«Жаңа репортер» подкастінің жаңа эпизоды Журналистер күніне арналды. Кәсіби мерекеге орай, медиасыншы Назира Дәрімбет «ДАТ» газетінің бас редакторы Ермұрат Бапи және танымал журналист, блогер Дина Елгезекпен еліміздегі қазақ баспасөзінің бүгінгі ахуалы туралы әңгімелесті.

Қазақ баспасөзінің бүгінгі жағдайы, ықпалы, сапасы қандай? Орыс тіліндегі басылымдарға қазақ тіліндегі БАҚ бәсекелес бола ала ма? Қазақ тіліндегі медиа көбіне қандай мәселені қызу талқыға салып, қай тақырыптарды елеусіз қалдырып жатады? Билік қай тілдегі ақпаратқа көбірек мән береді? Подкасттың жаңа сериясы осы және басқа да мәселелер төңірегінде өрбіді.

Подкаст-платформалардан да тыңдаңыз:
iTunes
Google Подкастар
Soundcloud

Ермұрат Бапидің пікірі:

• 2019 жылғы президент сайлауынан кейін жаңа толқынның серпілісі басталды. Назарбаев құрған жүйенің кеткені жөнінде қоғамға сигнал түсті. Президенттік ауысу процессі басталды. Сол серпілістің динамикасы өте күшті болмаса да, өзгерістер қазақ қоғамына ықпалын тигізді. Транзиттік басқару қазақ журналистикасына да ықпал етті.
• Біздегі биліктің тілі қалай болғанда да әлі орысша. Орыс тілінің ықпалы күшті. Соңғы 30 жылда қазақ тіліне, қазақ баспасөзіне екінші кезекте қарау, салғырттық болған. Әлі де бар. Бірақ қоғамдағы әлеуметтік, тұрмыстық тақырыптарға келгенде қоғамдық талқылау күшті.
• Ұлттық тақырып — жарасы сыздап тұрған тақырып, ал оны орыстілді басылымдар көтермейді. Саяси тақырыптарға келгенде, қазақ баспасөзі кішкене жалтақтайды. Не болып кетер екен, анау қайтып келер ме екен деген қорқыныш бар. Салалық тақырыптарды қозғайтын журналистер аз. Мысалы, экономика тақырыбын қазып жазатын, сол тақырыпта басылым ашатын ресурстар жоқ. Мұның себебі жалпы қоғамдағы қосалқы ресми тіл — орыс тілі болуынан деп білемін. Орыс тіліндегі басылымдардың артында ірі кәсіпкерлер тұр. Қазақ тіліндегі басылымға билік тарапынан берілетін тендерлер белгілі бір шектеулерге жол ашады.
• Авторитарлы жүйеге әлдебір баспасөздің әсер етуі мүмкін емес. Десек те, кейде билік назар аударып жатады. Ал жүйенің талаптарына сай келмей жатса, прокуратура арқылы ескерту жасау сияқты қысымдар болып тұрады.
• Соңғы он жылда билік, күш көрсетуші органдар тарапынан қысым болмады. Жекелеген адамның шағымымен сотқа беру жағдайлары мен қаржылық тұрғыдан жасалатын қысым бар. Тоқаев президент болғалы біздегі тақырыптарға реакциялар көп. Газетте көтерілген мәселеге көңіл бөлу бар. Президент «ДАТ» газетін апта сайын алдырып оқитыны туралы хабарымыз бар.
• Бізде баспасөздің, президент саясатын жүзеге асырудың ортақ ақпараттық идеологиясы жоқ. Мысалы, бір тақырыпқа берілетін ақпарат екі түрлі тілде келеді. Бір тақырыпқа екі түрлі көзқараспен пікір білдіріп, ақпарат беріледі. Біздегі қайшылықтар да осылай туындайды.
• Баспасөз сапасын бәсеке көтереді. Ең басты критерий — басылымдарға билік тарапынан ешқандай қолдау көрсетілмегені жөн. Басылымға оқырман баға беруі керек. Мемлекеттен ақша алған басылым сол алған ақшасымен шектеліп, шеңберінен шықпай қала береді. Қазақ баспасөзінің сапасын көтеру үшін бәрін еркін нарыққа жіберуі керек.

Дина Елгезектің пікірінен үзінді:

• Соңғы он жылдан бері Facebook-те жазып келемін. Он жыл бұрынғымен салыстырғанда, қазақ тіліндегі контент күшейді және өте ықпалды.
• Өркениетті елдерде баспасөз міндетті түрде құндылық деп танылса, авторитар режимде ол қаскөй саналып келді. 30 жыл бойы, шыны керек, бізде пропаганда болды. Біржақты мақтау мен біржақты даттау болды. Объективтілік деген әдірем қалды.
• Қаңтар оқиғасынан бері, Тоқаев билікті шынайы қолына алғалы бері ескі билік элитасы, назарбаевтық режим кетті, өзгерістер болып жатыр. Бірақ, бірден керемет бола қойған жоқ. Мысалы, «Хабарда» подкасттар шығып жатыр дейді. Оның бір сөзін қиып тастамай беру деген 30 жылда болмаған оқиға, жаман емес, сең қозғалды. Десе де, орыстілді басылымдарда экономика, іскерлік, саясат, геосаясат тақырыбы там-тұмдап болса да бар. «Курсив», «Капитал», «Деловая неделя», «Форбс.кз» т.б олар 30 жыл бойы қаржыландырылып келеді. Ал қазақ тілінде Ербол Азанбектің «7күн.кз» сайтынан басқа экономика тақырыбында жазатын баспасөз жоқ. Осы жағынан төмен жағдайдамыз. Геосаяси мәселені жазатын ақпарат құралдары жоқ. Бізде ішкі мәселелер ғана жазылады.
• Көбінесе тарих, тіл мәселесі төңірегінде шектеліп отырмыз. Мемлекет осы мәселені шешуі керек. Бізде Сыртқы істер министрлігі бар, Ақпарат министрлігі бар. Неге осы министрліктер журналистерді шетелге жібермейді? Неге әлемдік деңгейдегі саяси тұлғалардан сұхбат алмасқа?
• Биылғы қаңтардан бері аса қысым жоқ. Алдыңғы Назарбаевтың тұсында қысым жиі болды. Басқа ойлы болғаным үшін Жазушылар одағында жұмыс істейтін жолдасым арқылы қысым жасалды. Өзімді жұмыстан да шығарды. Жүйеде өзгеру беталысы бар. Алайда баяу.
• Бізде мықты жазатындар бар. Алайда биліктің тілі орысша болған соң қазақша жазылған дүниелерге реакция жоқ. Бізде орыс тілінің дәуірі жүріп тұр. Қазақ тіліндегі сайттарға мемлекет тарапынан қаржылай көмек бермесе, жағдайлары тұралап қалады. Сосын цензура болмауы керек. Мемлекет оппозициялық басылымды жау көрмеуі керек.

«Жаңа репортердің» подкастының бұған дейінгі эпизодтарын да тыңдаңыз:
iTunes
Google Подкастар
Яндекс.Music