Айсұлтан Сеитовтің дебюті – «Қаш» фильмі – жылдың үздік картинасы бола алды, бұған режиссердің клипмейкингтегі жетістігі, одан қалды қоғамның ашаршылық тақырыбына асқан қызығушылығы себеп. Фильм қазақ және орыс тілдерінде субтитрмен шықты. Бәзбіреулер отандық сапалы кино көргісі келсе, ендібірі көкейдегі сауалына жауап іздеді. Картина сөзсіз көркем туынды һәм сапалы шыққан, алайда, айтар ойы екіұдайы сезім қалдырады. Неліктен? «Жаңа репортер» медиасыншысы Айдос Тайбекұлы талдап көрді.
Фильм не туралы?
Туынды 1932-33 жылдары қазақ даласында қолдан жасалған ашаршылықты суреттеуден басталады: азып-тозған жұрт, балалардың бейіті мен кеңестік әкімшілік. Еріксіз қабір қазушы болған Исатай күнделікті міндетіне кіріспес бұрын, жетім қалған інісін сандыққа тығып әуре-сарсаңға түседі, сондағы бауырын ұрлаптып алудан қорқады. Ауылбасы Исатайды Сарқанд қаласына көмек көрсету үшін жөнелтеді және інісін өзімен алып кетуге, сонда аштықтан құтқара алатынына көндіреді. Фильмнің негізгі сюжеті жолсапар барысында өрбиді.
Шығармашылық топ аталмыш туындының тарихи, я болмаса қандай да бір саяси астары болатынын алдын ала мәлімдеген жоқ. О баста «Қаш» хоррор жанрында ұсынылады деп топшыланды, онда ашаршылық болып жатқан оқиғалардың фоны ғана, ал негізі айтар ойы тұлғалық моральды-этикалық мәселелер турасында еді, яғни аштықты бастан кешкен адам қандай қадамға баруы мүмкін?
Несі дұрыс емес?
Шын мәнінде, фильмнің саяси астары жоқ деуге келмейді. Тіпті аталмыш туындының көкейге көп сауал тастайтын екіұдайы саяси жолдауы бар.
Сценарий бойынша қазақ даласында жергілікті болған аштықтан қазақтар ғана емес, ұжымдастыруды жүргізген Кеңес өкіметінің өкілдері де зардап шекті. Кеңес әкімшілігінің қызметшілері жекелеген аштықтың зардабын шекті дегеннің өзінде осынау ұлы ашаршылықты ұйымдастыруға жауапты – кінәлі таратың қайғы-қасіретін көрсету қаншалықты қисынды?
Режиссер ашаршылықтың салдарын сипаттай отырып, оның себебін жоққа шығарады. Фильм қазақ даласындағы ұлы қасіретті, каннибализмге сілтейтін азаптан ажал құшқандарды көрсетеді. Сөйте тұра, кеңес кезіндегі балалар үйінде өзіміздің қарадомалақтардың жақсы жағдайда өмір сүріп жатқанының куәсі боламыз. Мұның қаншалықты шындыққа жанасатыны бізге беймәлім, алайда ату жазасымен, репрессиямен қорқытып астық пен ірі қараны тартып алынғанының көрінісін байқай алмадық. Мұнда бейтарап баяндау бұзылды, сценаристің бастапқы мотивіне қарамастан, ақтауға мүдделі әңгіме құрылды.
Исатайдың қылшық ағаш пен екі тасты үйкелеп, от жаға алмай отыратын, ал кеңес сарбазының оған сіріңке жағуды үйрететін көріністің айтар ойы тіптен түсініксіз. Кейіндеу сарбаз көз жұмады және оның қалтасынан ата-анасының суреті табылады. Бұл жанжалдың бір жағын ізгілендіру немесе фильмнің үгіт-насихат құралына айналып кетпейтіндей етіп тепе-теңдікті сақтау үшін тарихи кинематографияда кең таралған әдіс. Алайда бізге мұндай әсер қалдыру үшін «жақсы сарбаздың» көрінісі оның әскерінің қатыгездігімен үйлесуі тиісті еді. «Қаш» мұны көрсете алған жоқ.
Ашаршылық туралы фильм түсіруге бел буған кез келген режиссер тәуекел мен жауапкершілік арасында қалатынын атап өту маңызды. Ұлы қасіреттің құрбандарын еске алу мен олардың ұрпақтарының алдында жауапкершілік бар дейтін болсақ, бұл тақырып бойынша саяси мәлімдеменің салдарынан туындайтын тәуекелді жоққа шығара алмаймыз. Бұл жағдайда «Қаш» цензураның шеңберінен шыға алмаған.
Десек те, ашаршылық туралы туындының саяси астары болмауы мүмкін бе? Ұлы қасіреттің ауыртпалығын, әлі де айтылмаған ақиқатын және жазылмаған жарасын ескеретін болсақ, мүмкін еместей. Мұндай картинаның айқын саяси астары болуы тиіс-ті, онда ашаршылықтың себебі мен салдары, сондай-ақ оған жауаптылар туралы ашық айтылуы қажет. Олай болмағанда, кино болған оқиғаларды түсіндіруден толық бас тартып, тек атмосферасын беруі керек еді.
Алайда «Қаш» көрерменді негізгі сюжет желісінде ұстап отырғанымен, оқиғаны тәпсірлеуге тырысып бақты. Нәтижесінде біз костюм, актерлік шеберлік, дыбыс және түстер тұрғысынан жоғары сапалы артхаус картинасына куә болдық әрі әрбір көрермен терең бойлай бермейтін ұлт қасіретінің нышандарын көре алдық. Ал саяси астары ашаршылық трагедиясын әлі терең сезініп үлгермегендердің көңілін күпте еткендей әсер қалдырды.
