10 қаңтар – Қазақстанда террорлық шабуыл нәтижесінде қаза тапқан құрбандарды жалпыұлттық аза тұту күні болды. Мемлекеттік ғимараттар туын түсіріп, бұқаралық, ойын-сауық шараларына тиым салынды.
Жаңа жылдың алғашқы күнінен бастап қазақстандық журналистер интернет желісіндегі кедергілерге қарамастан тынбай еңбек етті: бір уақытта республика аумағында интернет толық өшті. Әйтсе де, телевидение, радио және желілер арқылы хабар таратылды. «Жаңа репортер» редакциясы барлық Қазақстанмен бірге аза тұтады және теракт салдарынан қаза тапқандардың отбасына қайғырып көңіл айтады. Біздің медиасыншылар Назира Даримбет, Анна Шабалдина және Лилия Гайсина Қазақстан, Тәжікстан және Өзбекстандағы БАҚ-та жарияланған материалдардың хронологиясын ұсынады.
Қазақстан
2 қаңтар күні Жаңаөзен тұрғындары сұйытылған газ бағасының екі есе қымбаттауына наразы болып, алаңға шықты. Бұл шеруге Ақтау қосылып, одан соң барлық батыс өңірінде – Ақтөбе, Атырау, Оралда қолдау тапты. 3-4 қаңтарда наразылық шерулері Нұр-Сұлтан, Шымкент, Алматы қалалары мен өзге де өңірлерде жалғасты. Алматы және Алматы облысында төтенше жағдай жарияланды. Үкімет отставкаға кетті. Интернет желілері дұрыс жұмыс істемеді, месенджерлер мен мобильді байланыс бұғатталды.
Шерулердің алғашқы бірнеше күнінде бірде-бір телеарна, оның ішінде QAZAQSTAN ұлттық арнасы елде не болып жатқаны туралы ешқандай сюжет көрсеткен жоқ. 5 қаңтарға дейін редакциялардың басым көпшілігі мерекелік демалыста болды дегеннің өзінде, биылғы жылдың алғашқы жұмыс күні елді алаңдатқан жаңалықтармен басталуы тиіс еді.
Мереке күндеріне қарамастан Live режимінде хабар таратқан «Хабар 24» арнасы құрметке лайық. Ресми мәлімдемеден бөлек, әртүрлі сюжеттер, соның ішінде әлеуметтік желілерден алынған видеолар көрсетті, студияда сарапшылар пікірі берілді.
Atameken Business телеарнасы 5 қаңтардан бастап жаңалық таратты, өткен оқиғаларға шолу әзірлеп, оған жаңа мәліметтер қосыпты.
4 қаңтар кешкі уақытта Қазақстанда Orda.kz және Кaztag.kz сайттары бұғатталды (бірақ олардың Telegram-арнасы белсенді жұмыс істеді). Orda.kz сайтының бас редакторы Гүлнар Бажкенова өзінің Facebook-парақшасында:
«Біздің сайтты бұғаттады. 2 сағат бұрын желіде кедергілер пайда болып, содан соң сайт мүлдем жұмыс істемей қалды. Сайтқа VPN арқылы кіріп көрсек, істеп тұр, Ресейдегі таныстарымыз тексеріп көрген еді, сайт істеп тұр, демек бұғатталды.
Не үшін? Біз тек ақпарат тараттық. Әлбетте жедел, егжей-тегжейлі, еш боямасыз. Қазақстанның батысынан келген басты репортаждарды Live режимінде жаңартып отырдық. Ол жақта біздің үш тілшіміз жұмыс істеп жатыр, олар кеше Алматыдан шыққан, қазір Ақтау, Атырау, Жаңаөзендегі басты алаңдарда жүр.
Біз тек кәсіби журналистика шеңберінде ақпарат тараттық, ешқандай белсенділік көрсетпедік, үндеу болған жоқ. Жалпы, өз басым журналистік белсенділікке түбегейлі қарсымын.
Онда мұны істеудің қандай себебі бар?! Бізді радикалдандыру үшін бе?! Әлде сіздер наразылық шерулерін осылай жеңеміз деп ойлайсыздар ма?!
Біз наразы халық өз ұрандарын радикалдандырды, олар газ бағасының 50 теңге болуын талап етіп қана қоймай, әкімнің, үкіметтің, Тоқаевтың, Назарбаевтың отставкаға кетуін талап етуде деп жазғаннан кейін сайтымызды бұғаттады деп ойлаймын. Бірақ бұл – біздің емес, алаңға шыққан адамдардың ұран-талабы! Ауа райы болжамына өкпелеп, қардың жауғаны ұнамағаны үшін метеорологтарды өлтірудің қажеті жоқ!
Сіздерге Telegram https://t.me/orda_kz және Facebook ORDA арқылы ақпарат таратамыз»», – деп жазды.
ҚазТАГ редакциясы да Facebook-парақшасында пікір білдірді:
«Ақпарат министрлігінің наразылық шерулері туралы мақаланы өшір деген талабын орындамағанымыз үшін ҚазТАГ сайты жұмыс істемей қалды. Ақпарат және қоғамдық даму министрлігіне ҚазТАГ: «Ақтауда газ бағасының қымбаттауына қарсы өтіп жатқан наразылық шеруіне полицейлер бейнеленген видеоның қатысы жоқ екенін растаңыз. Видеодағы наразы халықты ығыстырып жатқан полиция әрекетінің күш көрсету емес екенін растаңыз. Материалдың нақты қай тұсы көрінеу жалған ақпарат таратып тұрғанын көрсетіңіз. Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің көзқарасынша видеода не болып жатқанын толық баяндап беріңіз. Осы аталған жайттарды ескере отырып, біз жариялаған материалға тиісті өзгертулер енгізуге дайынбыз», – деп жауап берді.
Сайттың бұғатталуына қарамастан, ҚазТАГ барлық қолжетімді тәсілмен қоғамды алаңдатқан оқиғаларға қатысты ақпарат таратады.
ҚазТАГ ХАА Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің бұл әрекетін Қазақстан Республикасында ресми түрде тыйым салынған цензура актісі деп есептейді.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтан осы жағдайға назар аударуын сұраймыз».
Осы екі сайт бұғатталғаннан кейін журналистік қауымдастық, атап айтқанда, Медианың өзін-өзі реттеу жөніндегі қоғамдық комитеті үн қосты. «Журналисты Казахстана» атты жабық топта үндеу жолданды:
«Құрметті әріптестер, KazTAG, Гүлнар Бажкенова әріптестерімізге қолдау білдіреміз.
ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрі
Балаева Аида Ғалымқызына
ҚР Бас прокуроры
Нұрдәулетов Ғизат Дәуренбекұлына
Сұрау жолдаймыз
Медианың өзін-өзі реттеу жөніндегі қоғамдық комитеті және қазақстандық тәуелсіз журналистер төмендегі жағдайға байланысты сіздерге сұрау жолдайды.
Қазақстанда 2022 жылы 4 қаңтарда еліміздегі жаппай әлеуметтік наразылықтар аясында Orda.kz және ҚазТАГ агенттігінің сайты ашылмай қалды. Шектеу заңмен көзделуі тиістігіне әрі әркімге түсінікті және қолжетімді (болжамдылық және ашықтық қағидаттары) болуына байланысты Сізден:
- Осы сайттардың бұғатталу себебін зерттеуді бастап, көпшілікке ресми жауап беруді – бұл ресурстарды кім және қандай негізде бұғаттады;
- Азаматтардың ақпарат алу құқын және журналистердің елдегі жағдай туралы ақпарат алу және тарату құқығын қалпына келтіруді сұраймыз.
Келесі күндері бірқатар журналист қызметін атқару барысында дене жарақатын алды. Алматыда наразы топ «Медиазона» тілшісіне шабуыл жасады. Orda.kz қызметкерлері жарық-шу гранаталары мен резеңке оқтың астында қалды. 9 қаңтарда Ақтөбеде шеру жайлы ақпарат таратқан журналист Ардақ Ерубаеваны ұстап әкетті, — деп жазды Orda.kz.
5 қаңтар кешкі уақытта Қазақстанның бүкіл аумағында интернет-байланыс шектелді. Қаңтардың 5-нен 6-на қараған түні интернет бірнеше сағатқа қосылып, таңға жуық қайта өшті. Келесі 2 күн бойы тұрғындар елдегі жағдайды теледидардан, атап айтқанда, «Хабар 24» арнасының жаңалықтарынан біліп отырды, өйткені, бұл күні басқа арналар хабар таратқан жоқ. Кейін еліміздегі кейбір телеарналарға террористер шабуыл жасағаны, ғимараттары өртеніп, барлық құрылғылары істен шыққаны белгілі болды.
7 қаңтарда қазақстандықтарға мемлекет қарақшылардан зардап шеккен кәсіп иелеріне қолдау көрсетеді, сондай-ақ, президент Қ.Тоқаев халыққа үндеу жолдайды деген мазмұндағы SMS хабарламалар жолданды. Мемлекет басшысының үндеуі телеарналар мен бірқатар радиоарна арқылы, сондай-ақ, билік интернетпен қамтамасыз еткен ақпараттық порталдар – tengrinews, inform.kz, qazaqstan.kz, 24.kz, baq.kz, baigenews.kz, stopfake.kz арқылы таратылды. Нақты осы порталдардың қандай себеппен жұмыс істеп тұрғаны хабарланған жоқ.
8 қаңтарда еліміздің кей өңірінде интернет бірнеше сағатқа қосылды. Сол кезде көптеген БАҚ (тізімдегілер ғана емес) өз жұмысын қайта бастады. Айта кетейік, 7 қаңтарда барлық дерлік қазақстандық телеарна эфирге қосылды, КТК және «31 арна» белгілі бір уақытқа дейін жаңалық таратқан жоқ, әйтсе де, «No comments» стилінде болған жағдайдан видео көрсетіп отырды.
Tengrinews.kz ресми хабар таратты, соның ішінде ғаламторда пайда болған фейктерді жоққа шығарған ақпарат беріп отырды. Алайда, 9 қаңтарда мемлекеттік арналар ереуілге қатысушы деп көрсеткен музыкант Викрам Рузахуновтың ұсталуына байланысты Қырғызстанның Қазақстанға нота жолдағаны туралы ақпаратты мұннан таппайсыз. Бұл туралы Vlast.kz интернет-журналы жазды. Сондай-ақ, аталмыш портал бірінші күннен бастап 4 қаңтарға дейін елдегі наразылық шерулеріне шолу жасаған.
Azattyq.org сайты Қазақстанның әр өңірінде ұсталған адамдар туралы хабарлап отырды. «Алматы облысындағы ауылдардың бірінде 100-ден көп адам ұсталды. Алдын ала мәлімет бойынша, ұсталғандардың ішінде көрші мемлекеттердің азаматтары бар. Қай мемлекеттен екені нақтыланған жоқ», – деп жазды azattyq.org.
Сондай-ақ, аталмыш сайт Алматыдағы Республика алаңында болған куәгерлердің әңгімелерін ұсынды.
Tengrinews.kz сайтының фотокорреспонденті Республика алаңы, Алматы әкімдігі мен Президент резиденциясы аумағына барып, 5 қаңтар күні болған шабуылдан кейінгі жағдайдан фоторепортаж дайындаған.
Бір сөзбен айтқанда, барлық жаңалық шамамен ұқсас болды, бірақ тек Tengrinews-ке сілтеме жасамау үшін басқа БАҚ не туралы жазғанына бірнеше мысал келтірейік:
АҚШ билігі ҚР президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың тәртіпсіздіктерді басу кезінде ескертусіз ату туралы бұйрығына алаңдаушылық білдірді және халықаралық қауымдастық елдегі адам құқығының сақталуын қадағалайтынын ескертті, – деп жазды inbusiness.kz.
Human Rights Watch халықаралық құқық қорғау ұйымы Қазақстан билігін елдің бірқатар өңірінде, соның ішінде 6 қаңтардан бастап Алматыда жүргізіліп жатқан «терроризмге қарсы операциялар» кезінде күш құрылымдарына берілген «ескертусіз ату» бұйрығын дереу жоюға шақырды (Azattyq.org).
А.Лукашенко Н.Назарбаевпен телефон арқылы сөйлескенін мәлімдеді. Azattyq.org бұл туралы БелТА мемлекеттік агенттігіне сілтеме жасап жазды. Олар Қазақстандағы жағдайды егжей-тегжейлі талқылаған. Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2021 жылғы 28 желтоқсаннан бастап көпшілікке көрінбеді. Ол елдегі ауқымды наразылықтарға ешқандай пікір білдірген жоқ, әдетте ол маңызды оқиғаларға қатысты халық алдына шығып сөз сөйлейтін.
Сонымен қатар, Azattyq.org Қазақстанның бұрынғы премьер-министрі Әкежан Қажыгелдиннен сұқбат алған, ол «Қ.Тоқаевтың елдегі жағдайды реттеу үшін неліктен ҰҚШҰ әскерін шақырғанын» талдауға тырысқан.
Қазақ тіліндегі интернет-басылымдардың барлығы дерлік, соның ішінде Nege.kz сайты Қазақстанның Ресейдегі бұрынғы елшісі Иманғали Тасмағамбетовтың үндеуі жариялады, ол Алматыдағы оқиғаларды мемлекет пен елдің тәуелсіздігіне қарсы қылмыс деп атап, азаматтарды Қазақстан Президентін қолдауға шақырды. Айтпақшы, бұрынғы және қазіргі мемлекеттік қызметкерлер мен шенеуніктердің көбі осындай пікір айтты. Abai.kz сайты бас мүфти Наурызбай қажы Тағанұлының мәлімдемесін жариялады.
KZ.MEDIA порталы 4-5 қаңтарда Live режимінде жаңалық таратты, блогерлер мен сарапшылардың пікірін берді. Бірақ, кейін басылымның негізгі жаңалықтары Telegram арнасында таратылды.
Тәжікстан
Көптеген мемлекет сияқты Тәжікстан журналистері де көрші Қазақстанда орын алған аймақтық наразылықтың соңы мұндай ауқымды шерулерге ұласатынын күткен жоқ. Мереке күндері жергілікті онлайн БАҚ-та аймақтық митингілер мен онда жиналған жұрттың экономикалық талаптары туралы алғашқы хабарлар таратыла бастады. Жалпы, жаңажылдық демалыс аяқталғаннан кейін де (Тәжікстанда демалыс 4 күнге ұласты) жергілікті журналистер көршілес елдегі жағдайдың ауқымын әлі де түсіне қоймаған еді. Мәселен, «Азия-Плюс» медиатобы Қазақстандағы жағдайды тек 5 қаңтардан бастап жіті зерттей бастады. Бұл күні олар ҚР үкіметінің отставкаға кетуі, ТЖ режимінің енгізілуі, болған жағдайға кінәлілер туралы ақпарат берді. «Азия-Плюс» журналистері барлық ақпаратты қазақстандық және ресейлік басылымдарға сілтеме жасай отырып жариялады, Душанбе мен Алматы арасындағы әуе қатынасы туралы бір ғана жаңалық түпнұсқада жарияланды (әуе қатынасын штаттық режимде жүзеге асыру жоспарланған). Алайда, 6 қаңтарда жағдай ушығып, ҚР президенті ҰҚШҰ-дан көмек сұрағаннан кейін, «Азия-Плюс» белсенділік таныта бастады, шетелдік әріптестеріне сілтеме көрсетілген ақпараттарды бөлісіп қана қоймай, өз контентін ұсына бастады, мәселен, жергілікті СІМ-нің ҰҚШҰ операциясына қатысуға дайындығы туралы мәлімдемесі мен Тәжікстан үшін Қазақстандағы тұрақсыздықтың салдары туралы сараптама жариялады.
Кейін «Азия-Плюс» журналистері жергілікті және қырғызстандық сарапшылармен бірге Қазақстандағы жағдайдың себебін (мұның себебі ретін ішкі әлеуметтік проблемалар аталды), сондай-ақ, ҰҚШҰ күштері бұл жағдайға араласуы керек пе деген мәселелерді талқылай бастады. Айта кетейік, «Азия-Плюс» сарапшылары бұл шешімді «жаман ырымға» балады. Бұдан бөлек, аталмыш сайт ресейлік «Медуза» басылымының ҰҚШҰ әрекетінің заңдылығы туралы мәтінін көшіріп басты.
7 қаңтарда «Азия-Плюс» тәжікстандық әскерилердің Қазақстанға аттағаны туралы хабарлады, ал жаңа жұмыс аптасының басында көршілес елдегі шеруде қаза тапқан құрбандар саны туралы ақпарат берді.
«Радио Озоди» атты танымал онлайн-басылым да («Радио Свободаның» Тәжікстандағы кеңсесі) бұл жағдайды жіті бақылады. Олар да «Азия-Плюс» журналистері сияқты алғашында тек жаңалықтар таратумен шектеліп еді, кейін Тәжікстан бұл жағдайдан қандай қорытынды шығару керектігін талқылауға көшті.
Сондай-ақ, «Не надо ждать народного бунта. Взгляд из Таджикистана на события в Казахстане» материалында «Радио Озоди» тілшілері жергілікті сарапшылардан Қазақстанда орын алған жағдайдың себебі туралы пікір алған. Тәуелсіз респонденттер бұл төңкерістің себебіне Қазақстандағы қарапайым халықтың мүшкіл жағдайы мен биліктің ауыспауын жатқызса, Тәжікстан билігіне жақын сарапшылар мұндай тәртіпсіздіктерді үшінші бір күштер ұйымдастырғанын айтқан. Бұдан өзге, «Радио Озоди» сайтында тағы бір материал жарияланды, онда автор Қазақстанға ҰҚШҰ әскерін кіргізудің салдары қандай болады деген сұраққа жауап іздейді және сарапшылармен бірге мұның ақыры жақсылыққа апармайды деген тоқтамға келген.
Your.tj онлайн-басылымы да Қазақстандағы жағдай туралы хабар таратты.
ҰҚШҰ құрамында көрші мемлекетке тәжікстандық әскерилер де аттанатыны белгілі болғаннан кейін, бұл сайт Қазақстанда орын алған жағдайға шолу жасады. Бұдан өзге, Your.tj журналистері әртүрлі дереккөзден алынған ең танымал сарапшылар пікірін бір материалға жинақтап ұсынды, ҰҚШҰ күштері туралы түсіндіріп, Қазақстандағы жағдайға байланысты Тәжікстанның банк жүйесінде орын алған кедергілер туралы жазды.
Қазақстандағы жағдай туралы Тәжікстанның мемлекеттік бұқаралық ақпарат құралдары да мәлімет берді. Тіпті, әдетте көршіліс елдегі оқиғаларды назардан тыс қалдырып, көбіне көп Африкадағы ахуал туралы айтуды жөн көретін жергілікті арналар да бұл ереуіл туралы жаңалықтан көрсетті.
«Ховар» ұлттық ақпараттық агенттігі ресейлік БАҚ-қа сілтеме жасай отырып, Қазақстандағы жағдай туралы 5 қаңтарда хабар тарата бастады, содан соң Қасым-Жомарт Тоқаевтың үндеуінен үзінді келтіріп, оның ҰҚШҰ әскерінен көмек сұрағаны туралы жазды. Тәжікстан президенті Эмомали Рахмонның Қ.Тоқаевпен, сондай-ақ, ҰҚШҰ құрамына кіретін өзге де екі мемлекеттің басшыларымен телефон арқылы сөйлескені туралы ресми мәлімет берді.
«Sputnik Тәжікстан» көбіне ҰҚШҰ күштеріне Тәжікстанның қатысатыны жөнінде, сондай-ақ, Эмомали Рахмонның Армения президенті Никола Пашинянмен сөйлескені туралы (әңгіме барысында олар «Қазақстанға қалай көмектесетіні» туралы талқылаған) ақпарат таратты. Демалыс күндері басылымның сайтында «Таджики могли участвовать в беспорядках в Казахстане» деген тақырыппен материал жарық көрді, онда журналистер Қазақстандағы ереуілге қатысушы деп ұсталған қырғыз азаматы Викрам Рузахуновтың бұл жағдайды Тәжікстан азаматтарымен бірге ұйымдастырғаны туралы айтқанын жазыпты. Әйтсе де, «Spuntik Тәжікстан» қырғыз жұртының Викрам Рузахуновты еліне танымал джаз музыканты екенін айтып, оның Алматыға концерт беруге барғанын хабарлаған жоқ.
Өзбекстан
Тәжікстандық әріптестеріне қарағанда, «Sputnik Өзбекстан» ресми жаңалық таратып қана қоймай, Қазақстанда орын жағдайды талдауға тырысты, мәселен, жергілікті сарапшылардың көмегімен бұл жағдайдың бүкіл аймаққа тигізетін қауіп-қатері қандай деген сұраққа жауап іздеген. Сарапшылар ереуілге қатысушыларды «радикалды күштер» деп атап, «Орта Азияның барлық аймағында жаппай тұрақсыздық болуы мүмкін» деп болжапты. «вероятна массированная дестабилизация всего региона Центральной Азии». Бұдан бөлек, «Sputnik Өзбекстан» да, басқа жергілікті БАҚ та қазақ-өзбек шекарасында болып жатқан жағдайға назар аударған.
«Радио Озодлик» («Радио Свободаның» Өзбекстандағы кеңсесі) тілшілері Қазақстандағы жағдайды жазбас бұрын, Ташкент-Алматы-Ташкент бағытындағы әуе қатынасының тоқтағаны туралы хабар таратты. Содан соң Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиёевтің Қ.Тоқаевпен телефон арқылы сөйлескенін жазып, кейін Қазақстанда орын алған жағдайдың Өзбекстан экономикасына кері әсерін тигізуі мүмкін екеніне алаңдаған. Басылым респонденттерінің пікірінше, Өзбекстан мен Қазақстан арасындағы бизнес бір-біріне тығыз байланысты және көршілес елде болған жағдайдың өзбекстандық кәсіпкерлікке тигізетін кері әсерінен құтылу мүмкін емес. Бұған қоса, еңбек демалысында болған Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиёев Қазақстандағы жағдайдың кейпін кимес үшін азық-түлік бағасын көтермеуге тапсырма беріпті.
Gazeta.uz онлайн-басылымы да Қазақстандағы жағдайдың Өзбекстан экономикасына әсері туралы материал дайындаған, онда тілшілер екі ел арасындағы экономикалық және сауда-саттық қарым-қатынас қалай құрылғаны туралы жан-жақты ақпарат беріпті, сондай-ақ, қазірдің өзінде нарықтағы жағдайдың қалай өзгеріп жатқаны туралы жазған.
Ресейде тіркелген, бірақ Орта Азиядағы жаңалықтарды тарататын «Ферғана» халықаралық басылымы да Қазақстандағы жағдайды жіті бақылады. Журналистер көршілес елдегі негізгі жаңалық туралы жазып, болған жағдайды түсіндіруге тырысты. 7 қаңтарда бас редактор Даниил Кисловтың «Террористический транзит» тақырыбында материалы шықты, онда автор Қазақстандағы хаостың себептері туралы айтады. Оның пікірінше, мұндағы себеп Қазақстанның батысында басталған халық наразылығы емес, кландардың билікке таласы, дәлірек айтқанда, экс-президент Нұрсұлтан Назарбаевтың інілері мен қазіргі билік арасындағы таққа талас.
Айта кетейік, осы бөлімде аты аталған басылымдардың көпшілігі заңды түрде өзбекстандық БАҚ саналмайды, мұнда Өзбекстан туралы контент ұсынатын басылымдарды мысалға алдық.
Аударған Айдана Нұрмұхан
