«Жаңа репортер» авторы Болатбек Мұхтаров Қазақстан тележурналистері стендапта не айтатынын тыңдады. Медиасыншы QAZAQSTAN, «Хабар», «Хабар 24», «КТК», «31-арна», «Еуразия бірінші арнасы», Astana TV ақпарат бағдарламаларының 21-27 маусым аралығындағы материалдарына талдау жасады.

Стендап – жаңалық хабарлаушы тілшінің кадрға шығып сөйлеуі. Көбіне оқиға орнынан не бейтарап локациядан тікелей және псевдотікелей жасалады немесе сюжет құрамына күні бұрын жазып алынады. Ол оқиға орнындағы детальді көрсету, мәселеге қатысты тағы бір тақырыпқа ойысу, видеода жоқ нәрсе туралы айту және басқа да мақсат үшін ұтымды қолданылуы керек. Журналистің кадрдан көрінуі қашан да жақсы эффект береді. Тікелей эфир кезінде немесе лайф форматтағы стендапта ол ауызекі тілде емін-еркін сөйлей алады, бірақ видеосюжет үшін алдын ала түсірерде кадрға шығардан бұрын стендап мәтінін параққа не смартфонға жазған дұрыс. Шамамен ойластырылған ауызекі сөйлемдер жүйесі сәтсіз шығады, бір ғана сөзден жаңылу тұтас ойды, ақпаратты бүлдіруі мүмкін. Мәтінге айналдырғанда айтылатын сөздің кем тұстары анықталады. 

Біз бұл талдауда репортаж құрамында қолданылған стендаптарды ғана сөз етеміз. 

Бір проблема туралы екі басқа журналистік тәжірибе

Шығыс Қазақстан облысындағы Зайсан ауданында газ тарту жобасы жалғаспай қалды. «Хабар 24» телеарнасының өңірдегі меншікті тілшісі осы аудан орталығынан хабар таратып, стендап жасады:

«Бұл – халық арасында «ДЭУ» деп аталып кеткен шағын аудан. Бұл жерде негізінен жеке үйлер жаңадан салынған. Ал Зайсан қаласына осыдан 10 жыл бұрын газ келгенде бұл шағын ауданның тұрғындары ерекше қуанған. Бірақ дегенмен кейбір үйлерде әлі күнге дейін көгілдір отын жоқ. Есесіне дәл осы жерден 150 метр жерде Қазақстанның газы көрші шығыстағы Қытай мемлекетіне экспортталып жатыр».

Стендап «көпір» ретінде жасалған, яғни сюжеттің ортасында, таңдалған орын – Зайсанның бір ауданының көрінісі. Кадр аса бір функция атқарып тұрған жоқ, әдетте мұндай стендап сюжеттің басында болады. 

Стендап мәтіні әуелі қағазға түсірілсе немесе редакторға тексертілсе, стилистикасы олқы болмас еді. Тілші кадр сыртындағы сөйлемдеріне де мұқият емес. Сюжетінің басында «тоғыз ауылға газ жеткізілген соң жоба тоқтап қалған» десе, кейін бұл ақпаратты «бұған дейін тоғыз ауылға тартылса» деп, тағы айтады. 

Есесіне бұл мәселені QAZAQSTAN арнасының меншікті тілшісі тәп-тәуір сюжет етіп жасаған. Берік Көшербай сюжетті: 

«Зайсанның газы көп жылдан бері көрші Қытай еліне де экспортталады. Бірақ, парадокс: аудан орталығы – Зайсан қаласында әлі күнге дейін осы көгілдір отынның игілігін көре алмай отырғандар бар. Мысалы, мына көшенің бір жағына газ құбыры келіп тұр, ал қарама-қарсы тұрған үйлер әлі күнге дейін пеш жағып отыр», – деген стендаппен бастаған. 

Бұл – сәтті шешім, өйткені тілші аудан орталығының бұл көшесімен бекер жүріп келе жатқан жоқ, ол газ көшенің бір жағында бар, бір жағында жоқ екенін айтып көрсетеді. Стендап мәтіні де материалды бастауға жарайды, мұнда мәселенің мәні, қарама-қайшылығы айтылады. Тілші жобаның іске асырылу уақытын нақты айтып, елді мекендерді атайды. 

Берік Көшербайдың сюжеті «Хабар 24» арнасындағы әріптесінің қатесін анықтап берді. Берік сөйлеткен тұрғындар «Қазақстан газы 150 шақырым жерде Қытайға экспортталып жатқанын» айтты. Ал «Хабар 24» тілшісі Олжас Керейхан стендапта «150 метр жерде» деген еді. 

Стендап – жан-жақты үйлесім

«Хабар 24» телеарнасының Жамбыл облысындағы меншікті тілшісінің стендапты сюжет басында қолдануы, керісінше, аса сәтті болған жоқ. Материал Мойынқұм ауданында жайылым мен шабындықтың шөлге айналуы туралы. Студиядағы жүргізушіден соң тілші бірден бірінші орта пландағы (белден жоғары, екінші орта план – тізеден жоғары) кадрдан көрінеді. 

«Біз қазір Шу өзенінің арнасында тұрмыз. Көріп тұрғандарыңыздай, төменгі жағында мүлдем су жоқ. Себебі шаруаларды ағын сумен қамтамасыз ету үшін өзен алты жерден байланады. Ал суды бұру үшін әр бөгетке кемінде 20 мың текше метрге дейін өзеннің табанына құм төгіледі. Бұл экологияға орасан зор зиян. Ал бұл жұмыстарға жылда кемінде 24 миллионнан 31 миллион теңгеге дейін қаражат бөлінеді. Ал суару маусымы аяқталған соң бұл бөгет суға ағып кетеді», – дейді ол.

Жүріп келе жатқан журналист Руслан Бақытбекұлы «көріп тұрғандарыңыздай» дегенімен камера объективі онымен бірге оңға қарай жылжып, жалпы планға ауыспайынша тартылған өзен көріне қоймайды. Алғашқы сөйлемдер айтылған кезде микрофон қосылмағаны (я басқа техникалық ақау) байқалды. 

Ең негізгі кемшілік – тілшінің сөзі. «Ал суды бұру үшін әр бөгетке кемінде 20 мың текше метрге дейін өзеннің табанына құм төгіледі» деген сөйлем тіпті дұрыс құралмаған (я бөгетке, я өзен табанына деу керек). «Ал», «кемінде» деген сөздердің қайталануы да стендапты бүлдіріп тұр. 

Ақпаратта цифрлар құрғақ айтылып қоймауы керек, зат өлшемдері көрермен елестете алатындай, басқа нәрсемен салыстыра алатындай болғаны жақсы. 20 мың текше метр құм қарапайым көрерменнің ұғымында қандай көлем, көп не аз екенін бірден ұға ма, қоршаған ортаға көлеміне байланысты зиян болып тұр ма, ол жағы нақтыланбайды. Экологияға қатысты мәлімет стендапта да, ауыл шаруашылығы бөлімі басшысының сөзінде де айтылады.

Тілші кадр сыртында «диқан» сөзінің орнына «диқаншы» дегенді қате қолданады. Сюжет композициясына келсек, оны мал азығын дайындаудан қиналып отырған шаруалардан бастау ұтымды болар еді. 

Кадрдағы ақпарат пен сөйлеу шеберлігі

«КТК» тілшісі Нұрқанат Омарұлы да стендаптағы сөйлемдеріне ұқыпсыз. Ол Астана іргесіндегі Тайтөбе ауылы тұрғындары мен шаруа қожалығының жайылымға таласы туралы материал жасаған. Кадрдағы сөзі:

«Ауыл маңайындағы жайылымдар жағалай осындай қоршаумен қоршалған. Егер тұрғындар мұнда малдарын жаятын болса, онда айыппұл салынады. Оның үстіне, азаматтардың айтуы бойынша, ауыл маңайындағы 300 гектар жайылым тағы қоршалып жатыр».

Бұдан соң ойын кадр сыртында «Міне, осы тұс толығымен қоршалмақ» деп жалғайды. Стендапта ақпаратты бұдан да сауатты, әлдеқайда сапалы формада құрастыруға болады. Телеарна сайтынан сюжеттің мәтіні мейлінше дұрыс редакцияланғанын көрдік.

Репортер жұмысында ақпарат бірнеше эволюциядан өтеді: ой – ауызша сөз – жазбаша сөйлем – логикамен байланысқан сөйлемдер жүйесі – мәтін деген сияқты. Кішігірім шығармашылық өнім қисынды ойластырылмаса, жаза салудан, айта салудан сәтті бола қоймайды, сөз қайталау, ой қайталау, сөйлем мүшелерінің қате орналасуы сияқты кемшілік байқалып қалады. Плеоназм мағына әрі түбір жағынан ұқсас, біртекті сөзді, ойды қайталау болса, тавтология – соның бір түрі, түбірлестердің тура қайталануы. Айтқан кезде екеуі де құлаққа түрпідей тиіп қоймай, стендап стилистикасының сәнін кетіреді. 

«КТК-ның» дизель тапшылығы туралы материалындағы стендапта сөйлемдер дұп-дұрыс, бірақ тілші айтпаса да түсінікті ойға сөз жұмсайды, мағына қайталанады:

«Ал тәуелсіз сарапшылар дизельдің тапшылығы алдағы уақытта қымбатшылыққа ұласатынына сенімді. Олар Энергетика министрлігі тапшылықты жойып, аспандап тұрған бағаны тұрақтандыру үшін қазірден бастап тиісті шараларды қолға алғаны жөн дейді. Әйтпесе, баға ырыққа көнбей, оның зардабын қарапайым халық тартуы да ғажап емес. Өйткені дизель қымбаттаса, дәнді дақыл мен азық-түлік бағасы тағы да көтерілуі мүмкін».

Журналист «көбі» дегеннің орнына «көбісі» деген сөзді қолданғанын да айта кетейік. 

Телеарнаның Қызылорда облысындағы қуаңшылық туралы видеосюжетінде жақсы стендапты «ішетін ауызсу» деген қисынсыз тіркес бұзды. 

«КТК-ның» Алматы облысындағы тілшісі Салтанат Шырынхан көптік қосымшасын үсті-үстіне орынсыз қолданады:

«Тұрғындардың мазасын қашырған құрылыс – осы. Алғашқы жұмыстары басталып кеткен. Жапсарлас орналасқан жер үйлердің иелері алдағы уақытта қайнай түсетін құрылысты ойласа, төбе шаштары тік тұрады. Өйткені қазірдің өзінде шаң-тозаң баспаналарына кіріп, дыбыстары тыныштарын бұзып жатыр екен». 

Телеарнаның сайтында жарияланған сюжет мәтінінде стендаптағы қате біршама түзелген. 

«Еуразия бірінші арнасының» тілшісі Бауыржан Жақсымбет жалпы жазу машығын жетілдіруі керек. Үйі өртеніп, моншада тұрып жатқан отбасы туралы репортажының ең тәуірлеу тұсы – стендап:

«Қызыл жалын шарпыған баспана тау бөктерінде болғандықтан өрт сөндірушілер келгенше біраз уақыт өтіпті. Оған дейін үйдің сау тамтығы қалмай өртеніп кеткен. Білікті құрылыс мамандары аядай мекенді қалпына келтіру мүмкін емес екендігін жеткізіпті. Сондықтан дәл осы маңайдан шағын ғана үй көтеруден басқа амалы жоқ».

Тілші соңғы сөйлемінде әрекет иесін неге атамағаны түсініксіз – кімнің амалы жоқ? Сюжет мәтінінде орынсыз қолданыстар мен тавтология кездеседі. 

«Дейді мамандар» – көрерменді жаңылтатын әмбебап тіркес

Баспасөзде, интернет-журналистикада ақпарат жазбаша берілетіндіктен төл сөз бен автор сөзін ажыратып көрсетуге болады. Телевизия мен радиожурналистикада аудитория ақпаратты негізінен естіп қабылдайды. Журналистика теоретиктері әсіресе осы екі салада ақпаратты төл сөзден, цитатадан бастамауды немесе төл сөз иесін ақпарат соңынан атамауды ескертетіні содан. Біздің талдауымыз тележурналистер бұл талапты білмейтінін көрсетті. 

«Хабар 24» тілшісі Дамир Берікұлы Ақмола облысында табылған ежелгі өндіріс орны туралы:

«Ал мынау – қола дәуіріне тиесілі пештің орны, себебі оның құрылымы мен көлемі осыған дейін табылған пештерге өте ұқсас дейді мамандар. Ал мына артымда тұрған жазықта – айналасы 20 шаршы шақырым аумақта әлі зерттелмеген 250-ден астам археологиялық ескерткіштер бар екенін айтады мамандар. Алдағы уақытта олардың барлығы зерттеледі, сөйтіп белгілі бір қорытынды шығарылады». 

Бұған дейін ақпаратты археолог бергені айтылды, сондықтан стендаптағы «дейді мамандар» артық немесе оны сөйлемнің басында айтқан абзал. Тілшінің грамматикасы да мәз емес. 

Телеарна, радио қызметкерлері ойды, сөйлемді орынды-орынсыз «дейді мамандар» деген автор сөзімен аяқтауды нормаға айналдырғаны сонша, көрермен/тыңдарман ақпаратты қай кезде мамандар (немесе әйтеуір басқа біреу), қай кезде журналистің өзі айтып отырғанын айыра алмай қалады. Тіпті бұл тіркес әбден әмбебаптанып, кез келген ақпаратқа қатысты және шынымен маман айтса да, маман емес, қоғамның басқа мүшелері айтса да, қолданыла беретін болған.

«Еуразия бірінші арнасының» Шымкенттегі тілшісі Ғалымжан Кенжебек кадрда былай дейді:

«Шымкент мұнай өңдеу зауытынан дизельдік отын алатын бекеттерде тапшылық байқалады. Ал Атыраумен келісімшартқа отырғандар арасында мұндай мәселе кезікпейді дейді мамандар. Сәйкесінше сұйық отыны бар бекеттерде ұзын-сонар кезектер пайда болып, бағасы шарықтап шыға келген. Ал жүргізушілер болса, тек шектеулі мөлшерде ғана сатылатын дизельдік отынды тапқанына шүкір деп отыр».

Тыңдап отырған көрермен қай сөз журналистікі, қай сөз «мамандікі» екенін ұқпайды. Сюжетте тілші көлік жүргізушілермен сөйлесіп, вице-министрдің түсініктемесін берген. Сонда «деген мамандар» кім? Репортаж мәтінінде тавтология көп, сөйлемдер шұбалаңқы. 

Көрерменді шатастыратын автор сөзі «31-арна», Astana TV жаңалықтарының кадр сыртындағы мәтіндерінде де кездесті. 

Талдауымыз тележурналистер көбіне кадрдағы сөзге жете мән бермейтінін және кейде стендапты репортаж талабы бойынша жасамайтынын аңғартты. Оқиға орнынан, ерекше жағдайда немесе керемет көркемдік-техникалық әдістермен жасалса да, жеткізетін ақпараты түсініксіз, сөйлемдері, ой жүйесі келіспеген стендап тілші материалын бұзып тұрады.

Редакторларға «Калькасыз қазақ тілі. Назгүл Қожабек» Telegram-арнасын нұсқаулық ретінде ұсынамыз.