Журналистикада маманданған тақырыбына қарай бөліп жатады: біреу әлеуметтік тақырыпқа, тағы бірі экономикаға маманданған. Әскери тақырыпта материал дайындайтын әскери тілшілер де бар. Алайда төтенше жағдай бола қалса, жанжал ошақтарында жұмыс істеу дайындығынан өтпеген журналистерді де оқиға орнына жіберуге тура келеді. Биылғы қаңтар басында Алматы мен Қазақстанның басқа да аймақтарында көптеген журналистер осындай жағдайға тап келді. Олар кәсіби қызмет борышын орындап, Қазақстандағы мемлекеттік төңкеріске талпыныс әрекеті оқиғасынан хабар таратып, материалдар жазды.
«Жаңа репортер» редакциясы бір уақ әскери тілшіге айналып, қақтығыс аймағынан хабар тарату барысында көрген, естіген, басынан өткен жағдай психологиялық проблемаға душар еткен журналистерге арналған кәсіби кеңес дайындады. Бұл үшін психолог Элина Беляеваға жүгініп, журналистерге айтар ұсынысын жазып алдық.
- Егер сізге…, онда психолог көмегі қажет.
Төтенше жағдай күнделікті өмір салтын кенеттен бұзып, әкелген қиындықтары ауыр күйзеліске душар етеді. Адамдар мұндай оқиғаға тап келгенде дене табиғи физиологиялық реакциясын білдіріп: үрей, уайым, мұң немесе шарасыздық сезімді бастан кешеді. Сондай-ақ, қимылсыз қатып қалады қалады.
Мұндай түрлі реакцияның физиологиялық себебі де бар. Эволюция дамуымыз бойынша өмірімізге қауіп төнген жағдайда аман қалып, жан сақтауға жаралғанбыз. Сондықтан да қауіп төнсе не қауіп төнгенін ойласақ, денеміз дереу жауап қатады. Бұл — бейсана процесс. Мәселен, жүрек соғысымыз жиілеп, қобалжу, жабырқау не тағы басқа күйге түсеміз. Бұл реакциялар қашуға, алысуға, қарсы тұруға не бір орында қимылсыз қатып қалу сияқты әрекеттерге итермелеп, аман қалуымызға көмектеседі. Көбіне мұндай реакциялар уақыт өте келе өзінен-өзі жоғалады. Бірақ кейбір адамдар күйзелістен тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты ұзақ уақыт арыла алмай, өміріне түрлі ауыр өзгерістер әкелуі мүмкін.
Мұндай күйзеліс тәнді де, жанды де жарақаттайтын оқиғаны басынан өткерген адамда ғана емес, сол оқиғаның куәгерлерінде де болады. Мысалы, дәрігерлер, өрт сөндірушілер, журналистер, психологтар кәсіби қызмет борышын орындау үшін жанжал ошақтарының бел ортасында жүріп, басқаларға көмектеседі. Психологияда мұны сипаттайтын «куәгер күйзелісі» деген термин бар.
Миымыз өте дамыған болса да соншалық қарапайым. Ол шын оқиғаны фотосуреттер мен бейнелерге алмастырып, көргені өз басынан өтуі мүмкін, деп ойлайды.
Егер қандай да бір ойлар, бейнелер үнемі ойыңызға оралып, басыңызды шырмап жатқанын байқасаңыз, не ұйқыңыз бұзылып, тамақтану әдетіңіз өзгерсе, онда маман көмегіне жүгінуді ұсынамын. Психика деген көзге көрінбейді, сондықтан адамдар психологиялық қиындықты мәселеге жатқызбайды, елеп-ескермейді. Алайда күйзеліс эмоциямызға әсер етеді. Эмоция гормоналды жүйемізбен байланысты. Ал гормоналды жүйенің бүкіл тәнімізге, денсаулығымызға ықпалы бар. Сондықтан да үрей туып, байбалам сала бастасаңыз, дереу психологқа барыңыз. Сауатты кәсіби маман болса, күйзелістің бастапқы кезеңінде бірнеше сессия өткізіп-ақ те көмектеседі.
- Өзімізге қалай күтім жасаймыз?
Күйзеліс жағдайында да жұмысты жалғастыру үшін адам тәнін тез қалпына келтіре алуы қажет. Мәселен, Уинстон Черчилльдің жүйке жүйесі қандай стресс жағдайында жұмыс істесе де ұйқысы мен тәбеті бұзылмай, бір жұмыстан екіншісіне оңай ауыса алатын болған. Мұндай қабілет көбіне көп адам генетикасына байланысты. Кейбір адамдардың жүйке жүйесі берік болса, тағы бір адамдар сезімтал келеді.
Егер күйзеліс сізге қатты әсер етсе, онда адамның өзін өзі қолға алу машығы: «тап қазір осында болу» қабілеті, тән қажеттіліктеріне дереу жауап бере алу, қолда бар ресурсты қолдана білу, көмек сұрау және қолдау сұрау көмектеседі.
Күйзелістен арылу үшін денсаулығыңызға зияны тиетін әдіс-амалдарға бас ұрмау маңызды. Мәселен, тыныштық пен қалыпты ұйқының орнына босаңсу үшін алкоголь ішімдік ішу, түрлі кештерге бару. Сондай-ақ, күйзеліс созылмалы ауруларымызды қоздырады, әрітпестерімізбен не туған-туысымызбен қарым-қатынасқа селкеу түсіп, психологиялық қиындықтарға ұласады.
Адам денесінде мұндай қиындықтарды еңсеруге көмектесетін ғажайып саңылаулар бар. Бұл — біздің тыныс алуымыз. Рух, жан, тыныстау деген үштік бекер айтылмаған. Тыныс алу симпатикалық және парасимпатикалық жүйке жүйесімен бір мезгілде басқарылатын жалғыз нәрсе. Симпатикалық жүйке жүйесі ерік-жігерімізге байланысты болса, парасимпатикалық жүйке жүйесі біздің қалауымызбен келіспей орындалады. Жүрегіміз соғады, көз қарашығымыз кеңейіп, гормондар бөлінеді және тыныстаймыз. Жүрек соғысы мен гормондар бөлінуін басқара алмаймыз, ал тыныс алуды басқаруымызға болады. Бұл өзін-өзі реттеу мен тұрақтыққа жетудің төте жолы.
Қазір ерніңіздегі ауа қозғалысын сезіну үшін тынысыңызға назар аударыңыз. Терең тыныс алып, баяу дем шығарыңыз. Бұл қарапайым жаттығу тәніңіздің күйзелісті игеріп, миыңыз сіз бен оқиғаның айырмасын тануына көмектеседі. Бұл — бірінші амал.
Негізгі ұсынысым: өміріңіз бен денсаулығыңыз ең қымбат, ең құнды екенін түсіну керек. Ішкі жан-дүниеңіз қабылдайтын және айналыңызды қоршаған кез келген ақпарат күйзелісті күшейтеді немесе керісінше тынышталдырып, тұрақтандырады. Мінеки, сондықтан да күйзеліске қарсы тепе-тең амал жасау керек:
- Көбірек қозғалыс: спорт, жүру;
- Дұрыс ұйқы: ұйықтап қалу үшін ауыр көрпе жауып, бөлмені желдетуге болады;
- Сапалы тағам: күнделікті тұтынатын ақуыз, дәрумен мөлшерін қадағалау;
- Жақындармен қарым-қатынас: жақын адамыңыздың дауысы тыныштандырады, құшақтағаны көмектеседі, эмоциноалды қолдау маңызды, өйткені күйзеліс оңай тимейді.
Күйзелісті жеңіп, қалыпты өмірге оралудың басты негізі — басқа адамдармен бірігу. Жүзбе жүз қарым-қатынас, қолдау, дауыс маңызды. Сондықтан да көмек сұрап, басқа адамдармен бірге болып, маман көмегіне жүгіну керек. Қазір психолог-волонтерлер, әріптес психотерапевттер және түрлі көмек ұсыну қызметтері бар.
- Күйзеліс кезінде оқуға ұсынатын нұсқаулық
Төтенше жағдай кезінде жүріс-тұрыс бойынша толық нұсқаулық. ДДСҰ мамандары дайындаған.
