«Төраға» десе көз алдыңызға ер адам ғана келе ме? «Медбике» тек әйелдерді меңзейтін секілді көріне ме? Кейінгі кездері феминитив мәселесі оқтын-оқтын қозғалып, бұрынғыдан басқаша бағытта көрініс тауып келе жатыр. Олай дейтініміз, бұрындары мерзімді баспасөз беттерінде тіл мамандары бұл мәселеге келгенде «гендердің қатысы жоқ, аударма арқылы жаңа сөз ойлап табудың қажеті шамалы» деген ой айтатын. Ал қазір феминистер мұндай оймен келіспей, гендерлік сипаттағы сөздердің көптеп айтылып, қоғамға сіңгені дұрыс дейді. «Жаңа репортер» медиасыншысы Жадыра Аққайыр қазақша БАҚ-та феминитив мәселесі қалай көтерілетінін және мақалаларда қалай көрініс тапқанын талдап көрді.
Әлқисса, қазақ тілінде «род» категориясы жоқ. Орыс тілінде «спортсмен» деп жігітті айтса, «спортсменка» деп әйелді атайтыны білініп тұрады. Біздің тілдің ерекшелігіне салсақ, жаңа сөз тудырып, оған жыныстық мән берудің қажеті қанша деп ойлап қалуыңыз мүмкін. Жеке көзқарас емес, бұған дейін БАҚ беттерінде жазылған мәселелерден үзінді бере кетейік. Филология ғылымдарының докторы, профессор Жеңіс Сәдуақасұлының «Ана тілі» газетінің 2014 жылғы № 10 санында « Сөз саптаудағы самарқаулық» атты мақаласы шыққан. Сонда ғалым былай дейді: «Ертеректе «төраға» (жиналыс төрағасы) деген жаңа сөзді ер адамға ғана тән деп түсінген кей білгіштеріміз, қазақ тілінде сөздің «родқа» бөлінбейтініне қарамастан, әйел адамдарға қатысты «төрайым» сөзін енгізген болатын. Осы сөздің «төр»-і түсінікті болғанымен, «айым»-ы «аға» сөзіне балама бола алмайтыны ескерілген жоқ (еркелету мәніндегі «айым», «күнім» сөздері тек әйелге қатысты айтылмайды). Бұл сөз жөнінде кезінде әңгіме болғанымен, көпшілік қолданысқа түсуіне байланысты үйреншікті сөзге айналып, қазірге дейін қолданылып келе жатыр. Сол тұста орыс тіліндегі «секретарь», «секретарша» сөзін аудара келіп, алдыңғы ер адамға қатыстысын «хатшы» деп аудардық, ал екінші әйел адамға қатысты сөзді аудара алмай, ақырында сол «хатшы» сөзін қолданыста қалдырдық».
Расында хатшының нақты ер не әйелге қатысты нұсқасы әлі шыққан жоқ. Десе де, жоғарыда атап өткендей, төраға мен төрайым күнделікті қолданысқа сіңіп кетті десек болады. Мысалы, 2021 жылы Adyrna сайтында «Әлия Назарбаева төрайым болды» деген тақырыппен материал шықты. Ulysmedia сайтында былтыр «22 жылда 5 төрайым: Президент жанындағы Әйелдер комиссиясы» деген мақала жарық көрген. Мұндай мысалдарды жүздеп келтіре беруге болады. Бір қызығы, Qazaqstan республикалық телерадиокорпорациясының сайтында басшылық туралы ақпарат беретін бөлімде әйел басшылар төрайым деп көрсетілген. Айталық, қазіргі уақытта басқарманы Ләззат Танысбай басқарады. Ол аз болса, лауазымды «Басқарма Төрайымы» деп бас әріппен беретінін байқадық. Отандық БАҚ-та ел президенті жайлы айтылған жерде дәл солай бас әріппен жазатын тенденция бары еріксіз еске түсіп отыр. Әдетте атақ-лауазым, дәреже, титулды білдіретін сөздер кіші әріппен жазылады. Бас әріпті қолдану мәтіннің ресмилік сипатына тікелей қатысты. «Қазақ газеттері» сайтында қазақ тіліндегі бас әріп орфограммасы туралы материалда автор, Филология ғылымдарының кандидаты Н.Әміржанова: «Президент, премьер-министр тәрізді сөздер ресми мәтінде бас әріппен жазылса (Мысалы, ҚР Президенті), ресми емес мәтінде кіші әріппен жазылады» дейді. Төрайым да титулды білдіреді деп, айрықша құрметтен шыққан болса керек.
«Төраға» мен «төрайым» мысалы Ақылбек Шаяхметтің Abai.kz сайтына жарияланған «Дұрыс сөйлеп жүрміз бе?» мақаласында да айтылады. Автор мұны орыс тіліне еліктеу дейді. «Орыс тіліндегі сөйлемдердің өзін жынысқа бөлу дегенді түсіну қиын. Мұндай бөліністі білмейтін қазақ тілінің мүмкіндігі әлдеқайда кең екені айтпаса да түсінікті. Бірақ, оқытушы қыз-келіншектерді мұғалима, мәжілісті басқарған төрағаны «төрайым» деп атау ара-тұра болса да тілімізде ұшырасады. Кезінде әйел азамат деген сөз «азаматша» деп айтылғанын да білеміз. Бірақ, гражданинді – азамат, гражданканы – азаматша дегеннен де пайда жоқ секілді. Қалай болса да бұлардың бәрі кейін кірген сөздер. Орыс тіліне еліктеуден туған сөздер. Сөздердің түп негізінде ер мен әйелге деген көзқарас жатыр. Ер мен әйел теңдігін насихаттап жүрміз дейтін орыстар іс жүзінде оған қарама-қайшы, әйелді немесе еркекті төмендететін, басқаша айтқанда ерекшелейтін сөз саптауға жүгінсе, нағыз тепе-теңдік біздің ана тілімізде сақталған».
Бөгенбай Зиялы Іslam.kz сайтына «Азамат» сөзі әйелдерге қатысты қалай қолданылады?» деген мақала жариялаған. Автор заңнамада көрсетілген нұсқаны қолдану керек дейді. «Орыс тілін білетіндер үшін «род» тақырыбы таңсық емес. Ал қазақ тілінде «женский, мужской, средний род» жоқ. «ҚР азаматы деймін бе, азаматшасы деймін бе?» деп қыздар қауымы ойланып қалады. Дұрысы –«азамат» сөзін қолдану. Себебі, жоғарыда айтқанымыздай, қазақ тілінде жалпы айтылады. Сол сияқты «төраға – төрайым» сөздерінен «төраға» деген нұсқа дұрыс. ҚР барлық құжатында да, заңнамасында да азамат және төраға сөздері қолданылады. Лауазым білдіру мағынасында «аға оқытушы, аға сержант» т.б. сөздер көп кездеседі. Бұл жерде де ер мен әйелге бірдей «аға» сөзін қолдана береміз».
«Азаматша» сөзін материалда қолдану да жиі кездеседі. Айталық, egemen.kz сайтында 30-ға жуық тұрғынды алдаған азаматша бас бостандығынан айырылғаны туралы жаңалық жарық көрген. «Қызылордада сотталған азаматша анасына алғыс білдірді» деген тақырыппен шыққан baq.kz материалы да сөзімізге дәлел бола алады. Аzattyq ruhy сайты да14 жылдан бері туыстары іздеп жүрген өзбекстандық азаматша Нұр-Сұлтаннан табылғаны жайлы жаңалық берген.
Байқағанымыздай, мәселе ретінде көтерілген материалдардың денінде аударма тұрғысынан қарастырылған. Ал жалпы қолданыста жүрген феминитивтерді көбіне жаңалықтар лентасынан көруге болады. Жақында ғана factcheck.kz сайтына Думан Терлікбаевтың «Қазақ тілінде феминитивтер бар ма?» мақаласы жарияланған. Гендер тұрғысынан зерттелген материал деуге әбден болады. Өйткені басты фокус ретінде феминитивтердің қолданысы алынған. Автор мысал ретінде ағылшын, француз, орыс тілдерінде феминитив сөздің қалай қалыптасатынын келтіреді. Артынша мамандардың пікірін біледі. А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының жетекші ғылыми қызметкері Нұрсәуле Рсалиева қолдан жасап керек емес десе, редактор әрі тіл маманы Назгүл Қожабек мамандық пен лауазымда жыныс болмайды деп пікір білдірген. Ендеше, феминитив керек дейтіндер кімдер? Мәселен, феминист белсенді Гүлзада Сержан тілдің өзгеріске ұшырап, дамып отыратынын алға тартады. Яғни азаматтар десе, тек ер адам ойға келуі мүмкін дейді. Пікірінен үзінді келтірсек: «Әйел өзін қалай атағаны дұрыс деп санаса, солай атауы қажет. Бұл жерде қысым болмауы керек. Феминистер салғыласып, ұрыс-керіс жасау үшін емес, әйелдердің еңбек саласына келгенін атап өтіп, көрсетіп және бағалау үшін феминитивтер туралы айтады».
Отандық БАҚ-та, соның ішінде қазақша жазатындар арасында феминитивтерге қатысты нақты бір қатып қалған қағида жоқ. Сондықтан әркім қалауына қарай ішкі ереже бойынша жазады. Гендерлік теңдік мәселесін алға тартатын редакцияда «азаматша» сөзіне аса мән беруі мүмкін. Дегенмен тіл мамандарының айтқанымен келісетін ұжым барлығын бірдей «төраға» деп береді. Болмаса, баспасөз баянына рерайт жасаған кезде түпнұсқа қалай ұсынса, солай бере салуы да ғажап емес.
