QAZAQSTAN телеарнасындағы «Таңшолпан» бағдарламасы біздегі телевизияның ойын-сауық сегменті де мемлекеттің үгіт-насихаты мен қоғамдағы таптаурын түсініктер шеңберінде екеніне мысал болады. Бұл — осы арнада жаңалықтар қызметімен қатар ең ұзақ жасап келе жатқан бағдарлама. «Жаңа репортер» авторы Болатбек Мұхтаров бағдарламаның 11-18 наурыз аралығындағы алты эфиріне шолу жасады. Шолу бағдарлама мазмұны сыни пайым мен журналистика қағидалары талабынан едәуір ауытқитынын көрсетті. Мақалада соны тарқатып баяндаймыз.
Стереотип пен манипуляция
12 наурыз күнгі эфирде жүргізуші Дархан Рахымжан: «Қыздардың ерлермен бірге әрбір салада иық тіресе еңбек етуі үйреншікті құбылысқа айналғаны бәрімізге белгілі. Тіпті зәулім ғимараттардың құрылыс алаңдарында үлкен крандарды тізгіндеген келіншектерді де кей-кейде байқап қалып жатамыз», — дейді. Оған әріптесі Айкерім Есенәлі: «Негізі, Дархан, сенің осы сөзіңе гендерлік теңдік туралы құқықтарын ҚАТТЫ қорғайтын арулар “неге олар ерлермен қатар дегенді қолданасың” деп көп ренжитін еді», — деп кекете жауап береді.
Таңғы бағдарлама ұжымы осылайша жуырда «Неге?» ток-шоуында, кейін әлеуметтік желілерде қызу талқыланған тақырыпқа үн қосады.
Редакция Қазақстанда «әйелдер мен ерлер тең еңбек етеді» дегенді айтып, Қызылорда облысында трактор айдайтын әйел туралы сюжетті көрсетті.
Жүргізушілер кейіпкерді «ұршықты трактордың руліне ауыстыра білген», «техниканың тілін бес саусақтай біледі», «ол техника тілінде сөйлегенде мықты механизаторлар жұмған аузын аша алмайды», «ол трактор тізгіндегенде жанында талайлар жіп есе алмайды», «қимылы ширақ, жүрісі сергек әжеміз ауыр техникадан түспейді», «қарапайым еңбекпен шыңдалған асыл ана» деген көркем айшықтарға толы ұзын-сонар мәтінмен суреттейді.
https://youtu.be/KQyZEgiUjjg
Қызылорда облысындағы тракторшы әйел — 70-тегі зейнеткер. 70-жылдардағы тәжірибесін, дағдысын ұмытпаған. Ұлттық арнаның үгіт-насихаты осы кісіні көрсете отырып, «қазір әйелдер ауыр техникаларды ерлермен бірдей деңгейде жүргізіп, еңбек етіп жатыр» деген манипуляция жасайды. Бағдарлама жүргізушілері сол ойды қайта-қайта айтып қана қоймай, патриархат қалыптастырған қасаң ұғымдарды, «нәзік аруларымыз» деген сияқты сексизм сипаттамаларын қолданып, гендер қатынастары бойынша түсінігі аз екенін байқатып алды.
Бағдарламаның бұған дейінгі эфирлерінде де жүргізушілер телеарна аудиториясына «әйелдер — үйдің берекесін келтіретін жандар», «қыз-келіншектер — асүйден шықпайтын адамдар» деген таптаурын, штамп түсініктерді қайта таңып беріп жүр. Оған қоса, «отбасы құндылықтарын дәріптеуіміз керек», «ұлдарымыз ел қорғаған батыр болуы керек», «имандылыққа бет бұруымыз керек», «жастарға дұрыс тәрбие беруіміз керек» деген және тағы басқа үгіт-насихат дидактикаға ұласады.
Тексерілмеген ақпарат
Екі сағаттан астам уақытқа жалғасатын бағдарламада тексерілмеген, дәлелденбеген не дәлел болатын дереккөзі жоқ ақпарат жиі айтылады.
17 наурыз күнгі бағдарламада жүргізуші Гүлнұр Оразымбетова: «Бүгінде шаңырақ көтеруге асықпайтындар қатары көбейіп кетті. Сүрленген бойдақтар жақын туыстарымыздың арасында да жетіп жатыр. Себебін айтуға тырысайын: сылтауы көп, бірі баспанамен байланыстырса, енді бірі мансапты жоғары қояды, бәлкім, дұрыс та болар, бірақ бас екеу болмай, мал төртеу болмайтынын да ұмытпаған дұрыс», — дейді.
Жүргізуші қай жылғы мәліметті айтып тұрғаны белгісіз. Редакция демографияға қатысты кез келген статистика есепке алынған уақыт аралығынсыз, цифрсыз айтылмайтынын білмейтін сияқты. Ал онсыз ақпарат факт емес, расталмаған жай сөз болып қалады. Оның үстіне, мұндай ақпарат неғұрлым кейінгі, неғұрлым жаңа болғаны да маңызды. Мысалы, 2009 жылғы халық санағынан кейін баспасөзде көп жазылған мәліметті бүгін айтудың мәні бар ма?!
Одан кейін «сүрленген бойдақтар жақын туыстарымыздың арасында жетіп жатқаны» қалай анықталды? Ондай әлеуметтік топ туыстарымыздың арасында болмауы керек пе еді? Азаматтардың шаңырақ құрмауының себеп-сылтауы қандай зерттеудің нәтижесінде белгілі болды? Ол жағы айтылмай, күмән туғызады. Гүлнұр Оразымбетова «Бас екеу болмай, мал екеу болмайды» деген мақалды неге өзгертіп алғаны тағы түсініксіз.
https://youtu.be/JXO-YpsHo8c
15 наурыз күнгі эфирде жүргізуші Алла Гаврина Алматыда өткен дүниежүзі біріншілігінде фристайлшы «Павла Колмакова» қола жүлде алғанын хабарлады. Фристайлшының аты-жөні Павел Колмаков еді.
Бағдарламадағы видеосюжеттерде ақпарат көзі хабарланбайды. Баяндалып жататын ғылыми жаңалық, таңғажайып оқиға, ерекше адамдар туралы ақпараттың қай-қайсы да қайдан алынғаны беймәлім күйі қалады. Дүниежүзі медиасынан алынған видео мен кинофильм кадрларының авторлық құқығы тағы көрсетілмейді.
Дереккөзі көрсетілмеген, айтылмаған, сілтеме жасалмаған кез келген ақпарат күмәнді деп есептеледі.
Жазу-сөйлеу стиліндегі кінәрат
Біздің шолуымыз мұндағы сценарий ақпарат жағынан ғана емес, тіл, стилистика бойынша да жұтаң екенін көрсетті. Сюжеттерді, қоңырау шалған көрерменмен және студия қонағымен сұхбатты алып тастасақ, мәнді ештеңе қалмайды — жүргізушілердің өзара жасанды әзілдесуі, еш функция атқармайтын примитив көркем тіл қолданыстары, мақал-мәтел, «Арайлап атқан әрбір таң әр шаңыраққа береке алып келсін!» деген сияқты толассыз тілек, жаттанды сөз.
Сюжеттерге кезек берерде жүргізушілер алыстан орағытып келетін аналогияны, жалпылама пікір-мәліметті айтуға құмар. Редактор оларға сценарийді солай жазатын болуы керек. Кей сөйлемнің аса бір маңызы жоқ, үш жүргізуші кезек-кезек сөйлеуі үшін әдейі жазылғандай әсер қалдырады.
Ақпаратты хабарлаудың дедукция, яғни жалпыдан жалқыға көшу әдісі қашан да тиімсіз, дұрыс емес деп есептеледі. Өйткені адам бірден нақты ақпаратты, жаңалықты естігісі келеді.
«…Бүгінде әлемде неше түрлі музей бар… Белгілі тұлғалар тұрған үйлер де музейге айналған. Соның бірі — Нұрғиса Тілендиевтің музейі».
Көрерменге осылай — көрсетілгелі тұрған видеоматериалды оған тікелей қатысы жоқ мәліметті (немесе еш мәліметі жоқ сөйлемді) айта келіп хабарлағаннан гөрі ә дегеннен сол сюжеттегі жаңалықты жеткізген пайдалы. Бұл — индукция, жекеден бастап, жалпыға ауысу. Қазіргі көрерменге видеосюжеттің өзі нақты жағдайдан, кейіпкерден басталмаса, қызық болмайды.
Редакция журналистерінің жазу-сөйлеуінде де кінәрат бар. Жүргізушілер «анықтайтын боламыз», «айтатын боламыз», «білетін боламыз» деген тіркесті жиі қолданады, келер шақтағы етістік «анықтаймыз», «айтамыз», «білеміз» деп айтылуы керек («айтатын боламыз» — «будем говорить» дегеннің калькасы). Тағы бір кең тараған қате қолданыс — «қызығымен бөліспек», «ақпаратпен бөлісемін», «құпиямен бөлісемін». Адам «ақпаратпен» бөліспейді, «ақпаратТЫ» бөліседі.
«Мемориалды музей», «эксклюзивті сұхбат», «креативті идея» деген тіркестерде сын есімдердің дұрысы: «мемориал музей», «эксклюзив сұхбат», «креатив идея».
Жүргізушілер мен тілшілер «біледі ме?», «барлық адамдар», «көп адамдар», «қажеттілікті қажет етеді», «сақтық шараларын сақтаңыз» деп сөйлеп жатты. 16 наурыз күнгі эфирде тілші оң қолымен жазатын адамдарды «оңақай» деп атады.
Аудиторияның қарапайым өкіліне «тәп-тәуір» болып көрінуі мүмкін бағдарламаның сын көтермейтін осындай тұстары бар. Таңғы ойын-сауық тележобасының негізгі міндеті жұмыс күні көрерменнің ұйқысын ашып, санасын сергіту, серпілту ғана екені түсінікті. Дегенмен дәл осы себепті де танымдық-музыкалық эфир мазмұнына үгіт-насихат, тексерілмеген ақпарат, дәйексіз тұжырымдар, жаттанды түсініктер араласпағаны дұрыс. Бәрінен бұрын нақты деректі іріктей алу, ақпаратты сауатты жеткізу, пікір-көзқарас тепе-теңдігін сақтау — журналистиканың түпкі стандарты.
