мұнда не оқуға келгенін, кім оқытатынын, қандай нәтижеге қол жеткізетінін, уақытын текке жоғалтпайтынын, жалпы мұның қажет не қажет емес екенін әрдайым нақты түсіне алуы керек. Бірінші сессияның міндеті — қатысушылар ашық сұрамаса да көкейінде тұрған барлық сауалға жауап беру. Міне, сондықтан да тренингті мына рет бойынша өткізу маңызды: танысу, ережелер түзу, оқу бағдарламасын егжей-тегжейлі таныстыру, қатысушылардың не алып, не қоятынын айту. Кейде қатысушылар тренингтен мүлдем басқа нәрсе күтуі мүмкін. Мінеки, сондай кезде олар «Мұнда мен не істеп жүрмін?» деп ойлап, көңілі қалады. Мұндай жағдай туындамас үшін барлығын алдын ала айтып, басын ашып алу керек. Сонда тренинг те нәтижелі болады.
— Тренингте қандай да бір қиындықтар туындайтын кездеріңіз болы ма?
— Бір-біріне ұқсас тренинг болмайды, барлық топ әртүрлі. Тіпті бір топқа бір тақырыпта қайта тренинг өткізсеңіз де бәрібір басқаша болады.
Тренингте болатын жағдайларды «қиындық» деп айтуды құптамаймын. Қиындық деп атау — бір қиын жағдайды еңсеру сияқты көрсетеді. Ал шын мәнінде түрлі жағдай болады. Неліктен бұлай болғанының да нақты себебі бар. Мәселен, қатысушылардың өзін-өзі ұстауы. «Қиын қатысушы» деген терминді қолданбаймын. Әйтсе де тренерлерге арналған тренингте «Қиын қатысушылармен жұмыс істеу» деген тақырып ұшырасады. Қиын қатысушы деген болмайды, тренингте қатысушының өзін-өзі ұстауындағы сәйкессіздіктер деп айтады. Алайда мұның да себебі бар. Тренер шеберлігі қатысушының неліктен өзін бұлай ұстау себебін анықтап, қатысушының әрекеті жалпы тренингке, басқаларға теріс әсер етпеуі үшін қандай шешім қабылдайтынынан көрінеді. Нәтижеге жету үшін мәселені шеше білу керек.
Тренинг дегеніміз — сурет салатын кенеп мата сияқты. Ал тренер басқа адамдарды оқыта отырып, сол кенеп матаға сурет салады. Сурет бәріне пайдалы, бәріне қажет әрі ерекше боп шығуы үшін тренерің барлық қажет құралы бар.
— Тренингтің қай бөлігі сізге қатты ұнайды?
— Тренерлер арасында: жақсы тренинг дегеніміз — тренер бір бұрышта ештеңе істемей отырады, ал қатысушылар бұл кезде тапсырманы өте белсенді орындап жатады, деген қалжың бар. Өйткені тренер оларды ынталандырып, тапсырманы тренерсіз-ақ орындай алатындай етіп баулыған. Олар өзі ұйымдасып, уақыт шегінен шықпай, тапсырма орындайды. Топ динамикасын сипаттағанда бұл кезең «жұмыс» деп аталады. Өйткені, олар үш кезеңнен өтіп, бір-бірімен үйлесіп, жұдырықтай жұмыла жұмыс істей алады. Тренер оларды кез келген тапсырманы орындай алатын күйге жеткізген. Қатысушылардың қалай жұмыс істеп жатқанын көріп отыру дегеніңіз — өте рахат сезім. Бұл ештеңе істемей отырғаннан туындайтын сезім емес, бұған дейін бәрін дұрыс жасағанымды білдіретін сезім. Міне, бұл дегеніңіз — керемет нәрсе.
Сондай-ақ, таңертең және кешкісін жиналып, барлығын ой елегінен өткізетін кезді қатты жақсы көремін. Мұндай сәтте қатысушыларға не ұнағанын, олар нені өзіне «сіңіргенін» байқаймын. «Ағашты мәжбүрлеп өсіруге болмайды, бірақ биік, әдемі әрі мықты болып өсуі үшін түбіне су құйып, тыңайтқыш беріп, қураған бұтақтарын кесіп, жағдайын жасауға болады» деген тәмсіл бар. «Үйретуге болмайды, бірақ үйренуге болады» деген сөз бар. «Тренердің не үйреткені емес, қатысушылар не үйренгені маңызды» деп те айтады. Мінеки, тренингтерімде ұстануға тырысатын негізгі принциптерім осы.
— Қазіргі тренингтердің ерекшелігі неде?
— Қазір барлығы бір-бірімен араласып жатыр. Синхронды оқыту мен асинхронды оқыту бір-біріне кірігіп кетті. Синхронды оқыту дегеніміз — бәріміз бір залда не Zoom-да отырамыз, ал асинхронды дегеніміз — қатысушылардың кейбір тапсырманы өз бетінше орындауы. Бағдарламалар да күрделеніп барады. Кейде оқыту тренингке дейін басталып кетеді. Мысалы, қатысушыларға бір қосымша материал жіберіп, «Оқып алыңыз. Тренингте осы материалды игергеніңізді негізге алып, жұмыс істейміз» деп айтамыз. Бәріне үлгеру үшін тренингке дейін тестілеу не тағы да басқа іс-шараларды жоспарлап қоямыз. Жұмыстың бір бөлігін тренингтен кейін істейтін етіп жоспарлауға да болады. Мысалы, нақты жобалар жасау. Содан кейін жобаны қалай жүзеге асырып жатқанын бақылап, қарауға, тіпті бағдарламаға менторинг қосуға болады.
Тренингте ойындар ұйымдастырып, ойын арқылы үйрету тәсілі де танымал. Әйткенмен кейбіреулер бұған сынай қарап, салмақты нәрсені ойын арқылы үйретуге болмайды, ойын дегеніміз — жай эмоция деп айтып жатады. Меніңше, барлығы ойынның ішіндегі дұрыс жасалған механизмге келіп тіреледі. Ең бастысы — оқудан нәтиже шықса болғаны.
— Медиатренерлерге арналған ең маңызды үш кітапты атасаңыз екен…
