Қазақстандағы қазақ тілінде хабар тарататын дәстүрлі медианың мазмұны қандай? Мемлекеттік ақпарат саясатын жүргізуге берілетін мемлекеттік тапсырысқа алақан жайып, «бұл – менікі емес, бірақ бұл – менмін» деп, өз жазғандарына өзі сене алмайтын газет-журналдардың дамуы тым баяу-ақ. ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің ресми сайтындағы мәлімет бойынша, 2019 жылдың 12 маусымындағы жағдай бойынша Қазақстанда 3520 БАҚ тіркелген. Соның ішінде 2886-ы мерзімді баспа басылым, 157-і телеарна, 72-і радио, 405-і ақпарат агенттіктері мен желілік басылымдар. Тіркелген БАҚ-тың ең көбі, яғни 2886-сы баспа басылым болып отыр. Оның 1818-і газет болса, 1068-і журнал.
Осылайша Қазақстанда тіркелген БАҚ арқылы таралатын ақпараттың басым бөлігі мерзімді баспа басылымдарға тиесілі. Мерзімді баспа басылымдар, соның ішінде қазақша газеттердің бір парасы не жазып, қандай мәселені көтереді? Осы сауалға жауап іздеп көрелік.
Салыстырмалы түрде алғанда, еркін, жедел және қолжетімділік талаптары тұрғысынан интернет басылымдар принт басылымдармен салыстырғанда дамуы тез, сұранысқа ие болып отыр. Ал дәстүрлі БАҚ қоғамдағы рөлі мен маңызынан айырылып жатқаны байқалады.
Бұған ең алдымен редакция саясатына қаржыландырушы – мемлекеттік биліктің тікелей араласуы, қатаң бақылауынан аудитория сенімінің азаюы әсер етсе, енді бір жағынан мемлекеттік тапсырыстың, соның ішінде қаржы бөлу процессінің өте жабық екені себеп.
«Құқықтық медиа-орталық» қоғамдық қорының жетекшісі Диана Окремова Central Asia Monitor сайтына сұхбатында, мемлекеттің қазіргі күнде БАҚ-ты қаржыландыруы қаншалықты тиімді деген сауалға былай жауап береді:
«Ең бастысы – барынша ашық қаржыландыру болуы тиіс. Ал іс жүзінде керісінше болып отыр. Жақында Есеп комитеті мемлекеттік БАҚ-ты аудитке тексеру нәтижелерін бізге беруден бас тартты. Олар мұны бұл ақпаратқа қол жеткізудің шектелгенімен түсіндірді. Сондықтан салық төлеушілерде БАҚ-қа бөлінген қаржының қалай жұмсалатыны туралы ешқандай түсінік жоқ. Еске сала кетейін, жыл сайын мемлекеттік ақпараттық тапсырысқа ел бюджетінен 50 млрд теңгеден астам қаржы бөлінеді. Бұл қаржының 40 млрд теңгеден астамын мемлекеттік БАҚ-тар алады».
«Ұлы» сөзін ең көп қолданатын газет – «Түркістан»
Бүгінгі қазақ басылымдарының ең жақсы көретін әдеті, бәлкім тәсілі – мақала сөйлемін «ұлы» сөзімен бастау. Бұл әсіресе «Түркістан» халықаралық газетінде ерекше байқалады.
«Ұлы Дала – Түркі әлемінің бесігі», «Ұлы Дала әдебиеті», «Ұлы Дала өрнектері». Осылайша, аталған газет қазақ не Қазақстан сөздерін «Ұлы Дала» тіркесіне ауыстырған.
Келешекте бұл газет «ұлы дала ағашы», «ұлы дала суы», «ұлы дала мәселесі» деп, тіл қолданысына түгелдей жаңалық енгізетін болар.
Ұлтқа деген мұндай шектен шыққан «сүйіспеншіліктің» соңы тым әсірелеуге, өтірікке ұрындырмайды ма екен?
Қалай болғанда да ұлтын тым әсіре жақсы көрудің ақыры нацистік сарынға апаратыны анық. Соңғы кезде қазақ тілді басылымдарда жаппай белең алған осы бір «Ұлы Дала» үрдісінің бір көрінісі «Түркістан» газеті болып отыр. Әр саны қазақты «ерекше ұлықтауға» арналған.
«Ұлы» әрі сексист
«Түркістан» халықаралық газетінде автор Динара Мыңжасардың «Масыл еркек қайдан шықты?» атты мақаласы: «Бүгінде еркек пен әйелдің отбасы алдындағы міндеті ауысып кеткен бе дерсің?» деп басталады.
Бұл мақала еркекті ұлықтап, сол баяғы әйелді орнына қояды. Газеттің әр санында осы мазмұндас мақалалар жарияланған.
«Әйел түздің, еркек үйдің шаруасымен айналысып кетті», «Мінезсіз ұл, қылықсыз қыз. Қазақ қоғамында трансгендер қайдан пайда болды?» сынды сөйлемдер бар.
Бәріне тағылатын айып – біреу, ол — «ғасыр дерті».
XXI ғасырдың мәдени құндылықтар өзгерісінен еш хабарсыз, тіпті елемуге тырысатын топтың оқырманған беріп отырған ақылы – бәрін де «ғасыр дерті» деп бағалау идеясы. Мәселені тарқату, себебін іздеу, түсінуге тырысу мүлдем байқалмайды.
Діншіл газет — «Қала мен Дала»
Басқа қазақша басылымдармен салыстырғанда «Қала мен Дала» газеті елдегі боп жатқан саяси-әлеуметтік оқиғаларды біршама ашық жазады.
Нгее екені белгісіз, аталған газеттің діни мәселелерге өте көп екпін қоятыны байқалды.
Кез келген санын ашып, оқысаңыз, дін тақырыбындағы кемі бір материал табасыз.
«Діни эктремизм мен терроризмге қарсы тұру», «Дін мамандары базардағы жұртшылықпен жүздесті», «Жастарды деструктивті діни идеялардан қалай арашалаймыз?», «Әсіредіншілдер дегеніміз кім немесе соқыр фанатизмнің сорақы тұстары», «Діни сауаттылықтың артуы – жат ағымның соңынан ерушілерді тоқтатты», «Дінаралық келісім – адамзаттың ғасырлар бойғы асыл арманы», «Якут бақсыларының антипутиндік акциялары немесе Сахан Республикасының түбіне жеткен кім?», «Арандап қаламыз ба» деп алаңдаймын…», «Имамдардың жаңа образын қалыптастыру керек».
Соңғы айда газет бетінен көрініс тапқан тақырыптар осы. Бұл газет шын мәнінде алдына тек дұрыс мақсат қойып, қоғамдағы әсіредіншілдіктің алдын алуға, толерантты ислами көзқарасты қалыптастыруға тырысып жатса, онда айтар сөз жоқ. Дегенмен де салыстырмалы түрде бұл газеттің діни тақырыпқа біртабан жақын екені бірден байқалады.
Цифрлы Қазақстан жаршысы – «Егемен Қазақстан»
Қаза басылымдарының барлығы дерлік «Цифрлы Қазақстан» идеясы туралы өте жиі жазады. Соның ішінде, әсіресе «Егемен Қазақстан» газетін ерекше атап өтуге болады.
Газеттің «Digital Kazakhstan» деген арнайы айдары да бар.
«Киберқауіпсіздік: Ғаламтор ұрыларына тұсау болмай тұр», «Digital bridge IT – мамандарына арналған халықаралық техникалық форм», «Медицина саласын цифрландыру мүмкіндіктері», «Ақылды мехатроник» деп жалғаса береді.
Сөйте тұра еш ақылға сыймайтын түсініксіз жайт бұл — елдегі интернеттің бұғатталуы немесе әлеуметтік желілерге мониторинг сияқты өзекті мәселелерді жазған емес.
Саяси тақырыптарға тікелей байланысы болғандықтан да «Егемен Қазақстан» бұл туралы жазбайтыны да түсінікті. Әйткенмен, біздің қоғамдағы осы бір ішкі қайшылыққ: «Digital Kazakhstan» идеясы мен «интернетсіз Қазақстан» мәселесі абсурд түрінде параллель жүріп жатқанының анық бір көрінісі – осы «Егемен Қазақстан» газетінің өзі сияқты.
Президентшіл газет – «Айқын»
Газеттің бас бетін Елбасының немесе екінші президент Тоқаевтың фотосуретсіз жасамайтын «Айқын» газетін ең президентшіл газет, деп есептеуге әбден болады.
Газеттің әрбір жаңа нөмірінің негізгі жаңалығы мен тақырыбы: ол – ел басшыларының қайда барғаны, не айтқаны.
Дегенмен, бұған бұқараның қандай пікір айтқаны, бұл жаңалықты қалай қабылдағаны «Айқын» газетін аса қызықтыра қоймайды екен.
Соңғы бірнеше ай көлемінде, қазақ тіліндегі газеттерде ең көп жазылып, жиі талқыланған тақырыптар төмендегідей:
1. Сыбайлас жемқорлық мәселесі
2. Тіл мәселесі
3. «Жастар жылы» аясындағы шаралар
4. Цифрлы Қазақстан
5. Латын әліпбиі
6. Елбасының Түркістанға сапары
7. «Мұқтаждық па, әлде масылдық па?». Көпбалалы аналарға төленетін жәрдемақы мәселесі
8. «Еден жуғызу – еңбекті қанау ма?». Астаналық мектептерге енгізілген жаңа тәртіп туралы
Мұндағы тақырыптардың көбінде қазақстандық БАҚ-та неше жылдар бойына талқыланып келе жатқан, әбден мезі еткен мазмұн айтылады және мемлекет басшыларының жүріп-тұрғанын баяндайды.
Жоғарыдағы тізімде қамтылған тақырыптардың соңғы екеуі ғана бүгінгі болып жатқан оқиғаларға арналыпты. Бұл нені көрсетеді?
Бұл – қазақ газеттерінің бүгінгі елде боп жатқан жаңалықтар мен өзекті мәселелерден алыс, қоғам тынысынан мүлдем қашықта, басқа бір кеңістікте өмір сүріп жатқанының көрінісі.
Назарға өте көп түсетін бір жағдай: ол — «Көпбалалы аналарға берілетін жәрдемақы» тақырыбының мазмұны.
Осы тақырыпта жазылған кез келген материалда автордың белгілі бір дәрежеде ішкі цензурасы бары байқалады.
Автор автор өзі жазған тақырыпқа өте абайлап келеді. Бұл мәселе қайдан шыққаны, не үшін боп жатқаны турасында қандай да бір қосымша ақпарат бермейді.
Заң қашан қабылданып, неше теңге бөлінгені туралы молынан айтады.
Көтеріліп отырған мәселеден хабарсыз оқырман – бұл мақаланы оқыса, автордың не айтқанын, не боп жатқанын еш түсінбес еді. Яғни, мақалада бэкграунд жоқ.
Егер алда-жалда қоғам шындығын ашық жазатын мүмкіндік туа қалса, онда бұл басылымдар қазіргі шамасынан артық ақпарат бере ала ма? Бұған сену қиын. Бірақ жағдай осы.
Неге екенін, аталған басылымдардың барлығына ортақ бір нәрсе: ол – Абай бейнесінің жиі көрініс табуы. Абайға қайта оралу, Абайды қайта тану сияқты әңгімелер өте көп.
Мүмкін шарасыз күйіне Абай арқылы кесім жасатып, өз қателіктерін іштей мойындап отырған дәстүрлі БАҚ-тың өз бейнесі осы болар.
