Журналистикадағы этика мәселесі үш ұғымнан:
журналист пен билік, журналист пен кейіпкер, журналист пен аудиторияның қарым-қатынасынан құралады,
десек,
қазіргі Қазақстан журналистикасындағы этика жайы қалай?
Бүгін #MediaCAMPFest аясында ұйымдастырылған «Матасу ма, шатасу ма?» ток-шоуында осы тақырыптарды талқылады.
Онлайнда өткен ток-шоуды Қазақстан баспасөз клубының атқарушы директоры Сәкен Балбаев жүргізді.
Спикер ретінде тележүргізуші Аман Тасыған Aman Tasygan, медиасыншы Бэлла Орынбетова Bella Orynbetova, журналистер Ербол Мәндібек Ербол Мандибек,
Дархан Өмірбек
,
Жұлдыз Толеу
қатысты.
Ток-шоу басында жүргізуші Сәкен Балбаев спикерлерден журналист этикасының басты қағидаттарын сұрады.
Аман Тасыған айтқандай, журналист этикасының ең басты негізі – шынайы, дәлелді ақпарат тарату екен. Қалғанының барлығы қосымша болып табылады.

Ал медиасыншы Бэлла Орынбетова:
«Журналистің қоғам алдындағы жауапкершілігі бәрінен басым болуы керек. Мемлекет билігі не жұмыс беруші үшін маңызды нәрсені емес, қоғам үшін маңызды нәрсені айтуы шарт»,-дейді.

Ербол Мәндібектің сөзінше, журналист этикасы дегеніміз – жауапкершілік. Сондықтан да журналист халық алдындағы жауапкершілігін 100% толық орындап, не оңға, не солға кетпеуі керек.

Дархан Өмірбек: «Журналистика этикасының басты қағидаттары — аудитория алдындағы адалдық және ашықтық. Қазақстанда осы нәрселер жетіспей жатқан сияқты.

Жұлдыз Төлеу: «журналистика этикасы дегеніміз – бейтарап, кез келген ортада ешбір тараптың лоббиін қолдамай, эмоциясыз, шынайы ақпарат тарату» деп түсіндірді.

1,5 сағатқа созылған ток-шоу барысында спикерлер журналист пен кейіпкер қарым-қатынасы, кейіпкерге сұрақ қоюы, кейіпкерді жария көрсету, жалпы кейіпкерге құрмет мәселесін талқылады.

Журналист пен билік, мемлекеттік БАҚ жұмысы, шектеулер, журналист қызметіне қысым, журналистің өз нормалары мен ортақ нормалары, аймақтағы журналистика жағдайы, мемлекеттік ақпараттық тапсырыс пен жарнама, 2012 жылы Қазақстанда қабылдаған «Журналистер этикас» кодексі, Журналистика этикасының халықаралық стандарттары туралы әңгімеледі.

Журналист пен аудитория қарым-қатынасының негізі – аудитория сенімі жайында айтылып,
тақырып таңдау, рейтинг, журналист сауаты төңірегінде де пікір алмасты.
Ток-шоу көрермендері де сұрақ қойды, спикерлер жауап берді.
Facebook парақшамызда тікелей эфирде көрсетілген ток-шоу жазбасы сақтаулы.
Мына екі сілтемені ашып, ток-шоу видеосын көре аласыз
1. https://www.facebook.com/InternewsKazakhstan/videos/958183634681298/
2. https://www.facebook.com/InternewsKazakhstan/videos/360563118299671 /

Аман Тасыған
тележүргізуші, Талклайк авторы әрі жүргізушісі, NewOldҚазақтар жобасының жүргізушісі

Бэлла Орынбетова, медиасыншы, ИН Қазақстан Медиасыншылар мектебінің түлегі

Ербол Мәндібек, Қазақстан телеарнасының бұрынғы қызметкері, тәуелсіз журналист

Дархан Өмірбек, Колламбия журнализм мектебінің түлегі, Азаттық қазақ редакциясының редакторы

Жұлдыз Төлеу, Азаттық радиосының Орталық Азия жаңалықтары жобасының редакторы

Бірінші бөлімі
Журналист пен кейіпкер

С.Б.
Халықаралық журналистер федерациясы 2019 жылы 12 тамызда Тунисте өткен XXX дүниежүзілік конгресте «Журналистер этикасының жаһандық хартиясын» қабылдады
Бұл құжатта «Журналист өз материалдарында кейіпкердің жеке өміріне, жеке басына, оның қадір-қасиетіне құрметпен қарауы тиіс. Әсіресе, сұхбат алып отырған адамның осал жеріне мән беру керек» деп жазылған.
Бірақ, репортаж, сюжеттерде зарлап шеккен, қайғысын бөліскен кейіпкерлерді көреміз. Бет-жүзін жасырмай, аты-жөнін ашық айта береміз.
Журналистикада мұндай жағдай неліктен қалыптасқан? Мұны қалай өзгерте аламыз?

Б.О.
Меніңше, журналистер көбі «Егер кейіпкер аты-жөнін атамасам, онда жалған қойылым жасап отыр, жасанды кейіпкер алып келді» деп ойлайды деп ойлайды. Неліктен, ондай сезім туындайды, өйткені біздің медиа пропаганда, манипуляция жасау арқылы сенімінен айырылды. Қандай да бір оқиғаны айтып тұрса, аудитория сенбеуі мүмкін. Сондықтан олар өзінің шынайы оқиға әкеліп тұрғанын көрсету үшін адамның аты-жөнін, мекенжайын, бет-жүзін көрсетеді.
Ал экранда қанды көрсету – этиканы түсінбеу.

А.Т.
Мен радиода, телеарнадан және интернет-платформада қызмет етемін. Интернетте таза ашықтық. Көрермен өз талғамына қарай көреді, көрмесе өкпе жоқ. Телеарнада, радиода мұндай қадамға бармаймыз. О жерде мемлекет қаржысы, екіншіден, теледидарды қаласа да, қаламаса да, көрерменге ұсынамыз. Таңдау еркі біреу ғана – ол арнаны ауыстыру.

С.Б.
Кейіпкерге ұнамайтын сұрақ қойғанда кейіпкерге қалай қарайсыз? Құрметпен бе әлде басқалай ма?

А.Т.
Мен алдын ала кейіпкермен келіскен кезде «Сізге ұнайтын сұрақтар қоймаймын» деп айтамын. О кісіге ұнайтын сұрақтар қойсам, сұхбат әсерлі шықпайды.
Ұялтатын сұрақ қойсам да алдын ала ескертіп айтамын.

С.Б.
Дархан, хабар түсіру барысында көмекке мұқтаж жандарды аянышты етіп көрсетуге, ауыр жағдайдағы балаларын жылатып көрсетуге, бетін ашып көрсетуге журналистің қақы бар ма?Балаларды түсіргенде нені ескеру керек? Халықаралық стандарттарды қандай ережелер бар?

Д.Ө.
Балаларды ауыр жағдайда, тұрмысы төмен балалады көрсеткенде ерекше сақтықпен қарау керек. Бізде жағдайы нашар, үйі жоқ, күйі жоқ, тамаққа зәру үлкен кісілерді, көбіне әйел кісілерді сөйлеткенде жанында балаларды көрсетеді. Балалар ойнап жүреді, кейде пікір алып жатады, жылатып қояды. Одан әрі кетке зорланған баланың аты-жөнін, суретін жариялап жатады. Мұның барлығын жасауға болмайды. Халықаралық стандарт бойынша бұлардың барлығына тыйым салынған. Себебі, бала қазіргі әрекетке жауапты емес. Ол ертең өскенде мұның барлығы оның психикасына әсер етуі мүмкін. Біздің мектептерде буллинг деген бар. Мазақтауы мүмкін. Бұл да бала өміріне теріс әсер етуі ықтимал. Қазір аз да болса бұл түсінік келген сияқты.
Сосын тағы бір мәселе, пандемия, карантин кезінде жағдайы қиын адамдар саны көбейіп, оларға бір пакет азық-түлік апарып, соларды суретк етүсіріп, рахметін жазып, жанында балаоарды бірге түсіріп жатқан жағдайдар болды.
Біраз адам балаларды неге көрсетесіздер деп сұрады.
Ұйымдастырушылар «біз рұқсатын алдық» деп айтады.

Мұнда « informed consent» деген нәрсе бар. Өзім оқыған жерде көп айтатын. Қазақшалағанда «зерделенген келісім» деп айтсақ болатын шығар.
Өзіңіз қараңыз, ол адам жағдайы өте нашар, оған этика жайлы, баласының 10 жылдан кейінгі болашағы туралы ойлауға шамасы жоқ. Екіншіден, сіз оған қолыңызды бірнеше пакет тамақ бар, көмектесіп келіп тұрсыз. Ол қалай жоқ деп айтады. Мұнда бастығының алдындағы бағынушы қызметкер сияқты. Жоқ деп айта алмайды. Әрине ол, «иә, көрсете беріңіз» деп айтуы мүмкін.
Баласының болашағына қалай әсер етуі мүмкін екенін ойлана бермеуі мұмкін. Өйткені, ол кісінң қазіргі басты мәселесі – күнкөріс болып тұр.
Осы мәселені де есте ұстасақ жақсы болушы еді.
Бұл тек тұрмысы төмен адамдар ғана емес, басқа да мәселе тақырыптар бар.
Заңсыз жүрген мигранттарды алайық.Кейбірі салдарын білмеуі мүмкін, ал сіз біліп тұрсаңыз, оның жарыққа шығуы, аты-жөнін атауы ол келісім беріп тұрса д оған қалай әсер етуі мүмкін екенін біліп тұрсаңыз, онда сіз журналист ретінде біржақты шешім қабылдамай, сіз біліп тұрға.н салдарын түсіндіруіңіз керек. Ал кейіпкер біле тұра, пікір айтуға келісім берсе, материалды түсіре беруге болады.
Ал балаларға өте сақтықпен қарау керек.

С.Б.
Мұны қалай түсіндіруге болады?

Д.Ө.
Мұны кешенді жасау керек. Журфакта оқытылуы міндетті, бірақ журналистикаға келетіннің барлығы журфак арқылы келмейді. Редакцияның этикалық стандарттары болуы керек. Қоғамдық талқы болуы керек. Қандай да бір редакция шалыс басып жатса, журналистік қауым соны талқыға салып, қателікті көрсетіп, шешу жолын көрсету керек. Қандай да бір БАҚ саналы түрде елеусіз қалдырып жатса, онда оны да айту керек.
Қарапайым шешімі бар мәселе емес. Негізгі мәселе – қоғамдық талқы. Қазір журналистер арасында балаларды көрсетуге болмайды деген түсінік қалыптасты.

С.Б.
Аман, ньюолдқазақтар жобасына қатысты медиасыншы Назира Дәрімбет Жаңа репортер сайтында медиасын мақала жазды. «Қазақ журналистері неліктен мораль оқуға дайын тұрады» деп сұрақ қояды? Жалпы кейіпкерлермен сұхбат барысында көзқарасын білдіріп, немесе оларды сұрақтар арқылы бір-біріне қарсы қою – жобаның не мақсатын орындайды?

А.Т.
Бізде ересектер мен жастар арасында үлкен алшақтық пайда болды. Екеуі екі бөлек әлем. Бір-бірінің құндылықтарынан бейхабар. Ал біз орта буын ретінде екі буын өкілін кездестіруге тырыстық. Сұрақтарды бір-біріне қарсы қоямыз, кейде татуластырамыз, не дегенмен екі буын арасында қарама-қайшылықтар бар. Ал мен бейтарап болмаймын. Орта буынның да өз пікірі бар. Кейде ескі буын, кейде жас буын артық кетіп жатады.

С.Б.
Бэлла, Аманның осы хабарларын көрдіңіз ба? Аманның жүргізу мәдениеті, этикасына қандай баға бересіз?

Б.О.
Иә, көрдім. Аман жаңа айтты ғой, «Егер мен мемлекет қаржысына жасаған телерадиодағы дүние болса, онда этиканы ұстанам. Ал бұл арна өз қаражатыма жасалған авторлық дүние» деп айтты ғой. Мұнда этикалық мәселені керісінше түсініп отырған сияқтысыз. Мәселе – кім ақша төлейді, соның сөзін сөйлеу емес, мәселе — өзіңіздің қаражатыңыз болса да сіз бәрібір этиканы ұстануға міндеттесіз. Журналист ретінде. Дискуссияға кетер болсақ, сіздің бағдарламаңыз – өте жақсы. Ұнайтын да шығарылымдары бар. Бірақ, сіз екі жақты шабыстырып қойған сияқты боласыз да өзіңіз ойламайтын нәрселерді айтып жібересіз. Үлкен кісілер мен жас буын арасында өшпенділік туындататындай әсер қалдыратын шығарылымдары болды. Бұл бағдарламының екі жақты татуластыру мақсатын керісінше ушықтырып жатады.

С.Б.
Бэлла, қазіргі кейбір тележүргізушілер өткір сұрақ қоямын деп өзін дөрекі көрсетеді. Тіпті кейіпкерлеріне менсінбеушілік байқалатындай. Қазіргі тележүргізушілер бойынан қандай қасиеттерді атап өтесіз?

Б.О.
Мен мұнда тлеежүргізушілерге ғана емес, телеарналарға да салмақ салғым келеді. Өткен жолы медиасыншы «Кел, татуласайық» ток-шоуына өте жақсы бір шолу жасады. Оған көп адам қарсы пікір айтты. Телеарна журналистері кемшілік сұраудың орнында, керісінше бізде
Оразай Қыдырбаевқа арна заңгерлері хабарласып, «Жазбаңды алып тастамасаң, кешірім өтінбесең, біз сені сотқа береміз» деп қоқан-лоққы көрсетті. Мұнда тек журналистер ғана емес, журналистердің қожайындары дөрекі адамдар болатын болса, ол әрине олардың ақщасын алып отырған соң, сондай дөрекілікке бара береді. Мұнда медиа тарапынан да жауапкершілік болуы керек.
Дархан Өмірбек айтқандай, «әрбір редакцияның этикалық ұстанымдары болуы керек».

С.Б.
Қазір жастар идеал қылатын журналистер бар ма?

А.Т.
Иә, бар

Б.О.
Өкінішке қарай, бар. Идеал болу деген ештеңені білдірмейді ғой. Кейбір адамның әртүрлі идеалдары бар. Идеал деген ортақ нәрсе емес.

03:00 ЖУРНАЛИСТ ПЕН БИЛІК
Келесі бөлімге өтейік. Журналист пен билік арасында этикалық мәселелер бар ма?
«Журналистер этикасының жаһандық хартиясында»:
Журналистің бірінші міндеті – қоғамның нақты ақпарат пен фактілер алу құқына құрметпен қарау» деген қағидат бар. Осы міндетті атқару үшін журналист материал жинауды да және жаңалықты таратуда бостандық принципін қорғау керек» деп жазылған.
Бірақ, біздің мемлекеттік БАҚ-ында қызмет ететін журналистер бұл қағидатты ұстана алмайды, өйткені жұмыс берушілер талабы – мемлекет саясатын насихаттау, мемлекет жіберген ақпаратты ғана беру.

Ерболға сұрақ, сіз мемлекеттік телеарнада біраз жыл қызмет еттіңіз. Жақында өз еркіңізбен жұмыстан кеттіңіз. Бұ шешіміңізге не себеп болды?

Е.М.
Біріншіден, мен о жерден өз еркіммен кетпедім. Өз еркіммен кетуге жағдай жасаған екіжақты келісім деген ережемен, тәртіппен кеттім. Қазақша айтқанда, мәдениетті түрде шығарып салды.
Біріншіден, журналист пен билік деген өзі қазіргі Қазақстан қоғамы үшін өте қызық жаңалық сияқты. Шыны керек, бізде бәрі заңда әп-әдемі жазылған. БАҚ туралы заңда кезх келген меммекеме БАҚ жұмысына нұсқап кедергі келтіруге болмайды деген. Бұл заң жүзінде, ал іс жүзінде бәрі басқаша.
Менен «15 жыл бойына неге шыдадың» деп сұрайды. Мен 15 жылдың 10 жылын жекеменшік компанияларда журналист қызмет еттім. Соңғы 4 жылда Ұлттық арнаның жаңалықтар бөлімінде арнайы тілші болып қызмет еттім. Шындығында, жазылмаған ережелер алдыңнан қайта-қайта шыға береді. Қазақстанда цензура бар. Мұны кез келген журналист мойындайды, деп ойлаймын. Осы шектеулерден кейін ұлттық арнадан қызметтен кеттім. Бәрін халыққа айттым. Бір өкініштісі, осындай жазылмаған ережелерді жаппақ жұртқа жариялаған журналист — ақымақ, қатігез боп көрінеді. Мұны солай көрсетіп жатқан әлеуметтік желілерде отырған жауапты мекемелердің жасап отырған іс-әрекеті.

Б.О.
Ербол мырза, сіз Тоқаев мырзаға үндеу жолдадыңыздар. Сонда «Журналистік этиканың қажеті жоқ» деп жазғансыз. Сонда нені меңзедіңіз?

Е.М.
Білесіз, 2012 жылы Қазақстанда «Журналистер этика» кодексі қабылданған. О жерде кәдімгі біздің БАҚ туралы заңнан бөлек, шенеунік алдында өзімізді қалай ұстауымыз, субардинация ережелермен шектеп тастаған этика. Қазір оның күші бар жоғын білмеймін. Осындай тырнақшаның ішіндегі «журналистің этикалық кодексі» деген ережелер әсіресе мемБАҚ-та өте қатты сақталады. Қай мемБАҚ-ты алмаңыз да, негізгі еңбек шарты бар. Сол жердегі қосымша шарт бар. О шартта: билікті, үкіметті, шенеуніктер туралы, жалпы мембасқару жүйесі туралы сыни көзқарасты білдіруге, жазуға, жариялауға болмайтынын міндеттейді. Осындай жағдайда журналист қалай жұмыс істейді? Айдағанға көнетін қой бола ма, әлде осы ортадан басын алып шыға ма?

С.Б.
МемБАҚ-та осындай шектеулер көп. Еркіндік жоқ, даму жоқ. Этикалық нормаларға осыған байланысты ма? Журналист журналист болмағандықтан, мемБАҚ-та істейтін журналистер этикалық қағидаларды ұстана ма?

Е.М.
Мен үшін үш этика бар. Біріншісі, қоғамның, жалпы халықтың пікірін сол пікірмен қарау. Өйткені, сіз билікке емес, көрерменге жұмыс істейсіз. Кез келген кейіпкерде видеоға, сұхбат түсіргенде бір емес, үш мәрте көзқарасын сұрауымыз керек. Сіз маған осындай сұхбат бердіңіз, көзқарасыңыздан айныған жоқсыз ба, мұны бүкіл жұртқа көрсетсек, сіздің психологияңыз осыған дайын ба, деп бір емес үш рет сұраймыз. Үшіншісі, қандай кейіпкер болмасын, аты-жөнін бір емес, үш рет сұрау керек. Аты-жөні ,лауазымына құрметпен қарау керек.

Б.О.
Ерболға жауап берсем, этикағ дешенде, бізде заңнамалық процесстерде ең соңғы қабылданған құжаттың күші басым болады. Біз де Халықаралық журналистер федерациясына мүшеміз. Сол федерация былтыр «Журналистер этикасының жаһандық хартиясын» қабылдады. Бұл этика сізді қорғайды. Одан да басқа халықаралық құжаттар бар. Қазақстан сол құжаттарға да мүше. Мысалы, Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясында: «Адамның өз сөз бостандығына кепілдік берілген» деп жазылған. Сондықтан этика, керісінше, меніңше, этикадан бас тарту емес, этиканы ратификациялауды ұсыну керек.

Е.М.
Қазақстанның өзі, ішкі қабылдаған этикалық кодексі бар.

А.Т.
Журналист пен билік бізідң қоғамда баланс бұзылған. Баяғы қоғамда билік, байлар және халық сияқты үштаған ғой. Бізде, мемлекеттен тыс байыған, мемлекетке мұқтаж емес бай жоқ. Билікке сөзін өткізе алатын бейтарап бай жоқ. Ол болмаған жағдайда баланс бұзылады. Билік айтқанын бәрібір істете береді. Сондықтан Қазақстанда медиамагнат пайда болса, билікке бағынбайтын медиамагнат пайда болса, сәйкесінше, бізде БАҚ та дамиды. Медиамагнаттың журналистері өткір мәселелерді, билікке қатысты нақты фактілерді көтере алады. Медиамагнат пайда болмайынша сойылын соққан соққан.

Е.М.
Медиамагнат болу үшін мемБАҚ үлесін санын азайту керек. Мейлінше азайту не арылу керек. Қазіргі медианарық ахуалы қандай: жылс айын мемлекеттен, яғни хзалық есебінен бейресми ақпарат бойынша 70-80 млрд теңге осы медианарық үстінен тасталады. Қазақстандағы 5 мың БАҚ болса, соның 80 пайызы осы ақшаға тәуелді болып отыр. Бұл бәсекелес ортаға кедергі келтіріп тұрған ең үлкен фактор. Жалпы жекеменшік медианы дамыту үшін мемқолдау түсінігінен арылу керек.

А.Т.
Ереке, мысалы 5 млрд мемлекет бөліп жатса, 6 млрд бөлетін медиамагнат шықса, сол кезде бәсеке болады

С.Б.
Әлеуметтік желіден Ерболға сұрақ. Қазақстандағы этика кодексінде нақты не ұнамайды сізге, деп жазыпты Жұлдыз Әбділдә деген кісі.

Е.М.
Енді қараңыз, кез келген меммекемеге барып, шенеуніктен сұхбат алатын кезде, біріншіден алдын ала сұрақтарыңызды жібересіз. Алдын ала сұрақ жібермесеңіз, сізге ешкім жауап беремйді. Екіншіден, соңғы кезде үрдіс пайда болды, бұл да сол журнэтикаға енгізілген ереженің бірі. Белгілі бір тақырыпта баспасөз мәжілісі жатса, спикерге сол тақырыптан тыс сұрақ қойсаңыз, сол жерде отырған модератор сізге айтады: кешіріңіз, 2012 жылы өздеріңіз қабылдаған этикалық кодекстеріңіз бар, соған сәйкес мына қозғап отырған тақырыптан тыс мәселені көтере алмайсыз, дейді. Осы брифинг біткен соң, не басқа бір реті келген жағдайда дейді.
Одан кейін үлкен жоғары лауазымды шенеуніктер бар. Солардың алдына барғанда үстіндегі киіміне дейін ескерту жасайтын жағдайлар болады. Журналист деген еркін шығармашылық маманы ғой. Өзі біледі, қалай жүреді, өзі білуі керек. Оның киген киімі, ішкен асы емес, аузынан шыққан өзінің зерделеп жасаған материалы. Мұндай шектеулер ұнамайды. Бас редакторлар клубы 2012 жылы қабылдаған кодекс қазір күші бар-жоғын білмеймін.
Бұдан бөлек, мемБАҚ-та талап етіледі: қосымша еңбек шарттарымен талап етіледі. Бұл енді шындап келгенде заңды күші жоқ дүние, бірақ сонда істейтін қызметкер санасына бірден соққы салады. Мен келген кезде негізгі еңбек шарты және қосымша шарт болды. Кейін оқып отырсам, осындай талаптар бар екен.
Мұны айта бергеннен ешнәрсе өнбейді. Бұл мәселелерді жою үшін, не қалыпқа келтіру үшін қандай қадам жасауымыз қажет?

С.Б.
Бұл мәселелерді 30 жыл бойы айтып келе жатырмыз.

Е.М.
Мемлекеттік ақпараттық саясатта бір тежеуіш фактор бар. Біріншіден, бұл – ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің өзі. Бюджеттен млрдтап ақша бөлінеді де, соның жұмслау барысын, тапсырманың орындалу барысын сол мекеме ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстап отыр. Осы мәселенің барлығы министрліктің өзінен басталуы тиіс.
Екіншіден, президентке үндеу жарияладым. Қаралымы, оқылымы үлкен болды. Биліктегілер де оқыды. Бірақ, кері байланыс жоқ. Біліп отыр, мойындап отыр. Соны қоғам алдында ашық талқылауға жүректері дауаламай отыр. Біздің БАҚ туралы заң әбден ескірген. Қазіргі заман талабына сай емес. Соны өзгерту керек. Ол заңды шенеуніктер емес,белсенді білікті журналистер қатысып, жазып шығуы тиіс. Ең маңыздысы – заң талабы нормалары жазылғаннан кейін оның орындалуын талап етер үлкен бір күш керек. Мысалы, заңды орындамасаңыз, сізге айыппұл салынады. Сол сияқты журналистке қатысты, журналист құқығына қатысты заң орындалмаса, онда белгілі бір деңгейде айыптар, жазалаулар қалыптасуы керек. Бұл қалыптаспай, 10 мың заң жазсаң да ештеңе өзгермейді.

С.Б.
Дарханға сұрағым бар. Журналистің этикасы жайлы халықаралық стандарттар бар. Біздегі медиа өкілдерінің, журналистерінің этикасы осы халықаралық стандарттарға сай келе ме, келмей ме? Қай деңгейде? Осы халықаралық хартиядағы қағидаларды біздің журналистер орындай ма?

Д.Ө.
Кесіп айтпас бұрын, мына нәрсені ескерткім келеді. Бізде журналистика кәсіп ретінде, медиаорта ретінде толық қалыптаспаған ғой. Сол себепті бізде Батыс елдерімен салыстырғанда соны ескеру керек. Батыста талқыланатын мәселелер деңгейі, сипаты біздікінен мүлдем басқа екен. Бізде базалық деңгейдегі мәселелер бұзылып жатады. Мысалы, фотоға келсек. Қандай да бір шара болса, о кезде фотограф дұрыс түсіре алмаса, былай тұрыңызшы, соны қайталаңызшы, деп айтып, суретке түсіріп, бере беруді олқылық көрмейді. Ал шын мәнінде, фотограф ешқашан, ешқандай жағдайда диктовать етпеу керек. Айтпау керек. Шындыққа араласқан болып саналады. Содан кейін фотошоп мәселесі. Бізде фотошопты пайдаланудың өзі — легитимді болып саналады. Мысалы, кеше ғана Тоқаевтың сөздерінде, жалпы Тоқаевтың суреттерінің өзі өте қатты фотошопталған. Одан кейін Парламенттегі сөйлеген сөздерінде алдында екі телепромтер болған, тікелей эфирде. Ал фотосуретте оның барлығын алып тастаған. Біз мұны байқап отырмыз. Мемлекеттік басылымдар оны түк болмағандай көрсетіп жатыр.
Фотошоптау, мұның барлығы батысты мұның барлығы талқыланатын нәрсе емес. Айтпаса да түсінеді. Жергілікті басылымдарға дейін білетін нәрсе.
Бізде осындай деңгейде этикалық мәселелер бұзылып жатады. Сондықтан салыстыруға келмейтін шығар.
Мен жаңа Аманның медиамагнат туралы пікірі сәл қызық екен. «Бізде тәуелсіз БАҚ қалыптасуы үшін тәуелсіз медиамагнаттар болуы қажет» деп айтты. Енді әрине тәуелсіз медиамагнаттар болса, қуанамыз ғой. Ерболдың сөзінің жаны бар: бізде мемлекет индустрияны толықтай бақылап отыр.
Информбюро.кз сайтының жазуынша 2018 жылы мемлекеттік БАҚ саласына бөлген қаражаты – БАҚ саласындағы жарнама нарығының бюджетінен асып кеткен. Яғни, мемлекет толықтай ақпарат министрлігі, облыстардағы ақпараттық саясатқа бөлінетін қаржы арқылы мемлекет үлесі артық болып отыр. «Мемлекет 5 млрд бөлсе, медиамагнат 6 млрд бөлу керек»
деген бұл өте даулы мәселе. Себебі, миллиардер не үшін БАҚ-қа 6 млрд теңге бөледі. Қазақстанда БАҚ медиаарқылы ақша табу мүмкін болмаса? Мәселен, АҚШ-та Amazon компаниясының Джефф Безос деген басшысы бар. Ол Вашингтон пост газетін сатып алды. Бұл таза коммерциялық жоба, өйткені Впост пайда әкеледі. Ол үшін коммерц жоба болуы мүмкін.
Ал бізде магнаттар, олигархтар не үшін ашады?
24:32

32:47 ЖУРНАЛИСТ ПЕН АУДИТОРИЯ

Сәкен:
Ал енді келесі бір бөліміміз бар Журналист пен аудитория. Меніңше бұл ең маңызды қарым-қатынас. Журналист не үшін жазады, шығармаларын шығарады. Өйткені біреу оқысын, біреу көрсін дейді. Сенім деген бір ұғым бар. Журналистер өзінің аудиториясына сенімділікті қалай жасау керек, қалай қалыптастыру керек? Дін жағынан, тіл жағынан қарым-қатынастар, журналист адамдарды бөлу керек пе, бөлмеу керек пе? ұстанымы, сенімі көзқарасына деген сияқты. Бізде кейбір журналистер әсіресе діни тақырыптарға келгенде белгілі бір көзқарас қалыптастыруға құмар иа? Немесе өз көзқарасын аудиторияға осылай болу керек деген сияқты неғылады. Сол туралы Жұлдыз сізге сұрақ. Бұл неліктен? Дін мәселелерін келгенде бейтарап ақпарат таратуға не кедергі?
Жұлдыз:
Дін мәселесіне келгенде бейтарап ақпарат таратуға не кедергі дейсіз. Бұл өте күрделі сұрақ. Оның жауабын ашық айтатын да айта алмайтын да мәселелер бар. Негізінен бұл тақырыпта мемлекеттік арналарда әріптестеріміз, таныстарымыз бар. Соларға қарағанда бұл дін тақырыбы өте нәзік мәселе деп бұл мәселені көтертпейтін сияқты. Екіншіден біздің қазақ журналистикасы өзі бір бейтарап емес қой. Қазақстандағы діни ахуалдың жағдайын өздеріңіз білесіздер. Осы діни салады әр журналистердің өздері негізінде дін тұрғыдан бөлініп кеткен сияқты. Сондықтан әркім өзінің мүддесіне қарай тартады. Бұл журналистердің жеке ұстанымына да байланысты. Ал екінші мәселе негізінде қысым мемлекет тарапынан деп өзім ойлаймын.
Сәкен:
Сонда этиканы сақтау үшін, журналист өзінің көзқарасын таратпау үшін БАҚ басшылары не болмаса мемлекеттен немесе қоғамнан қандай жағдай жасалу керек?
Ербол:
Осы жерде мынай сұрақ қояйыншы. Кеше ғана тәңіршілдер қайтқан кісінің жаназасын шығарды иа? Сол туралы бүкіл әлеуметтік желі жазды. Содан кейін барлық БАҚ құралдары әсіресе телеарналар сюжеттер дайындады. Соны кім көрді және сол сюжетті кім қалай бағалайды айтыңыздаршы?
Белла:
Бізде өкінішке қарай журналистерде мынадай бір позиция бар. Біз және басқалар деген сияқты. Біз дегеніміз дәстүрлі дінді ұстанатын, қазақша сөйлейтін, ұлттық салт-дәстүрімізді насихаттайтын адамдарды елестетеміз да қалғандарынікі бәрі дұрыс емес. Жалпы айтайын дегенім журналистикада насихат мүлдем болмау керек. Жақсы нәрсенің өзін насихаттайтын болсаңдар оны бір көркем әдебиет болсын басқа бір өнер туындылары насихаттасын. Бірақ журналист ол тек қана ақпарат тараушы. Қандай жынысты болсын, гендерлік жағына тиспей-ақ, жаңағы бірінші сюжетті көрдік қой. Ләйлә Сұлтанқызы гей болды ма лесби болды ма соларға қатысты «ақылыңа келе ғой, біздің ауылда да болған ондай, өзіңе-өзің келе ғой» деген сияқты ақыл айтып отыр. Ол дұрыс еме қой. Адамның өз таңдайы ғой. Інін, жынысын, дүниетанымын өзі таңдайды. Сондықтан өзінің нормасын тықпалай бермеу керек. Сонда ғана бізде бір бейтараптылық болады. Жаңағы дінге де қатысты, мынау дін дұрыс емес, мынау тәңіршілдік басқа бірдеңе деп олай бөлуге болмайды. Өздері біледі адамдар.
Аман: Белла ханымды бұл жерде толық қолдаймын. Модератор болып тұрған кезде адам аудиторияны тыңдау керек. Жан-жақты бөлмеу керек және өз көз қарасын тықпаламау керек. Жынысына, нәсіліне, ұстанымынағ көзқарасына қатысты. Дін мәселесіне келер болсақ, діннің жағдайында бейтараптық таныта алмай жатамыз. Себебі, білімсіздік. Өйткені, көктен түскен 4 кітапты толық оқымағанбыз. Будданың ішін білмейміз. Басқа діндердің ішіндегі сыйқырларды білмейміз. Біздің білетініміз ислам діні. Соны көбірек білеміз де сол көбірек білетініміз көрініп қалып жатады. Басқалардың айтып жатқаны бізге кірмей жатады. Содан кейін бейтарап бола алмайсыз. Тәңіршілерде мысалы жақсы нәрселер бар шығар. Немесе сәләфтарда, басқаларда. Олардың да айтып жатқанынан біз бейхабармыз. Олар жүрген жолменжріп көрген жоқпыз. Олар сүрген өмірді сүріп көрген жоқпыз. Содан кейін біз өзіміздің масхабымыздағы нәрселерді ғана айта алмыз да басқаларды айта алмаймыз. Бір сөзбен айтқанда білімсіздіктен келіп туындайды. Ал журналист қай кезде көз қарасын айту керек. Мені мысалы Аман Тасыған ретінде қонаққа шақырып, бүгін мені тыңдауға шақырдыңыздар ма, мен бүгін көзқарасымды айтуға рұқсатым бар деп ойлаймын. Ал мен хабар жүргізіп жатсам мен өз міндетімді қызметімді атқарып жатқан адаммын.
Сәкен:
Студиядан сұрақ бар. Әйелдер құқықтары қазақ медиада басылып жатыр. Журналистердің өзі жиі сексизм шейминг көрсетеді. Асыл аран, Евразия, 31 арналарда көріп жүрміз. Қазір қатын деген сөздің намификациясы жүріп жатыр медиа саласының өзінде. Осыны қалай шектейміз, сұраққа еркек кейіпкер жауап берсін позициясын естігім келіп тұр дейді Динара есімді көрермен.
Аман:
Енді қатын деген сөз сексизім емес ол күшті сөз ғой.
Белла: Мен олай ойламаймын.
Аман: Енді телефонымды қазір ашып көрсетсем өзім өте қатты жақсы көретін жарымды қатыным деп сақтағанмын. Оған балдай жағады.
Белла: Олбүкіл Қазақстанның әйелдеріне балдай жағады дегенді білдірмейді ғой.
Сәкен: Дархан, Ербол не ойлайсыздар? Мына сексизм, шейминг, әйелдерге кішкене басқа көз қарас сол туралы? Біздің телеарналарда БАҚ құралдарында қандай жағдай?
Ерол: Мен шынымды айтайын қазір анайы хабарлар, анайы мақсаттарға көзделген дүниелер тез тарап жатыр ғой. Кез келген интернет жобаны қараңыз, телехабарларды қараңыз қаптап кетті ғой. Ашық ойын айтам деп келіп бүкіл елдің алдында ……
Дархан:
… көзқарасын өзгертіп жатыр иа, мына әйелдер құқығы мәселесінде. Бізде әйелдерде потриалды қоғам мәселесі болғандықтан қатты төмендетіп қараймыз. Мен екі жүзділікті байқаймын көбінде біздің қазақ қоғамда, Қазақстанда. Әйелдерді аялау керек, алақанда ұстау керек депү Мұның астарында әйелдерді төмен санау біздің қолымыздан келетін дүние олардың қолынан келмейді дген яғни орысша айтқанда лицмила жатыр да. Әйелдердің құқығы абсалютно тең болу керек. Және оларды кесітуге болмайды. Аман тасыған айтып жатыр ғой. Қатын деген сөз этимологиясына сүйенсек деп жатыр да. Бұны этимологиямен ақтап алуға болмайды. Бұның бәрі пахос әңгіме деп ойлаймын. Қазір ол қатын деген сөз негатив. Этимология қуалап өз өзімізді ақтап алар болсақ, өзіңіз де біліп тұрсыз, бәрі біліп тұр оның қандай мағына беретінін.
Аман:
Дархан, енді сіз негатив деп тұрсыз ғой. Бәлкім көпшілік негатив ретінде қабылдайтын шығар. Бірақ оны жақсы мағынасында да қабылдайтын жандар бар. Бұл жерде аудитория екіге бөлінетін шығар. Сәкен аға, Қазақстанда әйелдрді аудиторияда, тақырыптарда кемсітіп жататын тұстары болатын шығар. Ал БАҚ-та әйелдердің рөлі өте жоғары деп ойлаймын. Ақпарат саласынан бастап бастығымыз әйел. Арналардың бірнеше өнімі Алматы, Ұлттық арана, НТК, КТК, 31 болсын менеджерлердің барлығы әйел ғой. Медиа продакшндардың басы қасында бәрінде әйел. Динара Адам, Баян Мақсатқызы, Байбосынова болсын, Толқын апайымыз болсын. Ол жерде әйелдерге жол бермей жатырмыз деп айта алмаймын. Керісінше біз әйелдерді аялап жатырмыз.
Сәкен: Тақырыпты сіз кішкене бұрып кеттіңіз. Ол басқарып отырғанда емес қой мәселе. Хабарлардағы сексизм, шейминг тақырыптарға байланысты сұрақ. Жауаптарыңыз болды деп есептеуге болады. Ары қарай жылжыйық. Тағы бір мәселе бар. Жұлдызға сұрақ. Кейбір әйелдер туралы БАҚ беттерінде ютуб және тағы басқа каналдарда ел назарын жақсылап тұрып аударатын тақырыптар қойылады иа? Айқайлап тұрып. Бірақ ішін ашсаң еш ақпарат жоқ, кейде тіпті тақырыпқа қатысы жоқ басқа дүние жазылған. Бұл оқырман тарту амалы ма?
Жұлдыз: Әрине алдымен кез келген оқырман материалды қарамас бұрын сол тақырыпқа қарайды. Тақырып адамды шақырып тұрса ол ашады ішінде не бар екен деп. Бізде өкінішке қарай тақырып солай айқайлап шақырып тұрғанымен материалдың ішіндегі мазмұны, сауаты өте төмен деңгейде көбінде шынын айтайын. Өйткені менің қазіргі жұмысым журналистикаға қатысты осы Орталық Азиядағы жаңалықтар ғой. Соларға аптасына бір рет мониторинг жүргізіп отырам қазақ тілді аудиторияда журналистерде не жазылып жатыр, қандай тақырып көірек көріледі деп. Қазақ сайттарында көбінесе ең бірінші көп оқылатын материал Баян Мақсатқызы ол кіс іекенші рет тұрмысқа шықты немесе ажырасқалы жатыр екен деген сияқты тақырыптар өте көп оқырман жинайды да ал былай саяси өзекті тақырыптардың оқылымы өте аз.
Белла: Бұл уақытша нәрсе негізі. Клекбеук тақырыптар тек қана этникалық жағынан ғана емес кейін ол сайттың өзіне де адамдарды әкелмейді. Іздеу жүйелері жалған ақпарат тарататын сайт ретінде оны алдыңғы орынға жібермейді.
Сәкен:
Журналистердің этикалық талаптарды ескеруі ескермеуі, аудиториямен санасуы, санаспауы, көрермен алдында қарапайымдылықты ұстау, олардың қалауын ескеру, кері байланысты ескеру сияқты дағдылар БАҚ саясатына қалыптаса ма, әлде журналистің жеке мәдениетіне жеке позициясына байланысты ма?
Белла:
Бұл жерде бәрібір де ойлаймын. Жалғыз журналист ештеңе жасамайды. Мыалы Ербол Мәндібек … боп жатқан кезде басқа журналистер үндемей қалды ғой. Мен ойлаймын редакцияның ішінде болу керек. Жаңағы басшылар емес журналистердің өзінен төменнен жасалған ереже сондай бір солидарнист дейді ғой. Сондай деңгейде болатын болса онда ол әлдеқайда өміршең болатын еді. Мыалы бізде ешандай кінәлері жоқ көбінесе журналистер қуғын-сүргінге ұшыраған кезде бізде кәсіподақтар емес керісінше халықаралық ұйымдар Әділ сөз сияқты сондай ұйымдар ғана қорғайды журналистерді. Мысалы Ербол кетіп бара жатқанда басқа әріптестері айту керек еді. Ол неге кету керек, ол шындықты айтты ол дұрыс емес пе деп. Басқалар үндемей қалды демек олар оны норма ретінде қабылдап отыр.
Сәкен:
Ойыңызша Ербол кеткелі бері, Хабардың рейтингіне әсер етті ме? Жоғарлады ма, төмендеді ме?
Белла:
Әрине әсер етті. Мен ойлаймын төмендеді міндетті түрде деп. Рейтингке әсер етеді. Бәрібір таргетке салса да адамдар көрмейді оны. Адамдарды күштеп әзірге теледидарды көрсете алмайды. Қазақстан телеарнасын. Адамдардың сенімінен рейтинг туындайды. Ерболдың айтқан ішкі мәселесі бізге шын мәнісін көрсетіп отырған жоқ. Басшылық қалай картина көргісі келіп отыр соны ғана көрсетіп отыр дейді да ол қарамайды. Келесі жолы жаңалықтар таңдағанда Азаттықты қарайды. Оданда мен нетралды обективті ақпаратты қарайын деп.
Сәкен:
Аман, сіз тақырыптарды өз ойыңыздан шығарасыз ба жоқ гугл арқылы зерттеулер жасайсыз ба?
Аман: Дәл қазіргі уақытта тақырыптың тренді болып тұр. Тақырыпқа қатысты көрермен көреді. Өкінішке қарай, салмақты жан-жақты қамтылған материалдар сұхбаттар болсын, тақырыбы нашарлау болып қалса, көрілмей қалады. Ол әрине бізді өкіндіреді. Өйткені оның ішінде бір жақсы әңгіме жақсы бір ойлар айтылуы мүмкін. Бірақ тақырыбы сәл солғындай болып қалса қаралымы да сәйкесінше сондай болады. Ал бүгінгі көрермен әріптесім Жұлдыз айтып өткендей тікелей тақырыпқа қарап отыр. Менің соңғы шығарылымымдағы тақырып Диана деген талантты қыз Тқреғалиға тоқал болмаймын бәйбіше болуға дайынмын деп тақырып ұсындық. Бірақ бәйбішесі деп ұсынбадық. Ол кезде мысалы бәйбішесі десек тікелей Төреғалидың бәйбішесі болып кетер еді. Сол тақырыпқа қатысты көрермендер көріп отыр. Әйтпесе бір супер сұхбат болды деп айтпаймын.
Сәкен:
Енді бәріңізге қорытынды сұрақ. Осы бүгінгі ток шоу барысында қандай ой туды? Этика жағынан, журналистикаға қатысты үш аудитория өз аудиториясы, бейбіт және кейіпкер.
Ербол:
Бұған дейін бірнеше жерде сұхбат бердім, айттым. Бізде әлі журналистикадағы ахуалды өзгертуге әріптестеріміздің ешқайсысы аса қатты ұмтылып тұрған жоқ. Бүгінгі жиында да сол. Құр айттық талқыладық болды. Мына жерде бес адам отырмыз ба? Ешқайсысынан бір ұмтылыс көрген жоқпын. Өзгеріс жасайық деген ұмтылыс та ұсыныс та көрген жоқпын.
Дархан:
Басында айтқан сөзіме оралып мысал келтірейін деген едім. Ең басты мәселе мен үшін оқырман аудитория алдындағы ашықтық және адалдық. Мысалы бізде қазір бірнеше сайттар бар артында кім тұрғанын білмейміз. Олар қалай қаржыландырылатынын ашық айтпайды. Қазақстанда жарнамамен күн көру мүмкін емес екендігін қазір бәрі көріп отыр. Сайттар тіптен күн көре алмайды. Сосын кейбір журналистер бар. Біресе тәуелсіз болып жүреді да біресе мемлекеттік болып кетеді. Қайтадан былай-былай жүре береді. Бір жаққа шығып немесе не үшін ондай шешім қабылдағанын айту керек. Одан кейін бір айта кетерлігі қазіргі праймериз туралы. Ондаған журналисті санап шықтым осы праймеризге қатысып жатқан. Барлығы мемлекеттің меншігіндегі және бақылауындағы БАҚ-тың тілшілері. Оның арасында Ерболдың бұрынғы әріптестері көп екен. Әрине журналист те Қазақстанның азаматы олар азамат ретінде депутат бола алады, сайлана алады неше түрлі қызметтер атқара алады. Бірақ кәсіп иесі ретінде олардың бір міндеті бар. Олар оқырман алдында адал болу керек. Мәселен праймеризде жеңіске жетсе мәслихатқа депутат болады, парламент мәжілісіне депутат болады. Биліктің заң шығарушы тармағында журналистер бейресми түрде 4-тармақ болып саналамыз. Олар ертең мәслихат депутаты болса журналистикадан кете ме, әлде түк болмағандай Қазақстан немесе басқа арналарда жұмысын жалғастырып жүре бере ме? Осы мәселені біз ойластыруымыз керек.
Жұлдыз:
БАҚ қоғамның айнасы болу керек. Қазір Қазақстандағы жағдайды мен медиа саласында депрессиялық жағдайда деп бағалайтын едім. Екінші мәселе қазір әлеуметтік желмен бәсекеге түскен кезде қазақ медиасы сол бәсекеден оза ала ма жоқ па?
Белла: Адамның этиканы ұстануына ешқандай заң да басқа да мәжбүрлей алмайды. Ішіңде бар адамгершілігің, тәрбиең этикалық бір құндылықтарың. Және сен оны орындадым деп ешкімге бұлдануыңа да болмайды. Егер сен өзіңнің этикаңа сай әрекет етсең, басқа бір адамдардан талап етіп, мен осындай құрбандық жасадым, маған бір нәрсе қажет деген сияқты. Адамда болуы тиіс кәдімге шартты рефлекс сияқты нәрсе болу керек. Журналисте де этикада дәл солай.
Аман:
Ішіміздегі ұят деген редактор өлмесін. Билік пен БАҚ-тың арасындағы бір келісім жақын уақытта болмайды. БАҚ-тың басынан бақ таймасын.
Сәкен:
Енді қорытынды жасайық. Этиканы сақтау журналистің кәсіби біліктілігімен қатар оның ар ұятының белгісі деп білуге болады. Сондықтан БАҚ құралының басшысына ғана емес оның өзіне де байланысты. Ақпарат таратуда қоғам алдындағы жауапкершілікті сақтау керек. Халықаралық … 17 қағидасы бар. Соларды сақтасақ этика да бәрі жөнделеді. Бірақ жаңағы биліктен де Ербол айтып кеткендей бұны қарастыру керек. Мүмкін заң өзгеру керек шығар, мүмкін министрлік керек пе, керек емес пе? Үкіметтік, мемлекеттік ақпарат құралдары жалпы болу керек пе болмау керек пе, нағыз коммерциялық бәсеке болу керек пе, болмау керек пе? Меніңше бұл да этикаға байланысты Бірінші материалды сосын этика дейміз эстетика дейміз. Қонақтарға рахмет. Ток шоу қалай болғанын көрермендеріміз өздері шешер. Сіздерге рахмет. Барлығыңызға шығармашылық табыс тілейміз. Денсаулық тілейміз. Сау болыңыздар.