Ўзбекистонда дин мавзусини ёритишга ихтисослашган ОАВ ва нашрлар мавжуд. Бошқа барча ОАВ ҳам бу мавзуни у ёки бу тарзда турли даврийликда ёритиб боради. Ўзбекистон – кўп конфессияли давлат. Албатта, диний мавзуни ёритадиган журналист ҳам ҳаётнинг бошқа соҳаларини ёритишга ихтисослашган ҳамкасблари каби қонунлар, касбий тамойиллар ва қоидаларга амал қилиши керак. Медиаюрист Карим Бахриев диний экспертиза мавзуси юзасидан тавсиялар берди.
Журналист ўзи ёзаётган мавзуни билиши, нима ҳақида ёзаётганини англаши керак. Дин ҳақида ёки динга оид мавзуларда ёзаётган журналист томонидан билиб-билмай йўл қўйилиши мумкин бўлган ноаниқлик ва хатолар одамларга ёки диний гуруҳларга салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Диний мавзуда ёзаётган журналист турли конфессиялар, эътиқодларнинг ўзига хос хусусиятлари ҳақида чуқур билимга эга бўлиши лозим. Аслида таҳририятда диний ташкилотлар ва уларнинг раҳбарлари, шунингдек, зарур шарҳлар бера оладиган мутахассислар тўғрисидаги зарур маълумотларни ўз ичига олган база шакллантириб борилиши, ОАВда диний ишлар бўйича махсус мухбир штати мавжуд бўлиши мақсадга мувофиқдир.
Диний мавзуни ёритувчи журналистнинг этикаси
Дин – бу жуда нозик ва жуда мифологик муносабатлар соҳаси. Қуйида дин мавзуида ёзадиган журналистлар учун фойдали бўлган баъзи маслаҳатларни келтириб ўтамиз.
- Умумлаштиришдан қочинг. Ёдда тутинг, “уларнинг бари бир хил” ибораси кўп ҳолларда нотўғри бўлиб чиқади. Эътиқодли муҳитда консерватив ва либерал қанотлар, ислоҳотчилар ва анъанавий вакилларидан иборат гуруҳлар мавжуд. Жамиятнинг барча қатламларидаги одамлар билан суҳбатлашинг.
- Барча нуқтаи назарларни тингланг. Ва ҳеч кимга устунлик берманг. Бошқалар ўз хулосаларини чиқарсин.
- Диний мавзуларни тенг, мувозанатли ёритишни таъминлаш зарур. Агар сиз танқидчиларга сўз берсангиз, албатта қарама-қарши томонга ҳам ўзини оқлаш, ўз далилларини тақдим этиш имкониятини беринг.
- Баҳоловчи ва эмоционал сўз ва иборалардан сақланинг. Улар можаро тарафларидан бирини хафа қилиши ёки ҳатто хақоратлаши мумкин.
Диний экспертиза
Албатта, бундай муҳим экспертиза турини ўтказиш тартибини қонун чиқарувчи органнинг ҳужжатига боғлаб олиб бориш яхшироқ бўлади? Давлат диний экспертизасини ўтказиш жараёнини тартибга солувчи процессуал нормалар бевосита Ўзбекистон Республикасининг “Виждон эркинлиги ва диний бирлашмалар тўғрисида”ги қонунига киритилиши керак.
Дунё ва ўзбек журналистлари учун диний экспертиза нима?
Одатда дунёда диншунослик экспертизаси полемик муаммоларни келтириб чиқарадиган матнга эмас, балки меъёрий ҳужжатларга асосланиши керак. Норматив матнларга, қоида тариқасида, дарсликлар, луғат-энциклопедик ва таҳлилий маълумотнома нашрлари, муаммоли матнларга эса монографиялар ва илмий мақолалар киради.
Диний экспертизанинг вазифаси тушунарли бўлиб, турли талқинларга, эксперт олдига қўйилган саволларга энг содда тилда берилган, кенг ва тайёр бўлмаган аудитория учун мўлжалланган, таҳлил қилиниши зарур бўлган манбаларга асосланган жавобларга йўл қўймайди.
Диний экспертизадан мақсад махсус билимлардан фойдаланган ҳолда муайян иш учун аҳамиятли бўлган ҳолатларни аниқлашдан иборат.
Босма, аудиовизуал ва бошқа ОАВнинг мазмунини психологик ва лингвистик таҳлил қилиш билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилиш улардаги белгилар мавжудлиги ёки йўқлигини аниқлашга имкон бериши керак, бунинг асосида уларда экстремизм элементларининг мазмуни мавжуд ёки йўқлигини аниқлаш учун судга баҳолаш имконияти берилади.
Кўриниб турибдики, дунёда диний экспертиза – ОАВ цензураси эмас, балки суд экспертизасининг бир қисмидир.
Ўзбек журналистикаси учун диний мазмундаги материалларни экспертизадан ўтказмасдан чоп этиш суд текшируви ўтказилишига, ОАВ ва журналистларнинг жазоланишига олиб келиши мумкин. Масалан, 2022 йил 21 июнь куни Тошкент шаҳар Жиноят ишлари бўйича Чилонзор туман суди томонидан Azon.uz сайтининг тўрт нафар раҳбар ходими Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 184-2-моддаси (диний мазмундаги маҳсулотларни ноқонуний ишлаб чиқариш, сақлаш, олиб кириш ёки тарқатиш) билан маъмурий жавобгарликка тортилди. Шу билан бирга, “Туркия ва Россия муносабатлари ёмонлашди” каби материалларни текшириш талаблари ҳам бор эди. Хорижий давлатлар ҳақидаги бу каби мақолалар Ўзбекистон билан муносабатларга путур етказиши мумкинлиги, диний мазмундаги материаллар экспертизадан ўтмагани каби айбловлар ҳам бўлган.
Нашрнинг ёзишича, экспертиза қуйидаги материаллар ҳам Ўзбекистоннинг бошқа давлатлар билан муносабатларининг ёмонлашувига олиб келиши мумкин, деб ҳисобланган: “Исроил ракета технологиялари заводида портлаш содир бўлди”
2021 йил 22 апрелда эълон қилинган: “Сурия ҳукумати кимёвй куроллар қўллагани боис чекловга учради”. 2021 йил 21 апрелда эълон қилинган: “Чад: ўлдирилган президентнинг ўрнини ўғли эгаллади”. 2021 йил 21 апрелда нашр этилган: “Башар Асад яна президент бўлмоқчи”. Жами 12 та мақола.
Kun.uz раҳбарларидан бири сайтда эълон қилинган диний материаллар учун 12,2 миллион сўм миқдорида жаримага тортилди. 21 июнь куни Тошкент шаҳар Жиноят ишлари бўйича Чилонзор туман суди Kun.uz нашри раҳбари ва таъсисчиларидан бири Махсужон Асқаровни Маъмурий жавобгарлик кодексининг 184-2-моддаси (диний мазмундаги материалларни ноқонуний тайёрлаш, сақлаш, олиб кириш ёки тарқатиш) билан маъмурий жавобгарликка тортди. Маъмурий иш Ички ишлар вазирлиги Терроризм ва экстремизмга қарши курашиш бош бошқармаси томонидан ўтказилган онлайн мониторинг доирасида диний мазмундаги материаллар диний экспертизаси натижаларига кўра қўзғатилган. Нашрнинг ёзишича, мониторинг давомида аниқланган қуйидаги материаллар Ички ишлар вазирлиги ходимларида шубҳа уйғотиб, Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмитага кўриб чиқиш учун юборилган: “Инсон қаерда яшаётган бўлса, ўша жойнинг вақти бўйича рўза тутади. Рамазонга доир савол-жавоблар” сарлавҳали интервью. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф номидаги жомъе масжиди ноиби Яҳё Абдулмажид билан суҳбат. 2021 йил 17 апрелда эълон қилинган; “Ўзбекистонда энг катта бўлиши кутилаётган “Исломобод” жомъе масжиди қурилишига ҳисса қўшинг”. 2021 йил 16 апрелда эълон қилинган “Ойлар Султони – Моҳи Рамазон Муборак!” (Рамазон ойи бошланиши муносабати билан таҳририят номидан мусулмонларга табрик). 2021 йил 12 апрелда нашр этилган; “Рўза кимлар учун фарз, кимларга енгиллик берилган? – Рамазонга доир савол-жавоблар”. Яҳё Абдулмажид билан суҳбат ва бошқалар.
Экспертиза хулосасига кўра, юқоридаги материаллар амалдаги давлат тузумини конституцияга зид равишда ўзгартиришга, ҳокимиятни эгаллаб олишга, ислом давлатини барпо этишга ва халифалик бошқарув шаклини жорий этишга, экстремизм, сепаратизм ва ақидапарастликни ёйишга чақирмайди. Бундан ташқари, экспертиза материалларида миллий, ирқий, этник ёки диний адоватни тарғиб қилувчи маълумотлар йўқлигини аниқлаган.
Хулосада қайд этилишича, юқоридаги барча материаллар Вазирлар Маҳкамасининг 2014 йил 20 январдаги “Ўзбекистон Республикаси ҳудудида диний мазмундаги материалларни ишлаб чиқариш, олиб кириш ва тарқатиш соҳасида фаолиятни амалга ошириш тартибини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори талабларини бузган ҳолда тайёрланган, яъни диний экспертиза ўтказилмаган.
Кўриб турганимиздек, материалларнинг ўзида қонун бузилиш ҳолатлари аниқланмаган бўлса-да, диний экспертиза талаби ОАВ ва журналистларни жиноий жавобгарликка тортилишига сабаб бўлган.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2022 йил 14 апрелдаги “Диний мазмундаги материалларни тайёрлаш, олиб кириш ва тарқатиш ҳамда диний экспертиза ўтказиш тартиби тўғрисидаги низомни тасдиқлаш тўғрисида”ги қарори билан ОАВ материалларининг диний экспертизаси ташкил этилади. Низом матни ўзбек тилида берилган.
“Ўзбекистон Республикаси ҳудудига диний мазмундаги материалларни тайёрлаш, олиб кириш ва тарқатиш бўйича фаолиятни амалга ошириш тартиби тўғрисида”ги низомга мувофиқ Ўзбекистон Республикасига диний мазмундаги материалларни тайёрлаш, олиб кириш ва тарқатиш давлат диний экспертизасидан ўтгандан кейингина рухсат этилади. Диний мазмундаги материалларда давлат тилида материалнинг тўлиқ номи ва мазмуни, муаллифи, ишлаб чиқарувчиси, ишлаб чиқарилган санаси ва жойи тўғрисидаги маълумотлар, адади ва бошқа маълумотларнинг мавжудлиги мажбурийдир.
Диний мазмундаги материалларга нималар киради?
Диний мазмундаги материаллар – ўз ичига дунёнинг турли динлари асоси, тарихи, мафкураси, таълимотлари ва шарҳлари, шунингдек, маросимларини акс эттирган китоблар, брошюралар, журналлар, газеталар, варақалар ва бошқа босма нашрлар, аудиовизуал асарлар (телевидение, кино ва видеофильмлар, клиплар, концерт дастурлари ёзувлари, мультфильмлар, аниме, ҳентаи ва бошқалар), электрон ахборот ташувчилар (дискетлар, CD, DVD дисклар, Интернетда жойлаштирилган материаллар ва бошқалар).
Давлат диний экспертизаси Дин ишлари бўйича қўмита томонидан диний мазмундаги материалларни экспертизадан ўтказиш жараёнидир. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида диний материалларни тайёрлаш, олиб кириш ва тарқатиш тақиқланган материаллар рўйхати Дин ишлари бўйича қўмита томонидан йилига камида икки марта янгиланиб борилади.
Қандай материалларни тарқатиш тақиқланмаган?
Материалларни қуйидаги мақсадларда тарқатишга йўл қўйилмайди:
- жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахсий ва ижтимоий мавқеини камситиш, бошқа ҳолатларга кўра ёки бошқаларнинг маҳсулотларини обрўсизлантириш;
- Ўзбекистон Республикасининг амалдаги конституциявий тузумини, ҳудудий яхлитлигини куч ишлатиш йўли билан ўзгартиришга чақириш;
- уруш, зўравонлик ва терроризмни, шунингдек, диний экстремизм, сепаратизм ва фундаментализм ғояларини тарғиб қилиш;
- миллий, ирқий, этник ёки диний адоватни қўзғатувчи маълумотларни тарқатиш;
- динийэътиқодни ўзгартиришга чақириш;
- диндорларнинг диний туйғуларини ҳақорат қилиш ёки камситиш;
- фуқароларни ўз конституциявий бурчларини бажармасликка чақириш;
- давлат, жамоат ёки диний ташкилотларнинг ҳуқуқлари ва мулкига тажовуз қилишга чақириш;
- гиёҳвандлик воситалари ва уларнинг муқобиллари, психотроп моддалар ва прекурсорларни тарғиб қилиш;
- қонун ҳужжатларига мувофиқ жиноий ва бошқа жавобгарликка сабаб бўладиган ҳаракатларни содир этишга ундаш.
Диний экспертиза “Диний мазмундаги материалларнинг давлат диний экспертизасини ўтказиш тартиби тўғрисидаги НИЗОМ”га мувофиқ амалга оширилади.
Қандай янгиликлар диний деб ҳисобланиши мумкин?
Суд амалиётидан маълумки, агар журналист мавзуга диний назар билан ёндошса, халқаро ёки маҳаллий янгиликлар, жумладан, сиёсат, спорт, бизнес, таълим, жиноятчилик, санъат, фан, соғлиқни сақлаш, турмуш тарзи, мода, саёҳатга оид янгиликлар ҳам диний ҳисобланиши мумкин. Шунингдек, тергов ҳисоботлари, қаҳрамонлар эътирофи, таниқли шахс ва оддий одамларнинг диний хусусиятларга қаратилган профиллари, эътиқод масалаларига бағишланган таҳлилий маълумотларга ҳам диний тус бериш мумкин.
Дин мавзусини қандай тўғри ёритиш керак?
Диний мавзудаги материалларни тайёрлашда ёдда тутиш лозим:
- холислик, аниқлик, ҳалоллик, ростгўйлик ва тартиблилик тамойилларига, шунингдек, манбаларни ҳимоя қилиш тамойилларига риоя қилиш керак.
- эътиқоднинг одамлар ҳаётидаги ўрни ҳурмат қилиниши лозим;
- дин асослари бўйича билимга эга бўлиш;
- ишнинг турли томонларини ёритиш;
- ҳар қандай диний нуқтаи назарни тарғиб қилишдан қочиш;
- диний озчиликни жамиятга қарши қўймаслик;
- шуни билиш керакки, халқаро журналистика меъёрларига кўра, жиноят иштирокчиларининг террор содир этганлиги суд қарори билан аниқланмагунча “террорчи” деб аташ мумкин эмас.
- Динга оид мавзулар бўйича материаллар тайёрлашда фойдаланиладиган атамаларнинг луғати бўлиши шарт.
- нафрат ифодаланувчи сўзлардан қочиш керак.
