Қостанай облысындағы өрт кейінгі он шақты күн бойы басты тақырыптың бірі болды. Қазақша БАҚ ақпаратты жедел таратуға тырысып бақты. Бірақ көпшілігінде ресми дереккөздің мәлімдемесі мен бір-бірінен көшіріп басқан материалдар екенін байқадық. Оған қоса, сарапшы тапшылығын да атап өту керек. Қай арнаны қоссақ та, қай сайтты ашсақ та бір адамдарды қайталап көре бердік. Қазақтілді БАҚ Қостанайдағы өрт туралы не жазды, қалай көрсетті? «Жаңа репортер» медиасыншысы Жадыра Аққайыр шолу әзірледі.
Кешігетін жаңалық, аударма ақпарат
Өрт туралы алғашқы ақпараттар 3 қыркүйек күні шықты. Ал төтенше жағдай одан бір күн бұрын басталып кеткен. Тәулік бойы хабар тарататын «Хабар 24» арнасының 3 қыркүйек күнгі 15:00-дегі шығарылымын мысалға алайық. Тікелей эфирде алдымен депутаттардың бас қала атауын өзгертуге қатысты ұсынысы жайлы сюжет берілді. Одан соң Қостанайдағы қару-жарақ дүкенінің өртенгені туралы бір минутқа жетер-жетпес айтылды. Кейіннен бүгінгі тақырыпқа ауысып, аз-маз ақпарат берді. Шамамен осы уақытта еліміздегі сайттарда Әулиекөл ауданындағы орман өртіне қатысты ақпараттар шыға бастады. Бастапқыда барлығы бір-бірінен көшіріп басты. Әлбетте, ресми мәлімдемелердің рерайт жасалуы түсінікті. Десе де, осы ретте қазақша медиадағы бір мәселені атап өту керек. Ол – жаңалықты жариялауда кешігу. Мәселен, «Тенгриньюстің» орыс бөлімінде өрт жайлы бірінші жаңалық 13:29-да шыққан. Ал қазақ бөлімінде ондай ақпарат 14:18-де жарияланды. Аударуға уақыт кетті дейін десек, қазақша ақпарат қысқа және орысша нұсқаның аудармасы емес. Бұл жерде журналист жедел ақпарат таратпады ма, әлде оның қолына түскен ақпарат орысша болды ма белгісіз. Бұл проблема қазақ медиасында бұрыннан бар. Тілшілер көбіне ресми мәлімдемелердің мемлекеттік емес, ресми тілде бірінші таралатынын жиі айтып, қозғап келеді.
«Тенгриньюсте» «Қалпына келтіретін ештеңе жоқ: Аманқарағай ауылындағы қазіргі жағдай қандай?» деген фоторепортаж жарық көрген. Лидінде: «Қостанай облысы Аманқарағай ауылында өрт сөндірушілер жұмысын жалғастырып жатыр. Зардап шеккен ауылдың келбеті Tengrinews.kz фототілшісі Тұрар Қазанғаповтың репортажында» делінген, тілшінің атын таппадық. Қазанғапов мәтінді өзі жазған ба? Репортажда әсерлі суреттер, арасында ауылдың ахуалы жайлы шағын сипаттамалар бар. Сайттың орыс бөлімінен фоторепортаждың түпнұсқасын көрдік, уақыт айырмашылығына келсек, 5 қыркүйек күнгі 13:58 және 14:27. Қайсысы екінші шыққаны айтпаса да түсінікті. Жә, бұл аударма делік. Бір қызығы, ертесіне 06:49-да осы фоторепортаждың көлемді нұсқасы жарияланды. Әлгінде таппаған автор белгілі болды. Оқиға орнына бір редакциядан бір журналист қана барған. Қазақ бөлімі аударып берумен шектелген. Бұл – бір ғана мысал. Екі тілде ақпарат тарататын медиаларда жағдай осы шамалас.
Аймақтық БАҚ-тың ахуалы
Қостанай облысындағы жергілікті БАҚ жұмысына қатысты айта кетейік. Qostanai арнасының күнделікті жаңалықтарынан да, апта қорытындысынан да іліп аларлық ештеңе таппадық. Бұл оқиға болып жатқан облыстың бас арнасына үлкен сын.
Аймақта бұдан бөлек бірнеше БАҚ бар. «Қостанайские новости» сайты дронмен түсірілім жасап, шағын видео әзірлеген, бұл еңбегін бағаламай өтуге болмас. Әйтсе де, сайттың қазақша нұсқасы жоқ. Ал «Біздің Қостанай» газетінің ресми сайтында кейінгі мақала 3 қыркүйек күні салынған. Оның өзі өрт туралы емес, өнегелі жанұя жайлы. Instagram парақшасында өрт басталғаны туралы ақпарат шыққан күні мәндес пост салынған. Одан кейін мемлекет басшысының келетіні, Ахмет Байтұрсынұлының мерейтойы кейінге шегерілетіні және гуманитарлық көмек жинайтын орындар туралы бір-бір посттан жарияланған. Сайттың орысша нұсқасы әлдеқайда «тірі». Оқиға жайлы жедел ақпарат беруге тырысқан.
Келесі БАҚ – «Алау». Сайты да, телеарнасы да бар. Уеб-сайтты шолып шыққанда байқағанымыз, материалдар орысша салынады. Қазақша нұсқасын таңдағанда жүйе автомат түрде мәтінді қазақшаға аударады. Бастапқыда қазақ тілін таңдағанда «Көз жасынсыз қарау мүмкін емес. Әулиекөл ауданындағы өрттің салдары» деген материалды көріп, калька аударма деп қалдық. Сөйтсек, бұл жүйедегі баптау ғана екен. «Алаудың» Youtube арнасында күнделікті жаңалықтар ғана қазақша салынады. Қалған контент – ресми тілде. Осы ретте мына ескертпені қоса айтқанды жөн көріп отырмыз: эфир жазбасын желіге жүктегенде «Жаналыктар 08.09.22» деген сынды атау қоймау керек. Кемінде «Жаңалықтар» болғаны жөн.
Қайда қарасаң да бір сарапшы…
Қостанайдағы өрт жайлы ақпарат таратқан БАҚ-тардан байқағанымыз – орман, төтенше жағдай жайлы жіліктеп айтып беретін спикер аз. Бұл журналистің ізденісінің аздығынан ба, әлде шынымен маман тапшы ма? Мысалы «Азаттықта» «Күйген дала, өртенген ауыл, бас сауғалаған жұрт. Қостанай облысындағы өрт. Қазірге дейін не белгілі?» деген атаумен көлемді материал жарияланды. Тілшілердің оқиға орнына барған ерлігі, тұрғындармен тілдесуі, тікелей эфирге шығуы, фоторепортаж ұсынуы мақтауға лайық. Тақырып жан-жақты ашылған, мәселенің мән-жайын анықтау үшін сарапшыларға жүгінген. «Экологиялық мәселелерді көтеріп жүрген экобелсенді Сәкен Ділдахмет Қостанай облысындағы өрт орман шаруашылығын қаржыландыру мәселесін, маман тапшылығын, өрт сөндіру техникаларының ескілігін ашық көрсетіп берді деп санайды» деп проблемаға үңілген. Дәл осы сарапшыны бір апта бойы барлық дерлік БАҚ-тан көрдік. Ол Qazaqstan арнасының «Ашық алаңында», «Хабар 24»-тегі «Анығында» және «Күн тәртібінде» бағдарламасында қонақ болды, бірқатар сайттың материалында да пікірі жүр. Маман ретінде талдау жасаған сарапшыға айтар уәжіміз жоқ. Тек спикерлер тізімін жағдайға қарай жаңартып отыру керек.
Әйтсе де, журналистер жазып, сарапшыларға талдатқаннан кейін импакт байқалғанын атап өту керек. Мардымсыз жалақыға жұмыс істеп жүрген мамандардың айлығы өсетін болды. Төтенше жағдайлар вице-министрі Дмитрий Титов алдағы уақытта бұл мәселе қарастырылатынын айтты.
Қазақша БАҚ-қа көшірмеден эксклюзивке көшкен дұрыс. Өкініштісі, бүгінде басым көпшілігі әріптесінің материалын аударып не өңін сәл өзгертіп берумен шектеліп отыр.
