Бұл модульдің мақсаты қатысушыларға екі сағаттың ішінде жаңалықты әлеуметтік желіге лайықталған бір минуттық видео контент ретінде жасауды үйрету. Екі сағат барысында қатысушылар интернеттегі жаңалықтың мәтінін Lumen5 платформасында бір минуттық видеоға айналдырып, әлеуметтік желіде жариялау жолдарын меңгереді. Сол арқылы әлеуметтік желілердің жаңалықты жеткізу формасына тигізіп жатқан әсерін байқайды.

Осы мақсатқа жету үшін сабақ барысында қатысушылар төмендегідей сауалдардың жауабын табады:

• Интернет пен әлеуметтік желілердің қандай түрлерін білесіздер?
• Әлеуметтік желіде жасалатын видеоконтенттің ерекшеліктері қандай?
• Әлеуметтік желіде қандай жауапкершілік бар?
• Lumen5 платформасымен бір минуттық видео қалай жасалады?
• Әлеуметтік желідегі жаңалықтың берілу ерекшеліктері?

1-ҚАДАМ. Қатысушылармен танысу. Сабақ мақсатын айқындау (15 минут)

Сабақ басталмас бұрын тренер әрбір қатысушының аталған тақырып туралы білімі мен біліктілігін ұғу үшін «Жауабын тап» ойынын ойнатады.

«Жауабын тап» ойыны үш кезеңнен тұрады:

1. Ойынның ережесі бойынша әр қатысушы сауалдың жауабын басқа жеті қатысушыдан сұрап, есімі деген жерге жауап берген адамның атын, ал жауабы деген жерге жауабын жазады. Жауабы деген жерге «білмеймін, менің ойымша былай болар» деген тәрізді жауаптар да қабылданады. Ең бастысы ойыншы өз парағына өзінің атын және өзге жауап берушінің атын біреуден артық жаза алмайды. Тапсырманы орындауға 10 минут уақыт беріледі». Бұдан соң тренер тапсырма жазылған үлестірмені әр қатысуышыға бір-бірден таратып береді. Осы аралықта қатысушылар өздерін еркін сезіну үшін бес минуттық әуен қосып қойса болады.
2. Қатысушылар парақтарын толтырып жатқанда тренер, қай сауалға қатысушылар көбіне дұрыс жауап беруде екенін, ал қай сауал қиындық тудырғанын бақылайды. Сонымен қатар осы тақырып бойынша білімі 173 мен біліктілігі өзгелерге қарағанда артығырақ қатысушылардың кім екенін анықтай алады.
3. Тренер уақыт аяқталғанын білдіріп, қатысушыларға өз орындарына жайғасуын сұрайды. Әрі қарай тренер әр сұрақтың жауабын қатысушылардан сұрап, жеке-жеке талдап шығады. Егер қатысушылардың сауалы қате болса, тренер оны түзетіп, дұрыс жауабын көрсетеді.

Сұрақтардың жауаптары:

2–ҚАДАМ. Тақырыпқа теориялық кіріспе (20 минут).

2008 жылы Астана қаласындағы мектепті үздік аяқтаған 16 жастағы Ерлан Айтымов ҰБТ-дан 116 ұпай жинап, ресейлік Лукойл компаниясының шәкіртақысымен Мәскеудегі Губкин атындағы Мұнай Газ университетіне қабылданған еді. Алайда сол жылдың 14-желтоқсанында бірінші курстың алғашқы семестрін енді аяқтағалы жатқан Ерлан жатақханасының қасында қылмыскерлердің қолынан ажал құшты. Суық хабарды «Жас қазақ» редакциясында тәуелсіздік күніне арналған мерекелік нөмірді әзірлеп жатқанда естідім.

Дәлірек айтқанда көрдім. Ерланның қазасын естіген достары Facebook желісінде еске алу тобын құрған екен. Қаралы хабарды сол жерден көріп, әлеуметтік желі арқылы достарын тауып, «Жас қазақ» газетінің алғашқы бетіне мақала етіп жарияладық. Егер әлеуметтік желідегі достарының хабары болмағанда Ерланның өлімі 16 желтоқсан тәуелсіздік күнінің көлеңкесінде қалып, елеусіз қалып қояр ма еді… («Жас қазақ» газетінің журналисті Асхат Еркімбайдың жазбасынан)

«Жас қазақта» жарияланған ақпарат қоғамда үлкен дүрлігіс тудырды. Мәскеуде оқып жатқан қазақ студенттерінің қауіпсіздігіне қатысты мәжіліс депутаттары үкіметке арнайы сауал жолдады. Әлеуметтік желідегі маңызды ақпараттарды ескеріп, дер кезінде қоғамға ұсына білу – журналистің міндеті. Алайда журналистер ақпаратты тексеріп, оның дұрыстығына көз жеткізіп барып жариялауы тиіс.

Жоғарыдағы мысалды айта отырып, медиатренер журналистер үшін әлеуметтік желі жаңалықтың драйверлерін табуға, верификация жасауға жақсы құрал болатынын айта отырып, жауапкершілік 175 мәселесіне тоқталады.

Әлеуметтік желіде контент жауапкершілігі туралы тақырыпқа кіріспе ретінде Бэлла Орынбетованың TEDxAlmaty сахнасында жасаған баяндамасын көрсетуге болады.

Бұдан соң «Әлеуметтік желідегі жауапкершілік» (авторы Есенгүл Кәпқызы, «Мінбер» журналистерді қолдау орталығы басшысы) презентациясын таныстырған дұрыс. Презентация қосымша құрал ретінде тіркелген.

Презентацияда тренер сонымен қатар Сергей Штурхецкий, Сәния Әбдіғапар әзірлеген «Медиасауат», 2018 кітапшасындағы төмендегі деректерге де тоқталып өткені абзал.

Әлеуметтік желі қағидалары

Әлеуметтік желілер негізін қолданушылардың профайлдары құрайды. Желіге оңай әрі тегін кіре алатын болғандықтан, кез келген адам өзіне профиль (аккаунт) аша алады, жаңалықтар, суреттермен бөлісе алады, сонымен қатар хабарламалармен алмаса алады.

Ұйымдар мен брендтер де әлеуметтік желілер көмегімен сатып алушылары мен жақтастарын жинап, идеяларын жүзеге асырып, тауарларын сату үшін әлеуметтік желілерге келді.

Желі қолданушылары өз парақшаларын және қызығушылықтарына қарай топтар аша алады. Әлеуметтік желілердің қарқынды дамуымен авторлық құқық, агрессия мен өшпенділік тілін тарату, сонымен қатар адамның “жеке өміріне қол сұғу” секілді мәселелер өршіп кетті.

Уақыт өте желi жасаушылар қауіпсіздік ережелерін және т.б. бекітуді қолға алды

Әлеуметтік желілерде жалған ақпараттың таралуы

Өкінішке қарай, жаңа медиа деген ақпарат алмасу мен таратудың жылдам құралы ғана емес, өсек-аяң, жалған ақпарат және фейктерді таратудың да ең қолайлы құралы болып отыр. Жеңіл қолжетімділік (соның ішінде оңай тіркелу), аты-жөнін біршама көрсетпеу және горизонтальді құрылым хабарламаны географиялық орналасқан жерді көрсетпей-ақ тез таратуға мүмкіндік береді.

Модуль міндеттері

Студенттер:

• Медиаконтенттің этикалық анализ қағидаларынан хабардар болады;
• Сапалы журналистикада нақтылық пен шынайлылық қалай бағаланатынын біледі;
• Қазақстандық БАҚ-тың нақтылығы мен шынайлылығын бағалап, тәжірибелік жұмыс жасайды.

Пікірталас (10 минут):

• Жаңа медиада этика мәселесі қаншалықты маңызды?
• Сапалы журналистика қандай болу керек?
• Жалған ақпараттардың медиаконтент сапасына ықпалы қандай?

1-ҚАДАМ. Медиаконтенттің этикалық анализі (30 минут)

Коммуникациялық технологиялардың дамуы Интернетті пайдалана алатын кез келген адам ақпаратты өндіруге/ақпараттың дереккөзіне және ақпаратты таратушыға айнала алады,

яғни медианы жасау әрі таратуға қолында компьютері немесе смартфоны бар кез келген адамның мүмкіндігі бар.

Азаматтық журналистика белсенді түрде дамып келеді, оған блогосфера және коммуникациялық технологиялар, сондай-ақ видео, фото және мәтіндерді өңдеу мен таратуды оңайлатып жіберген әртүрлі қосымшалар ықпал етуде.

• Нәтижесінде қазіргі заманғы ақпараттық процесс қолжетімді болып, екінші жағынан басқарылуы күрделі іс болып көрінеді. Мұнымен қоса әлеуметтік желі мен интернет БАҚ арасындағы ақпаратты тарату және аудиторияны тарту үшін тартыс медиа контенттің сапасын әлсіретіп, этикалық нормалардың бұзылуына алып келді.
• Сондай амалдардың бірі Кликбейт (clickbait) – бұл аудиторияның назарын аудару мақсатында бұрмаланған, айғайлаған тақырыптармен шақыру. Ол жұрттың көңілін бұру, белгілі бір аудиторияның белгілі бір мәтінге әуестігін ояту, сөйтіп сайтты қараушылардың санын арттыру немесе жарнама арқылы қаржы табу. Бұндай тақырыптарда сілтеу есімдіктері, эпитеттер, теңеулер, әдейі бұрмаланған цифрлар қолданылады. Мәселен, Zakon.kz басылымы ҚР үкіметінде жаңа тағайындау болғанын «Қазақстан аруы 1999» қоғамдық даму вице-министрі болып тағайындалды» деген мақаласында хабарлады, әңгіме бұл жерде Жұлдыз Омарова жайында болған. Кезінде ол осы байқаудың қатысушысы болған (2). Мақала тақырыбы дәйексіз, осы арқылы контентке назар аудару көзделген. «Қазақстан аруы 1999» атағына Әсел Исабаева ие болғаны мәлім. Кликбейттің белгілі типіне жататын мысалдар қараңыз.

Мұндай жағдай кәсіби әрі азаматтық журналистердің медиасауат деңгейін көтеру керектігін көрсетеді, осы арқылы сапасыз ақпаратпен, дезинформациямен күресіп, этика талаптарын орындауға болады.

Үлкен мәселенің бірі – плагиат. Жаңа ақпараттық технологиялар авторлық құқық мәселесін асқындырып жіберді.

Электрондық ресурстардың қолжетімдігі оны көшіруге, өңдеуге мүмкіндік берді, бұл матариалдарды пайдалануының нақты әрі қатаң тәртіптері болмағандықтан зияткерлік меншік құқығының бұзылуына әкеліп соқты. Кейбір электронды ресурстар мен журналистер бөтен контентті пайдалану арқылы сапалы журналистикаға зиян келтіреді.

2012 жылдың 30 қазанында Журналистер одағы мен Бас редакторлар клубының бірлескен отырысында Қазақстан Республикасы журналистер этикасының Кодексі қабылданған болатын, бұл құжатта «Қазақстанның бұқаралық ақпарат құралдары қызметкерінің және журналисттің кәсіби қызмет нормалары және де моральдық-этикалық принциптері белгіленген. Бұл Кодекс журналистерге «өзіндік тәртіптің тетігі және моральды-этникалық бағдар» болуы тиіс және қоғамды тексерілмеген, шындыққа жанаспайтын, әділдігі жоқ ақпараттан қорғап отыруы қажет. Алайда іс жүзінде журналисттердің көбі, әсіресе жас мамандар бұл талаптың барын да білмейді. Оның үстіне бұл құжатты журналистерден бұрын жоғарғы жақ ұсынған болатын.

Тәжірибелік жұмыс: Медиаконтенттің этикалық анализі (20 минут)

Медиаконтенттің этикалық бағасында ескерілуі тиіс:

1. Деректің растығы. Материал түрлі пікірден құралуы тиіс, тек тексерілген дерекке негізделуі керек.
2. Ақпараттың толықтығы. Контент жан-жақты болу үшін түрлі дереккөзден алынып, оның сілтемесі болуы тиіс. Ақпараттың толыққанды болуына іздестіру сауалының дұрыс болғаны әсер етеді. Егер материалда дерек дұрыс көрсетілмесе, онда бұл материал әділ берілген ақпараттар қатарына жатпайды.
3. Ақпараттың түпнұсқалығы. Медиаконтентте автор енгізген құндылық болуы тиіс, яғни белгілі тарихи дерек жаңа детальдармен толығуы тиіс. Қайта көшіріп салу болмайды.
4. Ақпараттың дәлділігі және негізділігі. Келтірілген деректің, цифрдың, статистикалық мәліметтің, сілтемелердің дәлдігін тексеру қажет. Материал салмақты дәлелдермен күшейтілуі тиіс.
5. Ақпараттың әділдігі. Материал жан-жақты көрсетілуі керек, түрлі ракурстан алынып, қарсы жақтың пікірі мен уәждері болуы тиіс.

Медианың ізгілігі. Әлеуметтік процесс дамуына үлес қосу, агрессияға қарсы тұру позициясынан қоғамдық қарым-қатынастың қалыптасуына септігін тигізу.

Медианың ізгілігі: әлеуметтік даму процессіне үлес қосу, қоғамдық қарым-қатынасты тұлғаға қарсы бағытталған, бүлдіретін агрессияға қарсы тұру тұрғысынан құру.

Тренер қатысушыларға балаларға әлімжеттік көрсеткен қазақстандық бірнеше мысалды ұсынады.

1) Тәрбиеші балабақшада өз баласын ренжіткен баланы жазалады.

Ақсу қаласындағы балабақшадағы бейнебақылау камерасынан алынған бейнекөріністе тәрбиеші өз баласын ренжіткен 3 жасар баланы жазалап жатыр. Бұл көрініс тәрбиешінің әрекетіне наразылық тудырады, себебі ол өз кәсіби міндеті бойынша әр балаға төзімділік танытып, әділ болуы тиіс еді. Бұл жерде әлімжеттік фактысы нақты көрініп тұр, оны тәрбиешінің өзі де мойындайды. Этикалық тұрғыдан алғанда бұл бейнекөріністі медиа арқылы таратқаны орынды. Себебі осы арқылы болашақта мұндай оқиғаның алдын алуға болады.

2) Теміртау балабақшасындағы садизм! Тәрбиеші баланы тұншықтырып жатыр. Жеке зерттеу. Tanibergen.

Балабақшалардағы әлімжеттік тақырыбын қоғам қайреткері Тәңірберген Бердоңғаров YouTube-тағы Tanirbergen каналында жалғастырды. Тәңірберген бұл мәселені жан-жақты қарады, зардап шеккен қыздың анасы мен әжесі, осы балабақшаға баратын басқа баланың анасымен кездесіп, аудандық білім басқармасы, құқыққорғау органдары өкілдерімен тілдесіп, балабақша директорымен тілдесуге тырысқан. Ол бұл мәселенің шығу себебіне іздеді, сөйтіп тәрбиешінің, балабақша жетекшілерінің жауапкершілігі туралы мәселе көтеріп, мемлекет тарапынан мектепке дейінгі мекемелерді бақылау керектігі туралы айтты. Бұл ролик балаларға әлімжеттік көрсету оқиғаларының көбейіп кеткенін және бұл мәселенің құқықтық және этикалық аспектісін көрсетеді.

2017 жылдың 28 желтоқсан күнгі «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ақпарат және коммуникация мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңына сәйкес, БАҚ-та түрлі қылмыстан зардап шеккен балалардың бейнесін көрсетуге болмайды, тек зардап шеккен бала ата-анасының келісімі болған жағдайда ғана рұқсат етіледі.

Екінші жағынан мұндай видео болмаса, қоғамдық резонанс болмас еді және ресми органдардың мұндай реакциясы да болмас еді.

Түйін:

Қоғамның ақпарат құралдарына деген сенімі күн өткен сайын құлдырай түсуде. Бұның басты себебі желі арқылы тарайтын жалған ақпараттардың сүзгіден өтпей, ақпарат құралдарына жариялануы. Сол себепті де сапалы, кәсіби этикалық стандарттарға сай журналистика мәселесі өзекті бола түсуде. Осыған орай этикалық критерий журналистің кәсіби қызметін реттегіш тетігіне айналмақ. Журналистиканың этикалық аспектісіне аудиторияға деген құрмет, әлеуметтік жауапкершілік, лингвоэкология (тілдік қолданыс этикасы) жатады.

Модуль міндеттері:

Студенттер:

• Көп әйел алу мәселесін гендерлік теңдік призмасы арқылы қарастырады;
• Қатысушылар діни оқулардың гендерлік аспектілерін қарастырады;
• Қатысушылар ішкі сексизмнің мысалдарымен танысады;
• Тұрмыстық қорлық құрбандары туралы БАҚ-та жарияланған материалдар таптаурындарын(стереотиптерін) сараптайды;
• Саясаттағы гендерлік теңдік таптаурындары туралы біледі.

Пікірталас (10 минут):

1. Жаңа медиада этика мәселесі қаншалықты маңызды?
2. Сапалы журналистика қандай болу керек?
3. Жалған ақпараттардың медиаконтент сапасына ықпалы қандай?

Қазіргі заман қоғамында гендерлік ерекшеліктің стереотивтік түсінігі бар.

Қоғамда қалыптасқан ер мен әйелдің стереотиптік образы олардың арасындағы айырмашылықтарды тым ұлғайтып көрсететін шиша секілді, себебі шынайы өмірге қарағанда бұл ерекшеліктері тым көп.

What does it mean to do something “LIKE A GIRL”? видеосын орыс тілдегі титрмен көреміз (1 мин. 25 секунд)

Медиада бар гендерлік таптаурындардың (стереотиптер) сыны сараптамасы студенттерге бұл белгілі бір деңгейде көнелік сананың елесі екенін түсінуге көмектеседі. БАҚ-тың ерлер мен әйел — стереотипін нығайтудың орнына қоғам санасының өсуіне орай бұл стереотиптердің өзгеруіне септігін тигізгені маңызды.

Адамның дүниетанымына бұл стереотиптер сыналап енгеннен кейін бұл оның қаруына айнала бастайды. Бұл стереотиптер адамға өмірді түсінуге әрі осы әлемдегі өз орнын табуға көмектеседі. Қазіргі заман қоғамының талабына сай гендерлік таптаурындар (стереотиптер) өзгертулерді қажет етеді. Себебі күн талабында — адамдардың нақты жынысына қарамай,түрлі саладағы шығармалық шамасын барынша ашу көзделіп отыр.

Мысал:

Америка мектептерінде өздерінің жынысын әлі ажырата қоймаған бүлдіршіндер үшін әжетхананы сынақтан өткізіп көрген екен. Fox news сайтында гендерлік теңдік үшін күресіп жүрген бір адамның сұхбаты жарияланды: ондай балаларға қамқорлық керек, оларға жайлы жағдай жасап, олардың құқығын қорғаған жөн. Жыныс дегеніміз, адамның ойдан шығарған жалған түсінігі. Трансгендерлер, ерлер мен әйелдер деген түсінік, адамдардың өздерін солай қабылдайтындығынан туындаған. Егер қыз өзін ұлмын деп сезінсе, ол қыз болудан қалады, ұлға айналып шыға келеді.

Журналист «егер жыныс – ойдан шығарылған дүние болса, кез келген қылмыскер өзін әйелмін деп есептеп, оны жасаған қылмысы үшін әйелдер колониясына отырғызуды сұрай ала ма?»,- деген сауал қояды.

Әрине, бұл сауалға жөнді жауап табылмады, сөйтіп өзара диалог әрі қарай өрбімей қалды.

Гендерлік теңдік үшін күресуші трансгендерлер, құқық туралы, және оларға деген жанашырлық туралы көп талқылайды, алайда әнгіме нақты ситуацияға тірелгенде оның логикасы белгілі бір шекарамен тұйықталады. Өзге де стереотиптер секілді – олар бір дүниетаным мен тұжырымдар шеңберінде жұмыс істеуі мүмкін, екіншісінде – қайраңға шыққан кемедей тыпырлайды.

Сексизмнің кейбір аспектілерін қарастырамыз және стереотиптер мысалын талқыға саламыз.

1-ҚАДАМ. Ішкі сексизм, көп әйел алу және дін (45 минут)

Тапсырма-1 (уақыты — 10 минут):

Қатысушылар екі топқа бөлінеді. Бірінші топ Тоғайбай Нұрмұратұлының «Көп әйел алу» туралы заң қабылдануы керек пе? мақаласымен танысады.

Екінші топ – «Екінші әйел алатын еркек қандай болуы керек?» деген мақаламен танысады.

Талқылауға арналған сауалдар:

1. Оқыған материалдарыңыздағы қандай көзқарастармен көбірек келісесіз?
2. Материалдардың қайсысы сенімдірек?
3. Көп әйел алу туралы идеяны негізінен еркектер қолдайды деген пікірмен келісесіз бе?
4. Әйелдердің құқығын әйелдердің өздері таптайды деген ақпарат қаншалықты нанымды және тиімді?
5. Ішкі сексизм дегенді қалай түсінесіз?

Түйін

Аталған материалдарда біз манипулятивті технологиялардың біразына тап боламыз. Адамның кез келген мәселе жайлы пікірі ол жөнінде өзгелердің не ойлайтыны және не айтатынымен сәйкес келіп жатады, әсіресе, бұл гендерлік-әлеуметтік белгілеріне орай пікір білдірушілер тарапынан көбірек байқалады. Бұнда «өзім» және «өзге» принципі соңғы рөлді ойнамайды. Тағы бір мәселе, қарсы жақтың өкілі жаңа көзқарасын паш етсе – бұл үнемі скептикалық реакция тудырады. Бұған қарама-қарсы, апологетика (яғни негізгі діни түсініктердің ақиқатын дәлелдеу) «өзім» деген жанның аузынан шығатын болса, мүлдем басқа жағдай орын алады.

Көбінде әйелдер еркектерден гөрі әйелдердің пікіріне көбірек сенім білдіреді.

Сондай-ақ, әйелдердің көп әйел алуды жақтауы – еркектердің көңіліне майдай жағады. Тағы бір манипулятивті сәт – бұл «мейірімді сексизм», яғни мүдделердің қысымға ұшырауы патрональды қамқорлықпен түсіндіріледі.

Жалпы, «мейірімді сексизмнің» мағынасы әрқилы. Кейбір радикальды еңбектерде бұл терминді – еркек тарапынан көрсетілетін кез келген қамқорлық немесе емеурін – үстемдіктің жасырын формасы деп түсіндіреді.

Мәселен, жақында Путин Сочиде Меркельмен кездесу өткізді. Осы кездесуінде ол Меркельге раушан гүлшоғын сыйлады. Немістің миллион оқырманы бар таблоиды «Бильд» бұны үстемдіктің бір белгісі деп бағалады. Неміс журналисі Ральф Шулер мәтіннің астарындағы мағынаны мүлдем шатастырып жіберген, сөйтіп оқырман: «Сыпайылық емеуіріні – шын мәнісінде қорлау емеуіріні сияқты көрінді. Жоғары шенді саясаткерлер арасында бір-біріне гүл сыйлау емес, қол алысу дәстүрге айналған. Міне, мына кадрлар нені меңзейді: үстем еркектің сүйкімді ханымға көрсеткен ілтипаты деп түсінеміз бе? «Бильдтің» мақаласының орысша аудармасының сілтемесі.

Көп әйел алушылық мысалын қарастыра отырып, Abai.kz сайты мен Islam.kz сайтының түсініктемесіне көңіл бөлген орынды. Олар бірінің аузына бірі түкіріп қойғандай, бірін-бірі қайталайды. Екеуі де өмірде жолы болмаған байғұс әйелдердің тағдырына «алаңдаушылық» білдіріп тұрған секілді, алайда – ажырасудың көбеюі, моральдықадамгершілік аспектілер, балалардың тағдыры т.т. секілді басқа да факторларға назар аударып тұрған жоқ. Егер олар көп әйел алуды емес, жалпы полигами (бір адамның көп адаммен жұптасуы) туралы сөз қозғағанда, бұны гендерлік теңдік мәселесіне жақындатуға болатын еді. Алайда, сіздерге ұсынылып отырған мысалда біз мейрімді сексизмнің көрнекі мысалын көріп отырмыз. Яғни, адам бұны біреуді есіркеп, жарылқауды мақсат еткенсіп, шын мәнісінде бұның астарында тиімді әлеуметтік дәрежеге жетуге ұмтылу мақсатында айтуы мүмкін.

Модуль міндеттері

Студенттер:

• Мәдениетаралық коммуникацияның принциптері мен проблемаларын айқындайды;
• Бұқаралық-медианың стереотип қалыптастыратынына сыни көзбен қарап, үйренеді;
• Бұқаралық-медиада стереотиптер мен өшпенділік тілі пайдаланған мысалдарды қарастырып, сараптайды;
• Тапсырманы орындау барысында алған білім мен дағдыларын бекіте түседі.

1-бөлім: Медиа ақпараттық сауат және мәдениетаралық коммуникация (60 минут)

1-ҚАДАМ. БІЗДІҢ түсінігіміздегі «Мәдениетаралық коммуникация»: Мұны қалай түсінеміз? (5 минут)

Пікірталас:

• Коммуникация дегеніміз не? Тілдесу ме әлде диалог па?
• «Мәдениетаралық коммуникация» дегенді қалай түсінеміз? Халықтар мен мәдениеттер арасындағы тілдесу ме әлде диалог па?
• Түрлі елдегі ым-ишараның мағынасын білесіз бе?

2-ҚАДАМ. Мәдениетаралық коммуникацияның анықтамасы мен негізгі принциптері (20 минут)

Т.Б.Фриктің анықтамасы бойынша: «Мәдениетаралық коммуникация – әртүрлі мәдениет өкілдерінің өзара қарым-қатынасы».

И.В.Денисова және А.П.Еременко секілді ғалымдар да осыған ұқсас анықтаманы ұсынады, бірақ олар «этносаралық коммуникация» терминін қолданады: «әртүрлі халық өкілдерінің (этникалық топтар) өзара қарым-қатынасы».

Шын мәнісінде, мәдениетаралық коммуникация жекелеген адамдардың арасында болуы мүмкін, біз бұны арнайы контексте жеке тұлға арасындағы коммуникация деп атаймыз. Бұл коммуникация бойынша, қарым-қатынасқа түсуші екі адам бір-бірінен мәдени айырмашылықты байқайды және сіздің күткеніңізден басқа немесе қалыптасқан көзқарасыңыздан өзгеше болуына байланысты көптеген проблема туындауы мүмкін. Бұл әр адамға тән мәселе әрі әртүрлі мәдениетте әртүрлі сипатта көрінуі мүмкін. Мәдениетаралық өзгешеліктердің сипаттамалары коммуникацияның арнайы контексінде вербальды және бейвербальды кодтардың өзгешелігі ретінде түсіндіріледі. Бұл ретте мәдени қатынастың әрбір қатысушысының өзіне тән ережелер жүйесі болуы керек. Интерпретация процесінде коммуниканттардың жасы, жынысы, мамандығы, әлеуметтік дәрежесі, олардың төзімділігі, жеке тәжірибесі және іскерлік қабілеті секілді факторлар ықпал етеді.

Бұны «Өрнектелген парақ» ойынының негізінде қарастырып көрейік.

Міндет: тұлғаның жеке дүниетанымынан жасырын жатқан мәдениеттердің ықпалын паш ету және жалпы мәнді жасаудың қаншалықты қиын екенін көрсету.

Фасилитатор барлық қатысушыға бірдей ақ парақ таратып береді де: «Көздеріңізді жұмыңыздар; қағазды екіге бүктеңіздер, оң жақ жоғарғы бұрышын жыртыңыздар, тағы да екіге бүктеңіздер, сол жақ жоғарғы бұрышын жыртыңыздар, тағы да бүктеңіздер, сол жақ төменгі бұрышын жыртыңыздар, жазыңыздар, көздеріңізді ашыңыздар» деген бұйрық береді. Нәтижесінде, қатысушылар бірдей парақтардан әртүрлі өрнек жасайды.

Талқылауға арналған сауалдар:

• Ал айтыңыздаршы, бірдей тапсырмаларды орындағанда бірдей материалдан неге әртүрлі нәтиже шықты?
• Бұған не ықпал етті, неге бұлай болды?

Экономиканың жаһандануы, жаһандық бизнестің кеңеюі, туризм мен қызмет көрсету саласының дамуы, білім беру интеграциясы, әртүрлі миграциялық үдерістер және осы жағдаятта туындаған түсінбеушілік, түсініспеушілік проблемалары, қарым-қатынастағы қателіктер, мәдени ауытқушылықтар зерттеушілердің мәдениетаралық коммуникация проблемаларын зерттеуге деген ынтасын оятты.

Голландиялық белгілі социопсихолог және антрополог Герт Хофстеденің (Geert Hofstede) пікірі бойынша, өзге мәдениеттерді білмеу немесе оған деген бейімділіктің болмауы халықаралық өзара қарым-қатынаста күрделі проблемалардың бастауы болуы мүмкін.

Хофстеде «Батыс құндылықтарын Шығысқа көшіру әрқашан өзін ақтай бермеген. Сол себепті де, корпоративтік мәдениет пен басқару тәсілін 215 жергілікті реалийлерге бейімдеу керек» деп есептейді.

«Кросс-культурная и этническая психология» кітабының авторы Л.Г.Почебут мәдениетаралық диалогтың сәтсіз болуы себептерін былай сипаттайды:

• a) егер басқа мәдениетте құндылық деп есептелінетін дүниелерге қастандық жасалса;
• б) ұлттық сезімдеріне зардабы тисе;
• в) ұлттық намысты қорласа.

Зерттеушінің айтуынша, «ұлттық сана-сезім өткен шақпен байланысты және ұжымдық түйсіктің терең қатпарларынан тамыр тартады. Егер біз халықтың өткеніне қатысты қандай да бір келеңсіз әңгіме қозғасақ, ол оның ұлттық сезімін қорлаған болып есептелінеді. Ұлттық намыс халықтың өткеніне емес, болашағына бағытталған. Егер біз халықтың болашақта қандай да бір жетістікке жетуіне күмәнмен қарасақ, даму мүмкіндіктерін жоққа шығарсақ, ұлттық намысына балта шабамыз.

Мәдениетаралық коммуникацияның мақсаты – өз мәдениетіңде өз мүддеңнің басымдығын сақтау, өзге мәдениет өкілінің өзінің мәдениетінде оның мүддесі басымдыққа ие болуын қадағалай білу.

Бұл пікірді профессор, «Язык и межкультурная коммуникация» кітабының авторы С.Г.Тер-Минасова да құптайды: «Адамдар! Төзімді болайық, өз мәдениетіңізді емес, «бөтендерді» құрметтеңіз, сөйтсек өмір сүру оңайлап, бәрі өз арнасына түседі.

Мәдениетаралық коммуникацияның формуласы – үш «Т»-ға (Терпение, Терпимость, Толерантность//Төзім, Төзімділік және Толеранттылық//) негізделеді

(Тер-Минасова С.Г. Язык и межкультурная коммуникация (учебное пособие) // Москва – 2000 – 624).

3-ҚАДАМ. Мәдениетаралық коммуникациядағы бұқаралық медианың рөлі, медиа және ақпараттық сауатты дамытудың маңыздылығы (25 минут)

Қазіргі кезде әртүрлі топтардың этносаралық және мәдениетаралық процестері бүгінде өз ерекшелігімен, мазмұнымен, сондай-ақ, ақпарат тасқыны мен ақпарат алмасудың қарқындылығымен айқындалады. Бұқаралық-медианың әртүрлі елдерде ұлтаралық қарым-қатынастарды берудегі қайшылықтары көп екенін ескерте кету керек. Бұл ретте қоғамды дүрліктірген, тіпті кейбір жағдайларда «өзім» және «өзгелер» деген бөлініске дейін жеткізген, конфликт тудыруға бастаған БАҚтағы мақалаларды немесе әлеуметтік желілердегі жазбаларды еске түсірсек те жетіп жатыр.

Тәжирибелік тапсырма:

•  Charlie Hebdo сатиралық француз журналының жарияланымы (5)

Charlie Hebdo журналында Мұхаммед пайғамбардың бейнесі бейнеленген арандатушы мақсатта және радикалды Исламды мазақ етуді көздеген карикатуралар басылып шығады. Соның салдарынан, 2015 жылдың 7 қаңтарында Францияда теракт болып, сатиралық журналдың бірнеше қызметкері мерт болады. Бұл қанқұйлы оқиға бүкіл әлемде терроризмге қарсы резонанс тудырды. Алайда, күні бүгінге дейін төзімсіздіктің үгіті мен пікір білдіру еркіндігінің арасындағы шек жайында талас-тартыс жалғасуда.