Ўзбекистонда муҳокама учун Ахборот кодекси лойиҳаси эълон қилинди. Бундай кодекснинг қабул қилиниши мамлакат журналист ва блогерлари учун нимани англатади? Журналистлар ҳамжамиятининг ушбу ҳужжатга муносабати қандай?
Уни Президент Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги ишлаб чиққан. Лойиҳа амалдаги саккизта қонун нормалари, жумладан, ОАВ тўғрисида, ахборотдан фойдаланиш кафолатлари ва эркинлиги тўғрисида, ахборот эркинлиги тамойиллари ва кафолатлари тўғрисида, журналистнинг касбий фаолиятини ҳимоя қилиш тўғрисидаги, ахборотлаштириш, давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари фаолиятининг очиқлиги, ҳуқуқий ахборотни тарқатиш ва болаларни уларнинг соғлиғига зарар этказувчи ахборотдан ҳимоя қилиш нормалари асосида ишлаб чиқилган.
Ҳужжат тўрт қисм, 14 боб ва 131 моддадан иборат. Қисмлар “Ахборот олиш ҳуқуқини таъминлаш”, “Ахборот соҳасида фаолият юритиш ҳамда унинг алоҳида хусусиятлари”, “Ахборот соҳасида давлат органлари ва ташкилотлари иштироки” ва “Ҳуқуқий ахборотнинг тарқатиш ва ундан фойдаланишни таъминлаш” деб номланади.
Ҳужжатнинг ўндан тўққиз қисми – бу мавжуд амалдаги барча ахборотга оид қонунларнинг битта ном остида тўплами ва бундан ортиқ эмас. Ҳужжатнинг асосий қисмида амалдаги қонунларнинг матнлари айнан такрорланади, чекловчи нормалар кучайтирилган.
Мутахассисларнинг фикрича, Ахборот кодекси лойиҳасида ОАВ учун аввалги чекловлар сақланиб қолган ва оддий фойдаланувчи ва блогерлар учун янги чекловлар жорий этилган. Массмедиани қўллаб-қувватлаш Жамғармаси васийлик кенгаши раҳбари Нозима Давлетова “ҳар қандай фуқарони жиноятчига айлантира оладиган ноаниқ гаплар”га ишора қилди. Маълум бўлишича, лойиҳа жамоатчилик муҳокамасига қўйилгунга қадар Массмедиа Жамғармасига давлат назорат органидан лойиҳа тақдим этилмаган.
Янги кодекснинг 8-моддасига кўра, Оммавий ахборот воситалари, ахборот тарқатувчилар, блогерлар ўзлари тарқатаётган ахборотнинг ҳаққоний эмаслиги учун ахборот манбаи ва муаллифи билан биргаликда “қонунда белгиланган тартибда” жавобгар бўладилар. Медиа ҳуқуқшунос Мадина Турсунованинг фикрича, “ОАВ ахборот тарқатиш ҳуқуқига эга бўлиши керак… ва [манбанинг сўзлари] учун жавобгар бўлмаслиги керак. Чунки ҳар бир инсон ОАВда чиқиш қилиш, ўз фикри ва эътиқодини очиқ баён этиш ҳуқуқига эга. Фикрлар ва эътиқодларнинг тўғрилигини текшириш мумкин эмас. ОАВ бундай холатларда раддия беришлари мумкин”.
Шунингдек, таклиф этилаётган модда матнидан келиб чиқадики, оддий интернет фойдаланувчилари ва блогерлар “нотўғри маълумотлар”нинг репости учун ҳам жавобгар бўлади.
ЎзРнинг амалдаги “Ахборотлаштириш тўғрисида”ги қонунидан кодексга “блоггер” тушунчаси кўчириб олинган. Бу “интернет жаҳон ахборот тармоғидаги ўз веб-сайтига ва (ёки) веб-сайт саҳифасига ҳамма эркин фойдаланиши мумкин бўлган, ижтимоий-сиёсий, ижтимоий-иқтисодий ва бошқа хусусиятга эга ахборотни жойлаштирувчи, шу жумладан ахборотдан фойдаланувчилар томонидан ушбу ахборотни муҳокама қилиш учун жойлаштирувчи жисмоний шахс”.
Мадина Турсунованинг сўзларига кўра, бундай таъриф “аслида мантиққа тўғри келмайди ва аслида ижтимоий тармоқда рўйхатдан ўтган ҳар бир кишини блогерлар билан тенглаштиради… Блогерлар, биринчи навбатда, фуқаролардир!”.
Кодекс ижодкорлари “Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари фаолиятининг очиқлигини таъминлаш мақсадида” ОАВ вакилларини аккредитация қилиш тўғрисидаги амалдаги қонунлардаги нормаларни икки баробар такрорлаганлар. Бироқ ахборот олиш ҳуқуқи нафақат журналистларнинг, барча шахсларнинг ҳуқуқидир (ЎзР Конституцияси 29-модда), ҳокимият ва бошқарув органлари сўров билан чиққан ҳар қандай шахсга ахборот бериши шарт. Журналистлардан эса ахборот олиш учун аккредитация талаб этилмайди.
Кодекс лойиҳаси фаолият давомида айрим бошқа ҳужжатларга мурожаат қилишга ҳам йўналтирилган. Масалан, “Ахборотдан фойдаланувчиларнинг давлат органлари ва ташкилотлари ҳайъатларининг очиқ мажлисларида ҳозир бўлиш тартиби ушбу органларнинг меъёрий ҳужжатлари билан белгиланади” деган гап бор. Ушбу тартибни кодекснинг ўзида аниқ белгилаб бўлмайдими?
ОАВнинг давлат органлари фаолияти тўғрисида маълумот бериш тўғрисидаги сўровини кўриб чиқиш, шунингдек, интервью ташкил этиш муддатини етти кундан беш кунга қисқартириш таклиф этилди. Биринчидан, ҳозирги АКТ асрида бу муддат уч кунгача қисқартирилиши керак эди. Ғарб ва Европанинг демократик давлатлари ҳақида гапирмай турайлик, қўшни Тожикистонда ОАВ сўровини кўриб чиқиш муддати уч иш кунини ташкил этади ва бу қоида анчадан бери амалда. Иккинчидан, амалда мансабдор шахслар кўп ҳолларда белгиланган муддатларга риоя қилмайдилар, кодексда белгиланган муддатларнинг бажарилишини таъминлашнинг аниқ механизмларини ишлаб чиқиш зарур.
Эслатиб ўтамиз: 2020 йил охиридан бошлаб ўқувчилар изоҳларида қонун билан тақиқланган маълумотлар аниқланганида сайт эгалари, мессенжер каналлари ва блогерлар хабардор қилиниб келинади. Бундай изоҳларни олиб ташлаш рад этилган тақдирда АОКА судга мурожаат қилиш ҳуқуқини олган.
2021 йил март ойида сайтлар ёки сайт саҳифалари эгалари, жумладан, блогерлар учун ахборот тарқатиш талаблари кучайтирилди.
Медиа ҳуқуқшунос Мадина Турсунованинг айтишича, “оммавий ахборот воситалари, ахборот тарқатувчилар, блогерлар ўзлари тарқатаётган маълумотларнинг ишончсизлиги учун қонун ҳужжатларига мувофиқ ахборот манбаси ва муаллифи билан биргаликда жавобгар бўладилар, яъни яна ОАВ фойдаланувчилар томонидан яратилган контент учун жавобгардир”.
Ахборот излаш, олиш ва тарқатишнинг халқаро ҳуқуқлари бор, фуқароларнинг ахборот олиш ҳуқуқи, журналистларнинг ўз ҳуқуқлари бор ва бундай “ишончлилик учун жавобгарлик” бу ҳуқуқларнинг барчасига путур етказади. Ҳамма маълумотларнинг тўғрилиги текширилмайди, сиз фактларни текширишингиз мумкин, аммо фикрлар ва эътиқодларни эмас.
“Блогер”нинг қонуний таърифи аслида ижтимоий тармоқда рўйхатдан ўтган ҳар бир кишини блогерлар билан тенглаштириш имконини беради ва ҳар бир кишига ОАВ мақомини бериш ҳуқуқни қўллаш амалиётида янада кўпроқ қарама-қаршиликларни келтириб чиқаради. Масалан, ОАВда ахборот олишнинг махсус тартиби ва муддатлари мавжуд; мансабдор шахслар барча блогерларнинг сўровларига бир хил муддатда жавоб берадими?
Маълумки, ОАВ жонли эфир вақтида маълумот учун ҳамда ахборот агентликлари маълумотлари ёки давлат идораларининг пресс-релизлари учун жавобгарликдан озод қилинади – блогерлар ва тармоқ фуқаролари бундай жавобгарликдан озод қилинадими?
Ҳужжат блогерлар учун интернет саҳифаларида амал қилиниши керак бўлган қоидаларни жорий этишни назарда тутади. Лойиҳадан келиб чиқиб, қуйидагилар тақиқланади: Ўзбекистон Республикасининг мавжуд конституциявий тузумини, ҳудудий яхлитлигини зўрлик билан ўзгартиришга даъват этиш; оммавий тартибсизликларга, фуқароларга нисбатан зўравонлик қилишга, шунингдек белгиланган тартибни бузган ҳолда ўтказиладиган йиғилишлар, митингларда, кўча юришларида ва намойишларда (шу ерга балки, “ноқонуний” тушунчасини киритиш лозимдир) иштирок этишга даъват қилиш, шунингдек мазкур ноқонуний ҳаракатларни мувофиқлаштириш; порнографияни, зўравонликни ва шафқатсизлик, бир жинслилар ўртасидаги ғайритабиий алоқаларни тарғиб қилиш, шунингдек ўз жонига қасд қилишга даъват этиш; уруш, зўравонлик ва терроризмни, шунингдек диний экстремизм, сепаратизм ва фундаментализм ғояларини тарғиб қилиш; жамоат тартибига ёки хавфсизлигига таҳдид солувчи ёлғон ахборот тарқатиш; давлат сирларини ёки қонун билан қўриқланадиган бошқа сирни ташкил этувчи маълумотларни ошкор этиш; миллий, ирқий, этник ёки диний адоват қўзғатувчи, шунингдек фуқароларнинг шаъни ва қадр-қимматига ёки ишчанлик обрўсига путур етказувчи, уларнинг шахсий ҳаётига аралашишга йўл қўювчи ахборотни тарқатиш; жамиятга, давлатга, давлат рамзларига ҳурматсизликни намоён этувчи, шу жумладан беодоблик билан ифодаланган ахборотни тарқатиш (бу жуда субъектив, ҳуқуққа оид бўлмаган ифода); гиёҳвандлик воситаларини, психотроп моддаларни ва прекурсорларни тарғиб қилиш.
Юқорида айтилганларнинг барчаси жиноий ва фуқаролик қонунчилигида мавжуд бўлиб, барча шахслар учун мажбурийдир ва унинг Ахборот кодексида такрорланиши ҳужжатга таҳдидкор ва қўрқитувчи тус берган. Уни олиб ташлаш лозим.
Кодекс лойиҳасида ОАВни цензура қилиш, ахборотни қонунга хилоф равишда ёпиб қўйиш бўйича кўплаб бўшлиқлар мавжуд.
Масалан, 4-моддада ахборот олиш фақат қонунга мувофиқ ҳамда инсон ҳуқуқ ва эркинликлари, конституциявий тузум асослари, “жамиятнинг ахлоқий қадриятлари, мамлакатнинг маънавий, маданий ва илмий салоҳиятини муҳофаза қилиш” мақсадида чекланиши мумкин дейилган. “Маънавий салоҳият”, “маданий салоҳият” бу ҳуқуқий нормалар эмас.
Лойиҳанинг 6-моддасида мажбурий очиқ ахборот турлари санаб ўтилган, бироқ мансабдор шахсларга бошқа ҳар қандай маълумотларни махфий деб эълон қилиш имкониятини берувчи махфий маълумотлар рўйхати мавжуд эмас.
Лойиҳа жамият ва ОАВ фаолиятини назорат қилувчи ташкилот ва муассасалар сонини оширади. Булар Вазирлар Маҳкамаси, АОКА ва АКТВ, Адлия вазирлиги, Коррупцияга қарши курашиш агентлиги, шунингдек, маҳаллий Кенгашлар.
Лойиҳа “қонунда назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно”, “агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса” ва бошқа шакллар каби ҳавола нормалари билан тақдим қилинган.
Кодекс лойиҳасида “ОАВ тарқатилаётган ахборотнинг ишончлилиги ва холислиги учун жавобгардир”, деб таъкидланган, гарчи Ўзбекистон Конституциясида (67-модда) ишончлилик талаби мавжуд бўлса-да, “холислик” талаби йўқ, чунки бу субъектив тушунчадир. .
Ушбу кодексда илгари сурилган, жамият томонидан муҳокама қилинган ва парламент муҳокамасида бўлган қонун лойиҳалари кўп ижобий нормаларнинг бирортаси инобатга олинмайди. У ОАВнинг монополияси ва медиани молиялаштириш бўйича амалда қўлланилмайдиган нормаларни сақлаб қолган. АОКАнинг ўзи томонидан ишлаб чиқилган “ОАВ тўғрисида”ги қонун лойиҳасида хорижий инвестициялар улуши (устав капиталидаги улуши) 49 фоизгача оширилди, кодекс лойиҳасида эса аввалги кўрсаткичлар сақланган. Худди шу лойиҳада давлат мансабдор шахслари ОАВни таъсис этиш ҳуқуқига эга эмаслиги ҳақидаги тезис илгари сурилган, бу норма Кодекс лойиҳасига киритилмаган.
Журналист ва медиа ҳамжамиятининг Ахборот кодекси лойиҳасига муносабати асосан салбий ва эҳтиёткор бўлди.
Массмедиани қўллаб-қувватлаш Жамғармаси раиси Н.Давлетованинг сўзларига кўра, “барча эркинликлар қатори сўз эркинлиги ҳам жуда нозик натижа. Бу барча томонлар: давлат, фуқаролик жамияти ва хусусий секторнинг доимий ишидир”.
Инсон ҳуқуқлари бўйича ташкилот Human Rights Watch эса АОКАни “бу фикр эркинлиги, хусусан, ОАВ эркинлигига зарар етказишини билдириб, Ахборот кодекси лойиҳасини қайтариб олишга” чақирди.
Human Rights Watch ташкилотининг Марказий Осиё мамлакатлари бўйича тадқиқотчиси Миҳра Риттманнинг айтишича, “лойиҳа сўз эркинлиги бўйича халқаро нормаларга мувофиқлиги текширувидан ўтказилиши керак”.
