Далелсанҷии анъанавӣ кори бузургест, ки дар ниҳояти кор на ҳама вақт ба натиҷаи зарурӣ – пирӯзӣ бар маълумоти амдан раҳгумкунанда оварда мерасонад. Хабарҳои қалбакӣ нисбат ба раддия хеле зуд паҳн мешаванд. Дар ҳоле ки одамон дар бораи назарияи тавтиа ё огоҳӣ ба наздикони худ назар ба натиҷаҳои тӯлонии тафтишоти паёмҳои эҳсосӣ бештар мубодила мекунанд. Ин сабаби андеша дар бораи он аст, ки формати анъанавӣ кор намекунад ва онҳое, ки паёмҳоро месанҷанд, бастабандии муҳтаворо омӯзанд. То мардум онро бо омодагӣ нисбат ба маълумоти амдан раҳгумкунанда паҳн кунанд.
“Новый репортер” мубодилаи афкори ҷолибро аз конфронси солонаи ISOJ2020 идома медиҳад. Пеш аз шурӯи ҷаласа, Талия Строуд, директори Маркази робита бо ВАО ва ҳамзамон модератори муҳокима, чанд маслиҳати муфид барои далелсанҷҳо қисса кард:
- Муайян кунед: одамоне, ки ба фейкҳо эътимод доранд, кистанд ва дар куҷо қарор доранд. Ин хеле муҳим барои он аст, ки то шумо дар бораи натиҷаи санҷиши далелҳо ба онҳое, ки ба фейкҳо бовар кардаанд, нақл кунед.
- Ба худ ҷалб кардани диққатро новобаста аз формат, биомӯзед. Кӯшиш кунед, ки барои аудиторияи худ ҷолиб бошед.
- Дар бораи тақсимоти дохилӣ фикр кунед. Масалан, чанд нафар тавассути Twitter ва чанд нафар тавассути номаи почтаи электронӣ маълумоти қалбакӣ мегиранд? Чанд нафар иттилоотро тавассути матн беҳтар мешуморанд ва чанд нафар тавассути тасвир?
- Озмоиш кунед. Аён аст, ки тафтиши анъанавии воқеият дар ибтидо кори душворест. Аммо шумо метавонед бо касе ҳамкорӣ кунед ва стратегияе пешкаш кунед, ки раддияро дар ҳақиқат дастраси хонандагони худ мекунад.
Крейг Силверман, муҳаррир, BuzzFeed
Танҳо дар шаш соли охир шумораи нашрияҳои далелсанҷӣ дар ҷаҳон қариб 7 маротиба афзудааст — 44 дар соли 2014 ва 290 дар соли 2020. Ҳоло шумораи бештари рӯзноманигорон, нашрияҳо ва кишварҳо воқеан бо далелсанҷӣ машғул мешаванд. Ин хабари хуш аст.
Харитаи шарикони Facebook, ки дар платформа далелсанҷӣ мекунанд
Дар пеши шумо харитаи шарикон, ки дар Facebook далелсанҷӣ мекунанд пешниҳод шудааст. Вазифаи шарикон санҷидани шумораи максималии нашрияҳои вирусие мебошад, ки алгоритм интихоб мекунад. Агар маълумот тасдиқ нашуда бошад, корбар огоҳинома мегирад, ки он маълумоти носанҷида дорад. Аммо дар системае ки сарпарасти асосӣ аст, шояд ҳиллае мавҷуд бошад. Масалан, Facebook санҷиши сиёсатмадоронро талаб намекунад ва ба ин диққат додан муҳим аст: далелсанҷӣ
набояд ба манфиати як ҷониби мушаххас хидмат кунад.
— Мо бояд амиқтар андеша ронему таҳлил кунем: манбаъ кист, кӣ аз он манфиат гирифта метавонад, паҳнкунии қалбакӣ чӣ гуна экосистема дорад, барои ин кадом технологияҳо истифода бурда шудаанд. Агар мо амиқтар насанҷем, мо ҳеҷ гоҳ ба решаи мушкилот намерасем, мегӯяд Крейг Силверман.
ЧАНД ВАҚТ АСТ, КИ ТАНҲО ДЕЛЕЛСАНҶӢ КИФОЯ НЕСТ. ВАҚТИ ОН АСТ, КИ ҲАҚИҚАТИ ДУРӮҒРО ФОШ СОЗЕМ.
Чӣ дар назар дошта мешавад?
- Тафтиши фаъолияти боэътимод. Пас аз айбдор шудани Роҷер Стоун, мушовири сиёсии Трамп, Facebook эълон кард, ки ҳисобҳои сершумори марбут ба мушовирро масдуд мекунад. Чунин фаъолияти боэътимод фазои иттилоотиро олуда кард.
- Фаъолони бадро фош кунед. Кӯшиш кунед бифаҳмед: кӣ ва барои чӣ маълумоти амдан раҳгумкунандаро паҳн мекунад.
- Системаҳо ва тактикаи наверо, ки одамон истифода мебаранд, кашф кунед. Маркетинг эҷодкортар мегардад. Як мисол, иҷора ё харидани саҳифаҳои одамони воқеӣ мебошад. Онҳо метавонанд барои ба даст овардани даромад тавассути таблиғ ва барои эҷоди хабарҳои бардурӯғ истифода бурда шаванд. Рӯзноманигорон набояд ба доми эҳсосӣ афтанд.
Дон Хейдер, директори иҷроияи Markkula — Маркази этикаи амалӣ
Ба рӯзноманигороне, ки бо маълумоти амдан раҳгумкунанда мубориза мебаранд, пешниҳод мекунем, ки дар бораи ин се чиз андеша кунанд:
- Интихоби ҳалли одии чорабиниҳои душворро қатъ кунед. Ҳоло нашрияҳои интернетӣ дар бораи он, ки чӣ гуна хабарро ба зудӣ боло баранд ва кӯтоҳбаёнӣ ба принсипи нави кор табдил ёфтааст. Аммо баъзан ин тарзи муносибат ҳодисаро тағйир медиҳад. Нуктаи дигар ин аст, ки рӯзноманигорон форматҳои маъмулии худро интихоб мекунанд: як мушкилот ва чанд роҳи ҳал. Сабаб равшан аст: чунин бархӯрд бо хонандагон ҳамоҳанг аст ва мутахассисони ВАО тарзи омода кардани чунин маводро хуб медонанд. Аммо аксар вақт онҳо адолатро дар ҳикоя намеоранд. Дистрибюторҳо аз равишҳои якхела истифода мебаранд, аз ин рӯ фаҳмидан муҳим аст, ки бисёр ҳикояҳо мураккабанд ва ба чаҳорчӯбаи анъанавӣ мувофиқат намекунанд.
ҲАҚИҚАТИ СЕНДВИЧ: АГАР ШУМО ПАЁМИ ФЕЙКРО БУБИНЕД, БАРОИ ДУБОРА ТАКРОР КАРДАНУ ГУФТАНИ ОН ШИТОБ НАКУНЕД. АЗ САНҶИДАНИ ФАКТҲО ОҒОЗ КУНЕД — АДАБИЁТИ АВВАЛРО ҲАҚИҚАТ МЕДИҲАД. БИДУНИ ИСТИФОДАИ СУХАНҲОИ МАХСУС, ДАР БОРАИ ФЕЙК БИГӮЕД. БАЪДАН БОЗ БА ҲАҚИҚАТ РӮЙ ОВАРЕД. НАЗАР БА ФЕЙК, ҲАР ЧӢ БЕШТАР ҲАҚИҚАТРО ТАКРОР КУНЕД.
2. Дар бораи он фикр кунед, ки чӣ гуна шумо метавонед таҷрибаи гузаштаи одамонро инъикос кунед. Рӯзноманигорон одатан ба одамоне муроҷиат мекунанд, ки таҳти таъсири ҳодиса қарор гирифтаанд. Таҷрибаи гузашта низ метавонад як роҳи тафтиши фактҳо бошад. Ба мардум дар бораи мушкилотҳои коршиносон фаҳмонед. Пурсидани одамон дар бораи он, ки онҳо дар ин бора чӣ фикр мекунанд, чӣ мехоҳанд ва чӣ кӯмак карда метавонанд як шакли муносибати ҳамбастагӣ бошад.
Равиши ҳамбастагӣ дар журналистика — ин вақте ки рӯзноманигор на танҳо дарди одам, балки фикру ниёзҳои ӯро низ инъикос мекунад. Дар бораи он ки чаро ин ҳодиса рӯй додааст. Масалан, сухан дар бораи касони бехона меравад — инҷо тарафи дуввум нест ва ҳикоя дигар ба равиши одӣ мувофиқат намекунад. Мо аслан ба коршиносон такя мекунем, аммо одамоне, ки ба онҳо ҳикоя таъсир расонидааст, метавонанд худи онҳо бошанд.
- Барои он ки рӯзноманигор дорои шинохтани маълумоти амдан раҳгумкунандаро дошта бошад, бояд якчанд намуди саводнокиро азхуд кунад:
- Саводнокии расонаии иҷтимоӣ. Паҳнкунандагони фейкҳо барои гирифтани маълумоти пурра кӯшиш намекунанд, ба онҳо эҳсосоте, ки ба осонӣ ба даст меояд, басанда аст. Он як силоҳ бар зидди қобилияти инъикос ва рад кардани машғулият аст.
- Саводнокии илмӣ. Агар шумо як мақолаи илмиро иқтибос меоред, мутмаин шавед, ки ин маҷмӯа нест. Адабиёт марҳилаи ибтидоӣ ва татбиқи илмист. Тезисҳои ин мақола то ҳол тасдиқ нашудааст. Ҳатто агар ин нашрия санҷида шуда бошад, ҳам донед, ки оё чунин тадқиқотҳо гузаронида шудаанд ва оё натиҷаҳое, ки шумо интишор карданиед, тасдиқ шудаанд.
- Саводнокии зеҳнӣ. Ҳангоме ки мо ягон муҳтаворо истеъмол мекунем, ин ҳушёрии ақли мо ба қаллобӣ ва манипулятсия мебошад.
Кристина Тардагила, Муовини директори Poynter — Шабакаи байналмилалии далелсанҷӣ
— Саволи муҳокимаи тими корӣ: Ғайр аз далелсанҷӣ боз чӣ кор карда метавонем? Ман ҷавоб медиҳам: тафтиши бештари фактҳо, — ин гуна оғоз кард Кристина Тардагила.
Бо сар задани пандемия, пойгоҳи Poynter як иттиҳодияи муҳаррирони далелсанҷӣ дар саросари ҷаҳон бо номи #CoronaVirusFacts Alliance таъсис дод. Вай рӯзи 24 январ пас аз занги яке аз ҳамкасбон аз идораи нашрияи Тайван ташкил шуд. Ӯ пурсид, ки оё фейкҳо дар бораи коронавирус дар кишварҳои дигар низ мавҷуд ҳастанд ё не. Тақрибан 30 нашрия ба дархост посух гуфта, қарор доданд, ки муттаҳид шаванд.
Чунин ҳолатҳо аллакай рух дода буданд — далелсанҷҳо аз кишварҳои мухталиф барои рад кардани ғайбатҳои марбут ба интихобот, вохӯриҳои сиёсӣ ва дигар чорабиниҳои муҳим. Ин дафъа мушкилтар гардид, зеро дар воқеаҳои қаблӣ далелсанҷҳо мӯҳлати ба поён расидани онҳоро медонистанд — интихобот кай ба охир мерасад ё конфронс кай баргузор мешавад. Аммо ба охир расидани пандемияро ҳеҷ кас намедонад.
Ҳоло ин иттиҳодия 99 ташкилот дорад, ки тақрибан 8000 далелсанҷӣ бо 40 забони гуногун баргузор кардаанд. Рақамҳо хеле зиёданд ва онҳо нишон медиҳанд, ки далелсанҷҳо заруранд: онҳо бояд тезтар ва муттаҳид карда шаванд, зеро ҳеҷ кас танҳо чунин ҳаҷм корро иҷро карда наметавонад. Дар айни замон санҷишҳои воқеӣ барои иловаи муҳаққиқон гуфтугӯҳо идома доранд.
— Намунаи олиҷаноб аз ҳайати нашрияи CongoCheck. Далелсанҷҳо дар кӯчаҳо қадам мезананд, рақами телефони сокинонро ҷамъоварӣ мекунанд ва таҳқиқоти худро тавассути SMS мефиристанд. Дар кишвар интернет хеле гарон аст ва бисёриҳо дастрасӣ надоранд. Мо бояд усулҳои навро ҷустуҷӯ кунем, муттаҳид бошем, зеро одамон дар атрофи мо мефавтанд, — мегӯяд Кристина Тардагила.
Ҷаласа оид ба тағйир додани бархӯрдҳо ба далелсанҷӣ дар доираи конфронси ISOJ2020 баргузор гардид. Ҷаласаро ба забони англисӣ дар инҷо дидан мумкин аст.
