«Қазақстандық Медиа Желі/KazMediaNetwork» қоғамдық бірлестігі Қарағандыдағы журналистерді, журналистика факультетінің студенттері мен баспасөз мамандарын 15 сәуір, жұма күні сағат 9:00-де өтетін офлайн-тренингке шақырады.
Тренинг тақырыбы: Медиаэтика негіздері, журналист қауіпсіздігі және конфликтіге сезімтал тақырыптар.
Медиатренері: Бақтыгүл Бурбаева, KazMedia Network қоғамдық бірлестігінің атқарушы директоры
Тренинг бағдарламасы:
✔ Журналистиканың халықаралық этикалық стандарттары
✔ Медиаэтика негіздері және медиа саласының өзін өзі реттеуі. Қазақстандағы БАҚ жұмысының негізгі принциптері
✔ Қазақстандағы және шетелдегі этикалық кейстерді талдау
✔ Журналистер үшін заңға қарағанда этика маңызды болатын жағдаяттар. Не істеу керек?
✔ Сезімтал тақырыптармен жұмыс: зорлық-зомбылық құрбандары, қақтығыстар, төтенше жағдайлар, құлдық, адам саудасы, террористік шабуылдар, экстремал жағдайлар. Топтық жұмыс, практикалық жағдайларды талдау
✔ Суицид тақырыбын қалай жазу керек?
✔ Қазақстандағы медианың өзін-өзі реттеуі жөніндегі қоғамдық комитет қалай жұмыс істейді?
Тренинг кешке дейін жалғасады, арасында кофе-брейк үзілістері болады. Қатысушылардың бәрі сертификат алады. Қазақ және орыс тілдерінде өтеді.
Өтетін орны: Қарағанды қ., Абай к., 10а, «Новое телевидение» телеарнасының мәжіліс залы
Мына телефон нөмірлеріне хабарласып, тіркелуге болады.
8-707-7000-439 Ольга Настюкова, жоба жетекшісі 8-777-213-13-67 Бақтыгүл Бурбаева, медиатренер
***
Бұл тренинг Америка халқының көмегі арқасында Америка Құрама Штаттарының Халықаралық даму агенттігінің (USAID) қаржысымен Internews ұйымы іске асыратын «Орталық Азияның MediaCAMP бағдарламасы» аясында дайындалды. «Қазақстандық Медиа Желі/KazMediaNetwork» ақпараттың мазмұнына тікелей жауапты және ол ақпарат USAID, АҚШ үкіметі немесе Internews пікіріне сай келмеуі мүмкін.
«Қазақстандық Медиа Желі/KazMediaNetwork» қоғамдық бірлестігі журналист қауіпсіздігіне арналған онлайн-вебинарлар сериясын жалғастырады. Сізді Орталық Азия бітімгершілік және медиа технологиялар мектебінің (Қырғызстан) бағдарлама директоры Инга Сикорскаяның«Қақтығыстарды хабарлаудағы бітімгер журналистика құралдары» деген вебинарына шақырамыз. Вебинар 8 сәуір, сағат 15:00-де басталады.
Инга Сикорская өшпенділік тілін, троллингті, экстремизм және ақпараттық соғысты зерттейді, сондай-ақ медиа-тренерлікпен айналысады. Ол аналитикалық және ғылыми-көпшілік мақалалардың, оқулық пен курстардың авторы. Мәселен:
Вебинар тақырыбы: «Қақтығыстарды хабарлаудағы бітімгер журналистика құралдары».
Вебинарға қатысып, мына машықтарды үйреніп, ақпарат аласыз:
бітімгер журналистиканың ұстанымдарын;
бейбіт шешімге бағытталған репортаж жасауды;
Қоғам пікірін бейбіт бастамалар құруға бағыттау үшін материалыңызда қандай аспектілерді атап өту керек екенін;
Бітімгер журналистиканың тілі мен стилі қандай болуы керек және неліктен кейбір әдіс жанжалды азайтуға немесе позитив репортажға еш қатысы жоқ екенін.
Сіздерді жұма, 8 сәуір, Алматы уақытымен 15:00-де Zoom-да күтеміз.
Конференция идентификаторы: 882 0587 6697
Кіру коды: 822500
Сұраңыңыз болса, мына нөмірге хабарласыңыз: 8-707-7000-439 Ольга Настюкова (жоба жетекшісі).
***
Бұл вебинар Америка халқының көмегі арқасында Америка Құрама Штаттарының Халықаралық даму агенттігінің (USAID) қаржысымен Internews ұйымы іске асыратын «Орталық Азияның MediaCAMP бағдарламасы» аясында дайындалды. «Қазақстандық Медиа Желі/KazMediaNetwork» ақпараттың мазмұнына тікелей жауапты және ол ақпарат USAID, Америка Құрама Штаттары үкіметі немесе Internews пікіріне сай келмеуі мүмкін.
Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдарындағы медиасын үлгілері туралы шолуымызды жалғастырамыз. Бұған дейін осы кезеңдегі қазақ баспасөзінде журналистика сыны негізінен орыс басылымдарындағы саяси-әлеуметтік мәні бар манипуляцияларға бағытталғанын жазған едік. Бұл жолы «Ана тілі», «Қазақ әдебиеті» газеттері қазақ журналистикасының өзіне, соның ішінде радио мен телевизия хабарларына қатысты қандай материалдар жариялағанын баяндаймыз.
«Қазақ әдебиетінің» 1992 жылғы 26-санында әдебиеттанушы Құлбек Ергөбек бір жыл бұрын қайтыс болған әріптесі, сыншы, тележурналист Сағат Әшімбаев туралы портрет очерк жариялаған. Автор әдебиет сыншысының «Сын мұраты», «Талантқа тағзым», «Парасатқа құштарлық» кітаптарын қайта оқып, оның «Парыз бен қарыз» телебағдарламасының алтын қорда сақталған бес хабарын көріп шыққанын жазған.
«Парыз бен қарыз» қандай хабар? Бұл – сипаты жағынан ағартушылық хабар. Көптеген мәселесі жөнінен – сынға құрылған проблемалық хабар. Материалды, деректерді жинақтап беруі жөнінен – талдау мәнеріндегі философиялық толғаныс. Бұл – кемшілікті коллективтік формада көру. Бюрократизмге көп болып қолдасып жасалған шабуыл. Халық трагедиясын коллективтік формада айту. «Парыз бен қарыз» – Сағаттай азаматтың халық қасіретіне жанын жамау еткен, халық қасиетіне жанын жалау еткен ерекше тындырымды бір ісі!» – дейді Құлбек Ергөбек («Жанын жалау еткен… Әдебиет сыншысы Сағат Әшімбаев жөнінде мөлтек сыр», «Қазақ әдебиеті», 26.06.1992, №26). Мақала авторының пікірінше, кейінгі кездері қазақ теледидары мен радиосында Сағат Әшімбаев туралы қимастықтан тұратын бағдарламалардың жиілегені – «оның ағартушылық қызметінің халық құлағына жетуі, халық үшін еткен еңбектің қайтуы».
Бұл жылдары қазақ теледидарындағы жаңа бағдарламалар хақында сын көп жазылған. Баспасөз архивінен табылған сыни мақалалар авторларының арасында журналистер де, басқа саланың өкілдері де бар. Көрермен сүйсініп, жоғары баға берген телебағдарламалардың дені қазақ тіліне, тарихына, дүниетанымы мен салт-дәстүріне қатысты. Жәнібек Нәлібаев деген автор қазақ теледидарындағы «Атауышнама» деп аталған музыкалық-танымдық бағдарламаның радиоэлектроника мен байланыс тақырыбына арналған кезекті хабарына риза болғанын жазған. Ол бұл хабарды жүргізуші Гүлжанар Абылайханова ғылым мен техника салаларын қазақша сөйлетуге және қазақ ғалымдарының еңбегін елге танытуға үлес қосты деп есептейді: «Мысалы, аталмыш телехабарда модуляция, синхронизация атауларын талқылау барысында техника саласының ірі білгірлері мен студенттердің ұсынған баламасына эстрада әншілерінің ұсынған нұсқасы да дөп келіп, жарасым тауып тұрды. Модуляцияны «құбылту», синхронизацияны «қадамдастыру» дей отырып, хабар көрерменге де ой салды. «Жақсының жақсылығын айт» демекші, білімнің кілті тілде екенін терең түсініп, ұлттық ғылымымызды дамытуға, өскелең ұрпақты білімге қызықтыруға атсалысып жүрген телехабарды ұйымдастырушыларға тек шынайы алғыс сезіміңді білдіргің келеді. Қазақ теледидары да туған тілімізді өркендетуге байланысты осындай танымдық та, тәрбиелік мәні зор хабарларды жиі жүргізіп тұруы қажет-ақ» («Радиоэлектрониканың реңін кіргізіп», «Ана тілі», 18.08.1994, №33).
«Ана тілінің» келесі бір оқырманы, Өскемен жол-құрылыс институтының аға оқытушысы, керісінше, қазақ теледидарынан көрсетіле бастаған «Алтын отау» деген телеойынды ұнатпаған. Ол Ақтөбе журналистері эфирге шығарған бұл телехабарды не себепті аяғына дейін көре алмағанын түсіндірген: «Біріншіден, ақтөбеліктер Мәскеуден берілетін әрі ойнақы, әрі тартымды танымдық-жарнамалық «Поле чудес» деген хабарды басынан аяғына дейін, «үтір, нүктесін» қалдырмай көшіріп алыпты. Ең болмаса, қазақша да жүргізбейді, орысша хабарды сол тілде қайталаудың не қажеттігі бар? Бұл – екі», – дейді С.Оразалин деген автор («Аузы-мұрны жоқ отау», «Ана тілі», 06.05.1993, №18).
90-жылдары Қазақстан телеэкранын көркемдік деңгейі мәз емес болса да, анайы көрінісі, зорлық-зомбылығы мен атыс-шабысы көп фильмдер жаулап алды. «Ана тілінде» бұл туралы ондаған сыни материал жазылған. Ол кезде республикалық телеарналардың бас кеңсесі ел астанасы – Алматыда. Мәселеге ақыры қала әкімдігі араласуға мәжбүр болып, ақпарат құралдарындағы баспа материалдары мен видеоөнімдердің мазмұнын саралайтын комиссия құрған. 1994 жылғы «Әп, бәрекелді!» деп аталған мақалада Алматы әкімдігі ақпарат құралдарына «жыныс қатынастарын, қатыгездікті, зорлық-зомбылықты насихаттайтын суреттер мен видеоөнімдерді жариялауды және көрсетуді доғаруды» міндеттегені айтылады.
«Сүтті сиырын бізге кім сатсын, әлгі бейнетаспаның бәрі – дамыған елдерге таңсық болудан қалған, қоқырсық жәшікке баяғыда тасталған ескі-құсқысы. «Көрмегенге көсеу таң» болып жүрген біз ғана. Сонсоң жастардың арасында зорлық, қорлық, қылмыс неге көбейіп кетті деп айран-асыр таңқалып отыратынымыз тағы бар. Қалыптаспаған жасөспірім көбіне көргеніне еліктейтінін, көзбен көргенін істейтінін таза естен шығардық. Киноөнімдердің кіндігі боп отырған Америкада, Еуропада адамгершілік негізін насихаттайтын гуманистік бағыттағы таспалар неге болмасын, бар, жыртылып-айырылады. Жыл сайын пәленшебай «Оскар», тағы басқа сыйлықтарды қоржынына байлап жатқан ол таспаларды бізге «Таң», «КТК», «Тотем», «31-арна» көрсетпейді, өйткені олар қымбат. Ал мыналар арзан», – деп жазылған мақалада («Әп, бәрекелді!», «Ана тілі», 24.02.1994, №8).
Журналист Хамидолла Рахматуллин республикалық радионың «Шалқар» бағдарламасы мен қазақ телевизиясының «Шарайна» ақпарат хабарының тілі жөнінде сын жазған. Автор радио дикторының «Радиодағы жарнама ғана тиімділік әкеледі» деген сөйлемі құлаққа түрпідей тигенін мысалға келтірген. «Дұрысы «Жарнаманы радиодан (немесе радио арқылы) жариялаған ғана тиімді» емес пе? Соңынан білдік, бұл орысшаға «білгір», бірақ ана тілімізге шорқақ редактордың «Только рекламы по радио принесут ожидаемых результатов» (орысшасы да жетісіп тұрған жоқ) деген сөйлемді қазақшалағаны екен», – дейді мақала иесі. Ол «Шарайна» тілшісінің «Терісі бар аңдарды сойып, терісін алды» деген сөйлемін де сынайды: «Сонда терісіз де аң болғаны ма? Ал небәрі алты сөзден құралған жай сөйлемдегі «терінің» екі рет қайталануы қалай? «Аңдарды сойып, терісін алды» десе, жетпейтін бе еді? Әрі сауатты, әрі жинақы ғой» («Естіген құлақта жазық жоқ», «Ана тілі», 06.01.1994, №1). Автордың өзі осы материалында қазақ тілінде жоқ «пайдалылық», «салақтылық» деген сөздерді қолданғанын да айта кетейік.
Журналист Әбдуәли Қарағұлұлы телевизия мен радио қызметкерлері «отбасы» дегеннің орнына «жанұя» сөзін қолданатынына өкпесін білдірген. Оның айтуынша, қазақтың ұғымында «семья» – бұрыннан «отбасы». Бұл ұғым жаңа атау ойлап табуға мұқтаж емес әрі «отбасы» сөзін Мемлекеттік терминология комитеті бекіткен. «Жанұя» – жасанды сөз. Ол қазақта семья болмаған деген сияқты келеңсіз ойға тірейді. Бұл «семья деген түсінікті білмейтін тобыр болған едік» деп мойындаумен бірдей. «Жанұяға» жармаса беру – рухани міскіндік», – дейді автор («Жүйелі сөз иесін таппаса…», «Ана тілі», 20.01.1994, №10). Дәл осы мәселені «Ана тіліне» дейін «Қазақ әдебиеті» де көтерген екен («Отбасы» ма, «жанұя» ма?», «Қазақ әдебиеті», 19.11.1993, №47).
«Ана тілінің» Ақмола облысындағы тілшісі Жұматай Сабыржанұлы да теледидар мен радио журналистеріне тіл мәдениеті жайында бірнеше ескерту жасаған. Ең әуелі ол қазақ теледидарындағы «Қазақтың Қажымұқаны» деген хабардың (07.06.1993) титріндегі «…Қажымұқанның ерлігін қайталаймын дейтін адуын азаматтар…» деген тіркесті сынаған: «Адуындық долы, көкайыл, ашушаң деген ұғымды берсе керек еді…». Одан кейін «Шарайна» бағдарламасының журналисі Ассы Байбатшаның «Өлмеген құлға болды күз» демекші» дегеніне (26.09.1993) шүйлігеді: «Қыз Жібек» дастанында Төлегеннің: «Өлмеген құлға, құдайым, келіп те қапты мынау жаз», – дейтіні бар. Бұл тіркесті осы қалпында айтса, дұрыс». Автордың бір сыны «Жігіттің сұлтаны» телехабарының жүргізушісіне бағытталды. Ол «Жігітке жеті өнер де аз» деудің орнына «Жігітке жетпіс өнер де аз» депті (28.06.1993). Журналист әріптестеріне «жаңадан үйленді» деген тіркесті қолданбауды да ескертті: «Осы енді орысша ғой: «снова женился». Мұның қазақшасы «төсек жаңғыртты» емес пе?» («Ортаға тастайын бір ой қамшысын», «Ана тілі», 10.03.1994, №10).
Жұматай Сабыржанұлы – 90-жылдары телерадио хабарларының тілі жайында жиі сын жазған бірден-бір автор. «Миың айналсын десең, мынаны тыңда…» деп аталған мақаласын ол Ақмола облыстық теледидары аға редакторының сөйлеу тіліне арнаған. Телеарна қызметкері орталықтан шалғайдағы бір ауылдың азаматтарынан: «Халық өтпелі кезеңнен, нарықтың нар тәуекелінен қалай өтіп жатыр?» – деп сұраған. «Нар тәуекелден қалай өтеді? «Нар тәуекел!» деп іске кіріспей ме?» – дейді автор.
Телеарна қызметкерінің хабарынан үзінді: «Мына елді мекендеріңіздің негізгі экономикасын ұстап тұрған, сіздерде, егіншілік көрінеді. Мына елді мекендеріңізде, жалпы, 30 мың гектар жерлеріңіз бар екен, егінді алқап. Бүгінгі күнгі жағдайларыңыз қалай болып жатыр? Жалпы, мына ел көңілі қазіргі жасыл орақ, мына, қалай екен деген қамығып отыр» (17-24.08.1994). Сыншының түсіндірмесі: «…кілең бір тәлтіректеген тұтықпа тіркесті түсініп көр! Сонан соң «жасыл орағы» несі? «Жасыл орақ» деп егін оруды емес, шөп шабуды айтпайтын ба еді?»
Автор журналист сөйлемінің мүшелері «өзара жымдаспай, керісінше, тебісіп, шашылып жатыр» деп, оның бір қарияға қойған сұрағын мысалға келтіреді: «Бір кезде пионер болдық, комсомол болдық, енді партия болып, елді көркейттік. Ал енді дегенмен де тарихты жоққа шығармаймыз. Енді сіз ендігі бір ретте осы сол өткен күніңізден, бейнетті күніңізден бір зейнетті көрген бір қуанышты күніңізді еске алсаңыз?» (17-24.08.1994).
«Ана тілі» авторы өңірдегі әріптесінің телеарна эфирінен айтқан «Мал басының өсімі егіннің өніміне байланысты» деген тұжырымы дәлелсіз, жалған мәлімет екенін де әшкерелеген. Сыни мақала «облыстық телеарна қызметкерінің білігі оның қызметіне сай емес және сондай адамдар қазақ тілін қолжаулық қылып жүр» деген емеурінмен түйінделіпті («Миың айналсын десең, мынаны тыңда…», «Ана тілі», 15.09.1994, №37).
Әуе толқыны мен экрандағы хабарлар тілі турасында филолог ғалымдар да баспасөзде көп мақала жариялаған. Академик, ғылым докторы, профессор Мырзатай Серғалиев эфирдегі сөйлеу тілінің бір кемшілігі тұйық етістікке, әсіресе оның болымсыз формасына жатыс септік жалғауын жалғау (-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе + -уда, -уде) екенін жазған. Ғалымның айтуынша, бұл қазақ тілінің табиғатына жат, өйткені мұндайда «істің әрі қозғалуы немесе жылжуы байқалмайды». «…Егін орағы жақындап қалса да, әлі жанар, жағар май жеткізілмеуде немесе қосалқы бөлшектер табылмауда дейтін сөздерді журналистер жиі айтып, жазып жүр. Қимыл-қозғалыс болмаған соң оның жалғасы қалай болмақ? Автордың айтқалы отырғаны жанар, жағар майдың әлі күнге дейін жеткізілмегені немесе қосалқы бөлшектердің табылмай жатқаны ғой, бірақ дағдыдан тысқары, жасанды қосымшаны қолданғаны жарасымды көрінбейді», – дейді лингвист («Радио және телехабарлардың тілі туралы», «Ана тілі», 18.11.1994, №46). Мақала авторы сонымен бірге радио мен телевизия журналистеріне «жаңа сөздерді ақылға салып қолданған дұрыс, мысалы, төраға әйел адам болса, оны «төрайым» деп атау аға ұрпақ пен аға инженерге келгенде қайшылық туғызады» деп ескерткен.
Шолуымыздан қашан да журналистикамен бірге оған қатысты сын да жүретінін көрдік. Радио мен телевизия өнімдерінің мазмұны, әсіресе, тілі 90-жылдардың басындағы баспасөзде сыни материалдарға жиі өзек болған.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында журналистикаға қатысты сын қандай болды? Осы сұраққа жауап іздеп, қазақ басылымдарының архивтегі нөмірлерін ақтарып шықтық.
КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстанның жаңа саяси-экономикалық құрылым ретіндегі дербес ақпарат кеңістігі қалыптаса бастады. Ол тәуелсіздікті нығайтуға қажет идеяларды жария ету, журналистиканы партия билігінің насихат құралы болған қалыптан қоғамдық пікір алаңына айналдыру, демократияны негізге алған құқықтық өзгерістерге үндеу, «коммунизмнің жарқын жолы» насихатымен күн кешіп келген көпшіліктің өзгеріс атаулыны жатырқайтын көңіл-күйімен күресу тәрізді мақсаттарды көздеді.
Бұл – жазушы, Нобель иегері Александр Солженицынның Қазақстан жайында шовинистік-империалиcтік ой айтылған әйгілі мақаласы мен Владимир Жириновский сияқты саясаткерлердің дөңайбат көрсеткен мәлімдемелері халықтар арасында жаңсақ түсінік пен араздық туғызған кезең. Ел өңірлерінде казак, орыс қауымдастықтары, «Лад» славян қозғалысы және басқа да бірлестіктер мен топтар Ресей азаматтығын қоса алу, орыс тіліне мемлекеттік тіл мәртебесін беру, орысша жер-су атауларын өзгертпеу, орыс мектептерін көбейту мәселелерін көтеріп жатты. Қазақстан аумағының тұтастығына қауіп төндіретін бастамаларымен көзге түскен диаспоралар да болды. Қазақ тілін ғана мемлекеттік тіл деп тану мәселесіне келгенде қазақ зиялыларының өзі екіге бөлінді, қарапайым азаматтар ортасында тілге қатысты жеккөрініш бой көрсетті. «Қазақстан халық конгресі» партиясын басқарған Олжас Сүлейменов сияқты қоғам қайраткерлері орыс тілінің мәртебесін арттырумен бірге Ресей-Қазақстан конфедерациясы немесе Еуразия одағын құру идеясын насихаттады.
Осындай кералаң жағдайда қазақ басылымдары саяси жаңару, қазақ тілін дамыту, ұлттық мүддені қорғау, тәуелсіз елдің атрибуттарын қалыптастыру мәселелеріне тікелей атсалысуға, президентке, Жоғарғы Кеңес депутаттарына жедел ұсыныс айтып отыруға мәжбүр болды. Бұл жылдары қазақ баспасөзінің оқырманы күрт көбейіп, қазақ тілінде жаңа басылымдар («Zaman-Қазақстан», «Қазақ мемлекеті», «Түркістан», тағы басқа) пайда болды. Сол кездегі Байланыс министрлігінің баспасөзді тарату қызметінің «Ана тіліне» берген мәліметінше, 1993 жылғы қаңтарда қазақ тіліндегі газет-журнал алғаш рет таралымы жағынан «Правда» мен «Известияны» артқа тастаған. «Егеменді Қазақстан» (сол кездегі атауы осындай – Б.М.) таралымы 91%, «Қазақ әдебиеті» таралымы 81%, «Жас алаш» (сол кезде «Алаш» сөзі кіші әріппен жазылған – Б.М.) 78%, «Ана тілі» 67% болған. «Правда» – 25,7%, «Известия» – 44%.
Тәуелсіздіктің алғашқы 3 жылында қазақ тіліндегі басылымдар жазған журналистика туралы сынды идея-тақырып жағынан екіге бөлуге болады: біріншісі – Ресейдің бұрынғы одақ көлеміне тарайтын ақпарат құралдарындағы империалистік-шовинистік ұстанымдарға және орыс тіліндегі жергілікті басылымдардың да сондай нарративтер ықпалында болуына қарсылық, екіншісі – Қазақстан журналистикасының кәсіби мәселелері. Бұл материалымызда әуелгісі сөз болады.
(Фото автордан)
1992 жылғы 23 қаңтарда «Ана тілінде» осы газеттің бас редакторының орынбасары Бақыт Сарбалаұлының «Шет ел газеттері ши жүгірте бере ме?» деген мақаласы жарияланды. Автордың айтуынша, бұл – Ресейдің «Известиясы» қаңтардың 7-сінде жариялаған «Югославия сабағын бұрынғы КСРО-да болғандардың бәрі есте ұстауы керек» аталатын мақалаға реакция. Бақыт Сарбалаұлы «Известияның» бас редакторының орынбасары Владимир Надеиннің Қазақстан аумағының тұтастығына күмәнданғанын сынады. Мақалада «Әзірше ТМД мемлекеттерінің басшылары бір-біріне жер жөнінде талаптар қойып отырған жоқ. Бірақ мұндай қақтығыстарды болжайтындай әдістерді, алдын алатындай шешімдерді және ұсынбай отыр. Сайып келгенде, Қазақстан шекарасының Ресей есебінен жөнсіз кеңейтіле салынғандығы, ал Қырымның Украинаға Хрущевтің ойсыз шешімімен беріле салынғандығы жөніндегі фактілерді ешкім де жоққа шығара алмайды», – деп жазылған. Қазақ журналисі мұндай мақаланы «кезекті арандату әрі ұятсыз өтірік» деп атады. «Известияның» материалында Югославияда туып, Америкаға кеткен орыс азаматы Михайло Михайлов Қазақстан туралы «Халқының 42%-і ғана қазақша сөйлейтін елде қазақ тілінің мемлекеттік тіл деп танылуы – «ақырын жарылатын мина» деген пікір айтқан.
«Енді бұған не айтуға болады? Бұл – Михайло Михайлов пен Владимир Надеиннің Қазақстан мен Ресей тарихынан түк хабарсыз сауатсыздығын аңғартады, сондықтан олар ауыздарына келгендерін айта берсін; «ит үреді, керуен көшеді» деп жылы жауып қоя саламыз ба? Жоқ, бұлай етпеу қажет. Біріншіден, бұған қарсы өрелі де өткір мақала жазылуы керек. Әрине, «Егеменді Қазақстан» газеті бұл тұрғыда Мамадияр Жақыптың «Көлденең көк аттының сөзін қоштап…» деген (11.01.1992, №9-10) «Известия» газеті мен В.Надеин – М.Михайловтың шовинистік пасықтығын, имандылыққа сыйыспайтын арандатушылығын әдемі әшкерелеген мақаласын жариялап, жеделдік танытты, өте дұрыс жасады. Алайда осы қанағат па? Біздіңше, қанағат емес. Өйткені бұдан бұрын да көріп жүргеніміздей, ондайларға тек қазақ газеттерінде жауап беру – өз оқырмандарымыз үшін аса қажеттілігін айта отырып, бүгінгі күні тым-тым аздық ететінін мойындамай болмайды», – дейді Сарбалаұлы («Ана тілі», 23.01.1992, №3). Автор дәл осындай мазмұндағы материалдар «Комсомольская правда», «День» (кейін «Завтра» деп аталды – Б.М.) газеттерінде де жазылғанын айтқан. Ол Ресейдің арандатушы мақалаларына қарсылық білдіріп, авторларын сотқа беру керек деп мәлімдеді.
Газеттің осы нөмірінде журналист Мәдәт Аққозиннің «Өз орысша газетіміз керек» деген мақаласы жарық көрген. Онда тәуелсіз ел болғалы қазақ басылымдарында Қазақстан халқының ұлттық сана-сезімін оятатын жарияланымдар көбейгені, бірақ қазақша білмейтін азаматтар одан құр қалып жатқаны айтылады. Қазақстанда орыс тілінде шығатын газет-журнал мазмұны болса, Ресей журналистикасының ізімен келе жатыр. Автор жергілікті орысша басылымдар тәуелсіз Қазақстан қоғамының ұлттық мүддесі мәселесіне әлі көңіл бөлмегеніне мынадай мысал келтіреді: «Астанадағы Пастер, «50 лет Октября», «Красногвардейский тракт» деген көшелерге Мақатаев, Райымбек, Сүйінбай есімдері берілген күннің ертеңінде үлкен газетіміздің бірі «Казахстанская правда»: «Бұл – халықтың ақшасын орынсыз жұмсау», – деп байбалам салып шыға келді. Ал «Вечерняя Алма-Ата» «Әлемге белгілі ғалым Пастер атындағы көшенің атын қайдағы белгісіз біреудің атына өзгертті» деген мазмұнда мақала жариялады. Сондағы айтып отырғаны – біздің біртуар ақынымыз Мұқағали Мақатаев».
Мақалада «Единство» қоғамдық қозғалысының «Көшелер мен кейбір елді мекендердің атын өзгерту – орыстарды тарихи сана-сезімінен айыру» деген мәлімдемесі де сыналады. Журналист Қазақстанға қазақ мәселесін көтеретін орысша басылым қажет екеніне тағы бір дәйек айтады: «Қазақ тарихы, салт-дәстүрі, дүниетанымы, рухани мұрасы туралы материалдар мен саяси себеппен айтылмаған ақиқат орысша оқитын қауымға да қызық, құнды болар еді». Мысалы, қазақ-орыс тілдерінде шыққан «Азия дауысы» деген шағын газеттің ұлты орыс терімшісі редактордан жазушы, журналист Сапабек Әсіповтің «Қазақтардың қыстақтары неге қиратылды?» атты мақаласын қысқартпауды өтініпті. Мақала авторы оның сөзін келтіреді: «– Қазақстанда өмір сүріп те, қазақтардың мұндай қиындық, зорлықтарды бастан кешкенін білмеппін, – дейді ол. – Осы мақаланы теру кезінде менің көзім ашылғандай болды» («Ана тілі», 23.01.1992, №3).
«Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланған Берісбек Тоқаевтың «Көтергені кімнің шоқпары?» мақаласында «Известия» жанынан шығатын «Жизнь» апталығы тілшісінің материалы сыналған. «Пройдусь по Абрикосовой, сверну на Виноградную» деп аталған материалда Қазақстанның Жаңатасында Пушкин мен Достоевский көшелерінің атауы «жөнсіз өзгертілгені» жазылыпты. Тоқаевтың жазуынша, В.Куклин деп көрсетілген автор «Пушкин мен Достоевскийдің аттарын аластап жатыр, орысша аталған көшелердің барлығын, тіпті шаң басқан архивистердің өздері де естімеген, әйтеуір, тұрғылықты халықтың өкілі ғана екенін білетін адамдар атымен ауыстырған» дей келе, бұрынғы одақ көлеміндегі «мұндай «проблемаларға жаңадан құрылған елдердің президенттері мен парламенттері мән бермей отырғанын» айтқан.
«В.Куклин Жаңатаста неге Пушкин мен Достоевскийдің есімдері жоқ деп зар еңірейтін болса, біз оған неге «Смоленскіде немесе Рязаньда Абайдың көшесі жоқ?» деп талап қоймасқа? Бұл – бір. Екінші маңызды мәселе – В.Куклин жолдас өзі әңгіме етіп отырған Орта Азия республикалары мен Қазақстанның жеке, тәуелсіз мемлекеттік статус алғанын, Жер шарының жетпіске тарта мемлекеті мойындап отырғанын естен шығаратын сияқты. Ол осы мақаласы арқылы ортаазиялықтар мен қазақстандықтар орыс халқына қиянат жасады дей отырып, өзінің әлі де сол бір кезде тәуелді болған, қазірде тәуелсіз, Ресеймен терезесі тең мемлекеттерге үстемдік жасағысы келетін пиғылын аңғартады. Сонда біз В.Куклинді кім деп атауымыз керек? Балағаттамай-ақ қоялық, бірақ В.Куклиннің саяси сауатсыз журналист екені көрініп-ақ тұр», – дейді қазақ журналисі («Қазақ әдебиеті», 14.02.1992, №7).
«Вестидің» қажеті не?». «Қазақ әдебиетінде» журналист Сұлтанғали Қаратаев Мәскеу орталық теледидарынан берілетін «Вести» бағдарламасын бейтарап бағыт ұстанбайтын сыңаржақтығы үшін сынаған. Оның байқауынша, бұл бағдарлама КСРО-дан бөлек шыққан мемлекеттер туралы хабарлағанда жанжал-жеккөрініш туғызатын сөздерді жиі қолданады. Әсіресе, Тәжікстандағы, Армения мен Әзірбайжандағы қақтығыстар кезінде «мұсылмандар», «түріктер», «азиаттықтар» деген сөздер жағымсыз контексте айтылған. Автор онсыз да «Новости» бағдарламасынан көрсетілетін ақпаратты басы артық қайталайтын «Вести» ұшқары пікірімен, қаскөйлік мәнерімен Орта Азия халықтары арасына сына қаққысы келетін сияқты деп топшылайды. Ол бұл телехабар жөнінде мынадай талап қояды: «…Ресей қазір – өз алдына отау тігіп отырған жеке ел. Олай болса, ол бір каналды тұтас жайлап алғаны үшін халықаралық келісімшарт бойынша төлем төлесін. Бірақ әлгіндей қысастық, қаскүнемдік сөздерді айтпайтын болсын. Халықтар арасында сыйластық болсын десе, сыпайы сөйлесін, көкіректік жасамасын! Келісімшартта осындай жайттар ескерілуге тиіс деп білем. Бұл үшін Баспасөз және бұқаралық ақпарат министрлігі Орта Азия республикаларының министрліктерімен бірлесіп, Ресей үкіметіне өздері дайындаған шартты ұсынуы керек-ау. Бірақ мұнымен де іс біте қоймас. Сондықтан бұл каналды тоқтату қажет. Әйтпесе, ол түбінде Орта Азия халықтарын, қандас-жандастарымызды дүрдараз етіп тынуы мүмкін. Жалпы, Мәскеуден әзірше «Новостиді» ғана ала тұрған жөн» («Қазақ әдебиеті», 28.08.1992, №35).
Мемлекеттік органдар Ресей жақтан жасалған империалистік-шовинистік мәлімдемелерге қалай шара қолданарын білмегенімен ішкі ахуалды уысынан шығармады. Ақпарат саласына жауапты ведомство қоғам өкілдері мен қазақ баспасөзінің елдегі этностық дискриминация көріністері мен сепаратистік бастамаларға наразылығына жылдам үн қатып отырды. Баспасөз және бұқаралық ақпарат министрлігінің бас маманы, жазушы Қуандық Түменбайтегі «Қазақ әдебиетінің» 1993 жылғы 1-санында «Бірлесу» газетінің үстінен не себепті азаматтық іс қозғалғанын түсіндірген («Бірлесу» бірлікке шақыра ма?»).
«Газетке тағылған нақты айыптар – еліміздің егемендігі мен территориялық тұтастығына көз аларта қарап, қазақ жерін, атап айтқанда, Жетісу өңірін ұйғыр жері деп газет бетінде бөлісу, президент пен премьер-министрдің атына кір келтірер лақаптарға бару, жалпы жергілікті ұлт атын қорлайтын материалдар жариялағандығы. Олардың ең бастылары: «Президентский бассейн с подогревом или без?..», «Ох, и дурят нас», «Мир спасёт мир», «Права уйгуров в Семиречье должны быть защищены» деп аталады. Ауылдан келіп, жоғары оқу орнына түсушілер жайлы жазылған мақалада «ауылдан келген жастар шала білімді» деген ұлтты кемсітушілік бар», – дейді мақала авторы («Қазақ әдебиеті», 01.01.1993, №1). Министрлік өкілінің айтуынша, тәуелсіз газет редакциясына әуелі ауызша ескерту жасалған, одан нәтиже болмаған соң Алматы прокуратурасы іс қозғаған. Сол кезеңде демократияны қолдаған қауым – құқық қорғаушылар мен журналистер сөз бостандығын тыю үшін билік бұл газетке негізсіз айып тақты деп есептегенін де айта кетуіміз керек.
1994 жылғы қаңтарда «Ана тіліндегі» «Жоқ жерден от көсемейік» деген материал авторлары «Караван», «АБВ» газеттерінде жарияланған «Определение берега» деген мақаланы сынайды. «Караван» журналистері Борис Гиллер мен Виктор Шацких Қазақстанда орысша сөйлейтін азаматтардың мүддесі қорғалмай жатқанын жазған. Қазақ баспасөзі бұл авторлар жасаған тұжырымдар шындыққа жанаспайтынын дәлелдеуге тырысқан. Мәселен, Мемлекеттік есеп комитетінің мәліметінше, 1993 жылдың басында Қазақстан азаматтарының 43,2%-ы қазақ, 36,4%-ы орыс, 5,2%-ы украин, 4,1%-ы неміс, 2,2%-ы өзбек, 2%-ы татар, 1%-ы ұйғыр ұлтынан болған. «Караван» авторлары қазақтан басқа ұлт өкілдерін «тілі орыс азаматтар» деп көрсеткен. «Өзбектер, татарлар, ұйғырлар ежелден түркітілдес халықтарға жатады және бір-бірін орыс тілінсіз түсінеді. Олардың барлығын «орыстілділерге» жатқызу аталған халықтардың намысына тию емес пе? Сонда бұл термин кімге, не үшін қажет болды? Ендеше біздің республикамызда өмір кешіп отырған барлық ұлтты «орыстілділер» деп біріктіріп, қазаққа қарсы қою кімнің мүддесіне, мақсатына сай келді екен? «Екі қарға таласса, сауысқанға жем болар» ма немесе «Бөліп ал да, билей бер» деген саясаттың салқыны ма?» – деп жазды «Ана тілі» («Ана тілі», 13.01.1994, №2).
Қазақ газеті Гиллер мен Шацкихтің «Қазақстаннан орысша сөйлейтін азаматтар неге жаппай көшіп жатқаны жария етілмей отыр» деген сөйлемінің астарындағы емеурінді де жоққа шығарды. Өзге басылымдарға сілтеме жасаған «Ана тілі» журналистерінің мәліметінше, 1992 жылы Қазақстаннан кетіп қалған 369 мың адамның 110 мыңы Германияға, Грекия мен Израильге барған, 236 мыңы Ресей, Украина, Беларусь азаматтығын алған. Бірі туыстарын, тарихи отанын аңсап, бірі қызмет не тұрмыс жайымен қоныс аударған. «Тіліне байланысты теперіш көргеннен не қудалауға ұшырағаннан кетуге душар болды» дегенге дәлел жоқ әрі, керісінше, 1993 жылдың 10 айында Ресейден ұлты орыс 154 мың азамат көшіп келген. Басылым сонымен бірге «Караван», «АБВ» газеттері «Қазақ тілі» қоғамының жұмысына наразы болып, оларды «мансап пен жалақы үшін жүрген функционерлер» деп көпе-көрінеу қаралағанын жазды.
Осы жылы «Известияның» Қазақстан медианарығын тіл принципі бойынша алалайтыны да қазақ баспасөзінің сынына ұшырады. Ресейден шығатын газет Қазақстандағы телеарналардың бір аптадағы бағдарламалар тізімін жариялай бастаған. Бірақ онда орыс тілінде хабар тарататын «Тотем», «Таң», «КТК», «31-арна» телеарналарының бағдарламасы бар, Қазақ теледидарынікі жоқ болып шықты. «Известия» қазаққа қырын қарауын қашан қояды?» деген мақала авторларының пікірінше, орыс газеті осылайша Қазақстандағы орысша сөйлейтін азаматтардың мүддесін ойлаған болып отыр. Қазақ теледидары хабарларының тең жартысы орыс тілінде екеніне қарамастан Қазақстандағы басқа телеарналарды «өзіміз» дегендей бөліп-жарған. «…алдағы уақытта «Известия» сияқты газеттер де Қазақстанға демократияға сай келісімшарт негізінде тарап, еліміздің заңына бағынуға тиіс. Демек, еліміздің тұтастығына, тыныштығына, тәуелсіздігіне нұқсан келтіретін қос азаматтық, тағы сол сияқтылар туралы материал жариялап, қазақ тілі қор, орыс тілі зор күйінде қала беруіне жәрдемдесетін жалған, жала мақалалар басқан газеттер үлкен айыппұл төлеуге немесе олардың республикамызға таралуына тыйым салынуға тиіс», – дейді «Ана тіліндегі» мақала («Ана тілі», 07.04.1994, №14). Осындай мазмұндағы мақаланы «Ана тілі» тамызда да («Алған бетіңнен жарылқасын, «Известия») жариялап, мұны «Известияның» «қазақсыз Қазақстанды аңсауы» деп жазған («Ана тілі», 11.08.1994, №32).
90-жылдардың басында жаңа ақпарат кеңістігін дамытуда қазақ баспасөзінің орны ерекше болды. Біз сол кезеңнің полемика-дискуссия алаңынан журналистика сыны үлгілерін бөлек қарастырдық. Сын авторлары ақпарат құралдары материалдарына кәсіби-азаматтық, этикалық-демократиялық ұстанымдар бойынша талдау жасап, баға беруге тырысқанын, жария етілген ақпараттың рас-өтірігін мүмкіндігінше анықтап-дәлелдегенін байқадық. Бұл кезеңдегі журналистикаға қатысты сынның негізгі өлшемі жарияланымдардың ел тәуелсіздігіне, бірлігіне, аумақтық тұтастығына қауіп төндірмеуін қадағалау болған деп қорыта аламыз.
60-жылдардың басына дейін: кино — элиталық білім беретін озық қозғалыс саналды. Кейін өнердің бұл түрі басқа позицияға ауысып, тілі де өзгерді. Заманауи киноны қалай түсінеміз, қалай танимыз? III MediaCAMP Эдьютон — 2022 инновациялық семинары аясында өткен ашық сессияда ресейлік киносарапшы Камилл Ахметов осы жөнінде айтып берді. «Жаңа репортер» тілшілері сессияға қатысып, негізгі тезистерді жазып алды.
Өнер мен аттракцион
Қазір уақыт тым қатты өзгерген. Біз постмодернизм дәуірінде өмір сүріп жатырмыз. Постмодернизм белгілері:
дайын формаларды қолдану;
маргинальдылық;
ирония;
синтетикалық;
ойын.
Сондай-ақ бүгінгі уақытты XX ғасырмен салыстыруға келмейді. Айырмасы бар. Бұған өткен ғасырдағы оқиғалар, атап айтқанда, екі дүниежүзілік соғыс, ядролық қару мен ақпарат алаңының пайда болуы себеп. Бұрын жұртшылық ақпаратты газеттен алатын. Газет арқылы тұтас бір мемлекетті соғысқа қатыстырып, көтеріліске шығаруға болатын. XX ғасырда радио пайда болып, ақпарат тарату оңай бола түсті. Кейін телевизия шықты. Ақпарат тарату тіпті оңайға айналды.
Ақпарат тарату оңай болған сайын шынайылығы жоғалады. Бұл мәдениетті айтарлықтай өзгертіп, ақпарат алаңында болып жатқан нәрсеге сенімсіздік тудырады. Тұтынушы мен суретшінің қарым-қатынасы да өзгеріп жатыр. 60-жылдардың басына дейін өнер мен кино элиталық білім беретін озық қозғалыс болып келді. 70-80-90 жылдары өнер басқа позицияға — көңіл көтеретін мәнге көшті. Енді экрандағы кино көрерменімен сөйлеседі. Екі дүниежүзілік соғыстан кейін адамдар тек өзіне сенеді. Өзі мүмкін санайтын мораль нормаларын ғана алға қояды.
Мысалы, бұрынғы соғыс фильмдерінде экрандағы адам өлімі де көрерменді қинайтын ауыр жағдай саналатын. Қазіргі кинодағы өлім — көңіл көтеру. Қоғам айналасында боп жатқан оқиғадан моральды тұрғыдан қорғанады. Бұл «барлығы нашарлады» дегенді білдірмейді, қазір бәрі басқаша боп кетті. Постмодерн дәуіріндегі заманауи өнер дегеніміз осы. Ең қорқынышты, атышулы нәрселерді көрсетуден де, соған күлуден де қорықпайды. Ойын-сауық, көңіл көтеру мен жұртты қызықтырудан алшақтау әсте мүмкін емес.
Реализм
Сөйте тұра шағын студияларда жасалып жатқан заманауи тәуелсіз өнер реализмге ұмтылады. Реализм көпшілікті толғандырады. Егер экраннан шын жұлдыздың өмірін көрсетсе, онда бұл реализмге жатпайды, өйткені жұлдыздардың өмірі жұртшылықтың тұрмысына ұқсамайды, мүлдем басқаша. Реализм қарапайым адамдардың, олардың драмаға толы проблемасы мен жалпыға таныс өмірімен байланысты. Мысалы, «Айка» фильмін алайық. Қарапайым адамдардың тұрмысын бүге-шігесіне дейін көрсете білген реализмнің керемет үлгісі.
Мұндай фильмдер көп шығып жатыр, халықаралық үлкен кинофестивальдерде бағаланады.
Жалпы алып қарасақ, 10-15-20 жылда шындыққа оралу боп тұрады. Кез келген Алтын ғасыр көрерменді жалықтырып, олар реализмге қайта оралады. Мұндай оралу дыбыссыз кинодан кейінгі 30-жылдары да, Голливудтың алтын ғасыры аяқталған 60-жылдардан кейін де болды. Қазір де боп жатыр: жұртшылық блокбастерлерден жалығып, реализмге бет бұра бастады.
Жаңа реализм
Бірақ реализм қатаң болуы шарт емес, реалистік кинода да аздап әсірелеу, астарлап жеткізу де ұшырасуы мүмкін. Қазіргі кино тіліне қарасақ, реализмді берудің қызық тәсілдерін көреміз. «Тән мен жан» — ет комбинатында жұмыс істейтін шын адамдардың өмірін көрсеткен фильм. Бірақ екі кейіпкер де түнде бірдей түс көреді, түсінде бірін-бірі бұғы кейпінде көреді. Бұл да реализм.
Комикстерде реализм болуы мүмкін емес сияқты, алайда реализмге жататын «Джокер» фильмі бар. Саха фильмдерінің барлығында мифология элементтері бола тұра жаңа реализм үлгісіне жатқызуға болады. Реализм де тәмсіл мен астарлы мәнге ие болуы да мүмкін. Мәселен, Андрей Звягинцевтің фильмдері.
Кино тілі қайда барады?
Дүние абыр-сабыр, әлем бейберекет. Бұл өнерден де көрініс тауып, кинода шым-шытырық композиция пайда болды. Мысалы, Pulp Fiction фильмі. Айтпақшы, бұл Андрей Тарковскийдің «Зеркало» фильмінің құрылымын қайталауға жатады. Ол 1974 жылы адам миының жұмысына ұқсайтын шым-шытырық әңгімелеу жүйесін ойлап тапты. Өйткені біз өткенді, бүгінді және болашақты қатар ойлаймыз.
Тағы басқа мысалдар бар. Мәселен, Кристофер Ноланның Memento психологиялық детективі мен Гаспар Ноэнің Irréversible драмалық трилеріндегі риверсив драматургия.
Уақыттың жаңа ағымы
Режиссерлер уақыт қозғалысымен жұмыс істегенде батыл тәжірибелер жасайды. Кристофер Ноланды алайық. Ол Дюнкерк шайқасын үш параллель оқиға арқылы баяндайды. Үш оқиға үш түрлі уақыт шегінде өтіп жатады: біреуі — бір аптада, екіншісі — бір күнде, ал үшіншісі — бір сағатта. Сөйте тұра көрермен жеңіл қабылдайды, қиналмай түсінеді.
Адамның ойлау формасына сай келетін толықтай бейберекет баяндау талпынысын Ален Рененің L’année dernière à Marienbad фильм-манифестінен көреміз. Басы да, аяғы да жоқ. Бәрі шатасып кеткен. Мұндай баяндау құрылымын пайдаланып, түсірілген жаңа фильмдер де бар. Мысалы, Кристоффер Боэнің Reconstruction психодрамасы, Дэвид Линчтің Inland Empire драмасы мен Дени Вильневтің Arrival ғылыми-фантастикалық фильмі.
Құрастырмалы шындық
Әлем де мәтін сияқты. Мұндағы мәтін дегеніміз — кез келген нәрсе, кез келген образ бен конструкция жиынтығын білдіреді. Суретші әлемді кез келген нәрсе жасауға болатын деректер қоры сияқты көреді. Кейіпкеріне басқа біреу құрастырып берген шындыққа негізделген фильмдер. Мәселен, Дэвид Финчердің Seven, The Game, Gone Girl фильмдерін алайық. Бас кейіпкердің бәрі басқа кейіпкер жасаған шындықта өмір сүреді.
Сана жұмысын көрсету
Әлем — иллюзия, адам санасының құрылымы мен жұмысын көрсететін сюжеті бар фильмдер. Мәселен, Gravity мен Birdman фильмдері осы принципке негізделген.
Скринлайф
Әлем де мен сияқты. Өзіңізді осы әлемнің ең бас өкілі ретінде қабылдаңыз. Осы тұжырымдаманың аясына сыйып кететін көптеген тенденция бар. Мысалы, Тимур Бекмамбетовтің скринлайф фильмдері осы тұжырымдамаға келіп саяды. Білу керек маңызды жайт: бұл жаңа тәсілге жатпайды, мұндай тәсілді сонау псевдодеректі фильмдер түсіріле бастаған кезде қолданған. Қазіргі псевдодеректі киноны Орсон Уэллс ойлап тапты. Ол 70-жылдары қазіргі смартфондар метафорасындағы F for Fake деген фильм түсірді. Қонақтардың бәрі бір кеш түсіріп, сосын өз хикаясын көрсетті.
Тыйым салынған тәсілдер
Драматургия дамуындағы өте қызық тәсілдің бірі — драматургияның негізгі ережелерін жоққа шығару. Қазіргі драматургияны алып қарасақ, бәрі де ережелерден бас тарту, ережелерді жоққа шығару. Түпнұсқа драматургия жалғыз бас кейіпкері бар оқиға желісінен тұрады. Қазір бұл ереже өзгерді.
Тағы бір тәсіл — түсіндіруден бас тарту. Мысалы, Рашид Нугмановтың «Игла» фильмі, Ли Чхан-Доннің Beoning фильмі.
Тыйым салынған тағы бір тәсіл — контекст нарратив. Режиссер Сергей Параджанов «Саят-Нова» деген фильм түсірді. Фильм екі сағатқа жалғасатын статикалық көріністерден тұрады. Ештеңені түсіндірмейді. Егер Саят-Нованың кім екенін білмесеңіз, фильмнен ештеңе түсінбейсіз. Драматургияда кез келген фильм экспозициядан құралады, бас кейіпкер кім, оның қандай әлемде өмір сүретіні, қарсыласы кім екенін түсіндіруден тұрады, деп оқытты. Бірақ қазіргі кинода экспозицияны қысқартқан. Демек, экспозициядан да бас тартуға болғаны. «Трудно быть богом» фильмі тап сондай тәсілмен түсірілген: егер кітабын оқымасаңыз, ештеңе түсінбейсіз. Once Upon a Time in Hollywood фильмі де сондай: егер Поланскийдің өмірінен хабарсыз болсаңыз, онда сізге бұл фильмнің еш мәні жоқ.
Демек, заманауи кино көрерменнен эрудицияны талап етедіі. Бүгінгі әлемде талдап-таңдап, салыстырып білім ала білмейтін адамды Google да құтқармайды.
Бұл аптада сараптамалық бағдарламалардың басты тақырыбы – Президент жолдауы туралы болды. Ондағы тезистерден үзінді беріліп, сарапшылар пікірі ұсынылды. Сондай-ақ, Қасым-Жомарт Тоқаев жолдауда үш облыс – Абай, Ұлытау, Жетісу құрылатынын айтты. Апталық бағдарламалар осы тақырыпқа бөлек сюжет арнаған. «Жеті күн», «Айна» тілшілері Абай облысының орталығы болатын Семей қаласынан арнайы сюжет әзірлесе, Apta бұл бастамаға қатысты қарапайым тұрғындардан пікір сұрапты. Ал «Apta қонағы» айдарында үш облыс құру тақырыбы хақында Қарағанды облысының Ұлытау ауданына әкім болған Мәжіліс депутаты Берік Әбдіғалимен сұхбаттасқан. Сонымен қатар, апталық бағдарламалар Алматыда өткен «AMANAT» партиясының бейбіт митингісі және «Жаңа Қазақстан» концерті туралы да сюжет ұсынды.
«Жеті күн», «Хабар»
«Геосаяси жағдай ушығып тұрған сәтте, ұлттық мүддені қорғайтын стратегиялық бағдарға берік болуға тиіспіз», мұны да Президент нығырлап айтты». Дархан Әбдіуахит «Жеті күн» хабарын бірден Президенттің жолдауындағы маңызды тезистерді тізбелеуден бастады. Ал Президент жолдауына арналған 10 минуттан аса созылған сюжетті Қорған Қонысбайұлы әзірледі. Жолдауда айтылған он пункттегі бастамаларды толық баяндаған сюжетте сарапшы пікірі жоқ. Президенттің жолдауынан үзінділер берілді. Президенттің әкімдерді қабылдағанын, Үкіметтің Президент жолдауына орай кезектен тыс отырыс өткізгенін Дархан Әбдіуахит кадрда тұрып баяндады.
Семей қаласы жаңадан құрылатын Абай облысының орталығы болады. Президент жолдауынан кейін Ақбөпе Тәңірберген осы өңірге барып, арнайы сюжет әзірлепті. Автор жаңадан құрылатын облыс орталығындағы 25 жыл ішінде қордаланған проблемалар, территориялық бөлініс қандай аудандарды қамтуы керектігі, облыстың экономикалық әлеуеті, тарихи-мәдени орталық ретіндегі ерекшелігі туралы сарапшыларды сөйлете отырып, ақпараты мол толымды сюжет әзірлепті.
Украинадағы қазақстандықтарды елге қайтару ісін ұйымдастырған Дархан Калетаев бастаған бір топ елшілік қызметкерлерін Президент түрлі дәрежедегі орден-медальмен марапаттады. Сонымен қатар, Наурыз мерекесі қарсаңында Мемлекет басшысы бірқатар азаматты марапаттау рәсімін өткізді. «Жеті күн» бұл шарадан да сюжет әзірлепті.
Дархан Әбдіуахит кадрда тұрып Президенттің апта ішіндегі қабылдаулары, телефон арқылы сөйлесуі, қаржылық тұрақтылықты сақтауға қатысты қабылдаған қаулысы жайында да ұзақ айтты. Соңғы мәселеге қатысты экономист пікір білдіріпті.
Осыдан соң, жолдауды қолдау мақсатында «Көпшілік пікірі» аталатын сюжет ұсынылды. Оны Рият Шони әзірлеген. Атауында көпшілік пікірі меңзелгенімен, сюжетте қарапайым тұрғындардың пікірі жоқтың қасы. Сюжет депутаттардың Президент жолдауына қатысты пікірінінен басталып, саяси партиялар туралы Президенттің бастамасы айтыла келе бірте-бірте Алматыда өткен «Аманат» партиясының митингісіне ойысты. Сюжетте митингтің қалай өткені жайлы ақпарат мол, партия хатшысының сөйлеген сөзінен үзінді берілді. Бұдан әрі Алматы қаласында өткен жастардың «Жаңа Қазақстан» фестивалі туралы да ақпарат берілді. Президенттің бастамалары туралы саясаттанушылар оң пікір білдірді, сарапшылар тарапынан жолдауды түсіндіруге талпыныс жасалды.
Өткен аптада қаңтар оқиғасын тергеу барысы жайлы Мәжілісте ашық тыңдау өтті. «Жеті күн» бұл жиын туралы да сюжет әзірлепті. Ол бағдарламаның 45-минутында ғана берілді. Телеарналар мен әлеуметтік желілердің тікелей эфирінен берілген жиын туралы сюжет репортаж ретінде ұсынылды. Жиында сөйлеген спикерлердің сөзінен үзінді берілді, депутаттар сауалы, лауазымды тұлағалардың жауабы, негізгі мәселелер туралы баяндалды.
«Қант қат па?» аталатын сюжеттің алдында Дархан Әбдіуахит «Украинадағы жағдайдың» салдарынан әлем елдерінде азық-түлік дағдарысы басталғанын ұзақ әңгімеледі. Үкімет отырысындағы Ауыл шаруашылығы министрі Е.Қарашөкеевтің елдегі азық-түлік көлеміне қатысты сөзінен үзінді берілді. Сюжетті Мақпал Мадиярова әзірлепті. Материал апта басында елде қантқа байланысты қалыптасқан жағдайға орай түсірілген видеоларды көрсетуден басталды. Сонымен қатар, өңірлердегі қант тапшылығына қатысты жағдайды саралап, аймақтардағы жағдайға шолу жасалды. Сонымен қатар, сюжетте Украина мен Ресей шиеленісіне қатысты еліміздегі азық-түлік пен өзге де тауарларға қатысты жағдай болашақта қалай өрбитініне қатысты сарапшылар пікір білдірді. Үкіметтің азық-түлік бағасын тұрақтандыруға қатысты атқарып жатқан шараларын ескере отырып жасалған сюжетте жағдайды әділ бағалауға талпыныс бар.
«Айна», «Еуразия бірінші арнасы»
«Айна» бағдарламасының да басты тақырыбы – Президенттің жолдауы болды. «Өкілеттік шегі» аталатын сюжетте Президент жолдауындағы тезистерден үзінді беріліп, сарапшылар сөйледі. Саясаттанушылар, депутаттар жолдауға түсіндірме берді.
Ғалым Кәлмен осы сюжеттен кейін студияда әкімдердің сайлауына қатысты жолдаудан үзінді келтіріп, қарапайым тұрғындардың пікірін беріпті.
Мәжілістің рөлі мен оған сайланатын депутаттардың мандатына қатысты Махамбет Бейбітшілік жеке сюжет әзірлепті. «Парламент пәрмені артады» деп аталған сюжетке Сенат пен Мәжіліс депутаттары жолдаудың Парламент депутаттарына қатысты тезистеріне қатысты пікірін білдіріп, Президенттің сөздерін түсіндіріпті.
Ұлытау мен Жетісу ауданы құрылатынына қатысты сарапшылар пікір білдірген. Сарапшылардың бірі – Тұңғыш Президенттің сенімді серіктерінің бірі Мырзатай Жолдасбеков екен. Жаңа құрылатын Абай облысына «Айна» да тілші жіберіпті. Бұл сюжет тілші Артур Мағзомовтың стендапынан басталды. Тілші кадрда жаңа облысты «құрылды» деп айтып жатты. Құрылымы жағынан «Жеті күн» әзірлеген сюжетке ұқсағанымен, мазмұны жағынан бұл сюжет Семей қаласының, жаңа Абай облысының құрылымы, экономикалық әлеуеті қандай болуы мүмкін екені туралы терең ақпарат бере алмады. Семейліктердің қуанышты екенін айтудан аса алмады.
«Жолдауға қолдау» аталатын сюжет Президент тезистерін талдауға емес, «Алматы аренада» өткен жастардың «Күшіміз бірлікте» фестивалін баяндауға бағытталды. «Жеті күн» де, «Айна» тілшілері де жиылған жастардың пікірін сұрамаған. Әлеуметтік желілерде бұл жиынға жастарды қалай шақырғаны туралы ақпарат тараған еді. Алайда аталған арна тілшілері бұл жиынға қатысушыларды қалай жиналғанын анықтауға мән бермепті. Ал Ғалым Кәлмен сюжеттен кейін Алматыда өткен «Аманат» партиясының митингі туралы айтты. Жиынға келген студент митинг туралы оң пікір білдіріпті.
Азық-түліктің күрт қымбаттауы мен күтпеген қант дүрбелеңіне қатысты сюжет әзірлеген Гүлнәзия Жалғасқызы Нұр-Сұлтандағы азық-түлік қоймаларын аралап, кәсіпкерлерден, құзырлы орган өкілдерінен сұхбат алып, жағдайды баяндайды. Азық-түлік тауарларының қай түрінің бағасы бақыланатыны, қандай жағдайда кәсіпкерлерге айыппұл салынатыны, қант және өзге де тағам түрлерінің қанша қоры бар екені туралы толымды мағұлмат берілген.
«Айна» жүргізушісі Ғалым Кәлмен Қайрат Сатыбалды және Қайрат Боранбаевтың ұсталғаны және Қайрат Шәріпбаевтың заңсыз бизнесі жабылғаны туралы айтып өтті.
Қаңтар оқиғаларына қатысты Мәжілісте өткен тыңдауларға қатысты материал дайындаған «Айна» студияға белгілі заңгер, «Ақиқат» қоғамдық комиссиясының жетекшісі Айман Омарованы шақырыпты. Заңгер қаңтар оқиғасына қатысушылар, дүрбелеңнің шығу себептері, тергеу барысы туралы сұрақтарға жауап берді.
Apta Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қазақстан халқына жолдауынан басталып, тұтастай дерлік жолдауға арналды.
Жолдаудың негізгі тезистерін студиядан айтып, цифрларды экранға шығарды. Сюжетте алдағы болатын саяси өзгерістерді баяндап, мемлекет басшысының сөзін депутаттар мен саясаттанушылардың комментарийі толықтырды. Жолдауда айтылған өзгерістерге бәрінің де айтары –«қолдаймыз».
Президент жолдауында азаптауларға байланысты қылмыстарды тергеу ісін Бас прокуратураға беруді ұсынған. Екінші сюжет осы тақырыпқа арналып, Конституциялық сот дегеніміз не екенін түсіндірді. Жоғары аудиторлық палата мен Ұлттық құрылтайды да айтты. Экс-депутат, Адам құқықтары жөніндегі институт өкілі мен экономистерді сөйлеткен түсіндірмелі сюжет.
Президент жолдауда үш облыс – Абай, Ұлытау, Жетісу құрылатынын айтқан. Apta тілшілері осы тақырыпқа бөлек сюжет арнапты. Бағдарламаның үшінші сюжетінде қарапайым тұрғындарға сөйлеу кезегі жеткен екен. Сюжетте бәрі бірдей бұл шешімді қолдапты. Қарсы пікір жоқтың қасы.
«Apta қонағы» айдары үш облыс құру тақырыбын жалғастырды. Студия қонағы – Мәжіліс депутаты Берік Әбдіғали. Ол Қарағанды облысының Ұлытау ауданына әкім болған.
Содан кейін Қаңтар оқиғаларына ойысты. Президенттің: «Төңкеріс жасауға ұмтылғандардың арасында белгілі адамдар болды. Жоғары лауазым иелері мемлекетке сатқындық жасады» деп басталатын ұзақ синхронын берді.
19 наурызда Н.Назарбаевтың мерзімінен бұрын қызметінен кетіп, Президент қызметін атқаруға Қ.Тоқаевтың кіріскеніне 3 жыл толды. Жүргізуші Жайна Сламбек мұны айта келе, Н.Назарбаевтың айналасынан кімдер тұтқындалғанын, Қайрат Сатыбалдыдан бастап Қайрат Боранбаевқа дейін, қамауға алынғанын, кім қызметінен кеткенін тізіп шықты.
Президент жолдауында елдің валюта, азық-түлік тұрақтылығын қамтамасыз ету жөнінде де айтқан. Президент синхронын беріп, жанар-жағармай, тыңайтқыштың қымбаттауына байланысты көктемгі егісті бастай алмай отырған түркістандық дихандар комментарийімен толықтырды.
Жүргізуші Жайна Сламбек Ресей мен Беларусь Республикасына салынған санкциялардың ЕАЭО-қа мүше басқа елдер экономикасына теріс салдары, Ресейде Қырымды «қосып алғандарының» 8 жылдығын тойлатқаны, Украидағы соғыс, Мариупольдегі қиын жағдай, Джо Байденнің Си Цзиньпинмен телефон арқылы сөйлесуі, Ресей басқыншылығынан опат болған балаларға арнап Львов қаласында 109 балалар арбасы қойылғаны, Украинадан қазақстандықтарды елге жеткізу мен Түркіменстанның жаңа президенті туралы жаңалықтарды айтып өтті.
Бағдарлама Алматыда өткен «AMANAT» партиясының бейбіт митингісі және «Жаңа Қазақстан» концертімен аяқталды. Концертте сахна жүргізушісі мен көрермендер: «Наш президент – тигр!» деп айқайлап жатты.
«Жаңа репортер» редакциясы қазақстандық телеарналардың қорытынды бағдарламаларына тұрақты мониторинг жүргізіп, апта сайын шолу жариялайды.
Apta бағдарламасына шолуды әзірлеуге Жәнібек Нұрыш қатысты.
Ресейдің Украинаға соғыс ашқанына немесе ресейлік ресми медиа атағандай, «арнайы әскери операция» жүргізіп жатқанына бір айдан асты. Бүгінде Ресейдегі тәуелсіз БАҚ пен шетелдік медиа өкілдіктерінің көбі бұғатталды, ал кейбірі шынайы ақпарат тарату мүмкін болмағаны үшін өз еркімен жұмысын тоқтатты.
Ал қазақстандық ақпарат құралдары Украинадағы соғыс тақырыбын бүгінге дейін жан-жақты жазып жатыр. Еліміздегі БАҚ ақпарат таратқанда қандай дереккөздерге сүйеніп, кімдерге сілтеме беріп жатқанына «Жаңа репортер» медиасыншысы Назира Дәрімбет шолу жасады.
Informburo.kz сайты соғыс басталған бірінші күннен бастап Украиндағы жағдайға қатысты күнделікті ақпарат таратуда. Соғыс туралы басты оқиғалар түрлі дереккөздерге сүйеніп берілді: украиндық басылымдар мен ресейлік ресми (РИА Новости) сайттар, әлемдік үздік (Дойче Велле), тіпті түрік (Анадолу) ақпарат көздері, Ресейде бұғатталған (Медуза) әлеуметтік желі парақшалары.
informburo.kz сайтынан скриншот
«Азаттық» радиосы Украинадағы жағдай туралы күнделікті хабар желісін «Нью Йорк Таймс», ресейлік «Новая газета» сынды ақпарат құралдары мен украиндық шенеуніктердің әлеуметтік желідегі жазбаларына сілтеме жасай отырып таратуда. Сонымен қатар, «Азаттық» таяуда Эмори университетінің Орыс әдебиеті мен мәдениеті теориясының профессоры Михаил Эпштейннің «Свобода» радиосындағы сұхбатын ауқымды сараптамалық материал ретінде көшіріп жариялады. Бұл мақалада сарапшы әлеуметтік сауалнама қорытындысына сәйкес, ресейліктердің 68 пайызы Украинадағы соғысты «арнайы операция» деп қолдайтынын алға тарта отырып, Ресей қоғамын «шизофашизм» деген терминмен сипаттайды.
KZ.MEDIA порталы да Украина соғысына қатысты күн сайын ақпарат жариялап жатыр. Соғыс басталған алғашқы күндердегідей «лайф» режимінде болмаса да, портал Украинадағы жағдайға қатысты маңызды жаңалықтарды таратуын жалғастырып келеді. «Украинская правда» сынды ірі БАҚ ақпаратына сілтеме беріп, Мариопуль театрының бомба астында қалуын, «Financial Times» басылымының дереккөзіне сүйеніп, Ресей-Украина келіссөздері туралы жазды, Ресей президенті Владимир Путиннің және украин әскери шенеуніктердің сөздері келтіріледі.
Сондай-ақ, сайтта ресейлік тәуелсіз сарапшылардың әлеуметтік желідегі жазбалары көшіріліп берілуде. Мәселен, «Есть плохие и очень плохие сценарии» атты мақаладақазір шетелде тұратын, бұрын РФ президенті әкімшілігінің сарапшылық басқарма қызметкері болған, экономист, қоғам қайраткері Дмитрий Некрасов Ресейге салынған санкциялар Путиннің жоспарына неліктен кедергі бола алмайтынын түсіндіреді.
Ал «Блоги» айдарында ресейлік тағы бір сарапшы, саясаттанушы Кирилл Рогов «Почему Россия уже проиграла войну?» атты авторлық материалында Украинадағы жағдайдың қалай өрбитініне тоқталады.
Orda.kz сайты да Украинадағы оқиғаға қатысты әрбір жаңалықты назарда ұстап отыр. Сайтта жарияланған ақпараттар ресейлік дереккөздерден де алынған. Мысалы, Путин зейнетақы мен жәрдемақы көлемін ұлғайтуға қатысты шешім қабылдағаны туралы жаңалықты РИА Новости сайтына сілтеме жасап берді.
Ал «Гаага сотының Ресейден Украинадағы соғысын тоқтатуды талап еткенін» халықаралық Reuter агенттігіне, я болмаса, американдық журналистің соғыс аймағында ажал құшуын Foxnews сайтына сілтеме жасап жариялады. Бұл сайтта Украинадағы жағдайға қатысты кей ақпараттар ешбір дереккөзге сілтеме бермеген күйі де шығады. Мәселен, Украина президенті Владимир Зеленскийдің кезекті мәлімдемесі ешбір сілтемесіз берілді.
orda.kz сайтынан скриншот
«Время» газетінің сайтында Украина оқиғасына қатысты өзекті ақпарат жоқ. Алайда Ресей «Украинада арнайы әскери операция» жүргізуді бастаған бірінші күні басылым «Валдай» халықаралық клубының бағдарлама директоры, МГИМО профессоры Олег Барабановтың Lenta.ru сайтына шыққан сұхбатын көшіріп берген. Бұл сұхбатта О.Барабанов «Бұл жағдай – еуропалық қауіпсіздік жүйесінің салдары, ол тиімсіз әрі жаңа шиеленісті шешуге қауқарсыз екенін көрсетті», – деп мәлімдейді.
Басылымның «Путеводитель по санкциям» атты мақаласында Ресейге салынған санкциялар кімге және не үшін салынғаны, елден қандай компаниялардың кеткені туралы РБК агенттігіне сілтеме беріп айтылады.
Аймақтық басылымдар қандай дереккөздерге сілтеме жасайды?
Украиндағы жағдайға қатысты ақпарат таратуда Қазақстанның Ресеймен шектесетін аймақтарындағы басылымдар ерекше назарда.
Айта кетейік, Украинадағы биологиялық зертханаларға қатысты соңғы жаңалықтарды FactCheck.org, The Washington Post және т.б. тәуелсіз шетелдік ірі басылымдар жоққа шығарды.
Ақтөбелік «Диапазон» кейде ресейлік РБК-ға сілтеме жасап – «Международный суд ООН потребовал от России прекратить военные действия в Украине» деген сыңайдағы мақалалар, ал кей жағдайда халықаралық басылымдарға сілтеме жасап, Украинадағы оқиғалар туралы жаңалық таратуда. Мәселен, басылым Deutsche Welle-ге сілтеме жасап, бүкіл әлемге сенсация болған Марина Овсянникованың қарсылық акциясы туралы ақпаратты мынадай тақырыппен – «Редактор Первого канала выступила в прямом эфире против войны» жариялады. Ал жоғарыда аталған «Тоболинфо» өз ақпаратында ресейлік бас арнаның қызметкерін «плакат ұстаған қыз» деп атады.
Өскемендегі «нөмірі бірінші сайт» – YK.kz Украинадағы жағдайға қатысты жаңалықтарды сирек жариялайды. Оның өзінде, ресми биліктің ұстанымына қатысты немесе Қазақстан билігіндегілер туралы айтылған ақпараттарды ғана береді әрі тек отандық ресурстарды пайдаланады.
Солтүстік Қазақстан облысы бірден Ресейдің үш облысымен шектессе де, PetropavlovskNews сайтынан Украинадағы соғыс немесе ресейлік «арнайы операция» туралы ешбір жаңалық таба алмайсыз.
Ал Атыраудағы «Ақжайық» сайты «Война в Украине: день 22» деп оқиғаның күнделікті лентасын мұқият жүргізеді, әрбір ақпаратта Украина президентінің әлеуметтік желідегі жазбасына, американдық жоғары шенді шенеуніктердің сөзіне сілтеме жасайды, ресейлік ТАСС, BBC орыс қызметі мен басқа да дереккөздерді пайдаланады.
Батыс Қазақстан облысындағы «Уральская неделя» негізінен BBC орыс қызметі, «Радио Свобода», Euronews.com сияқты халықаралық басылымдарға сілтеме жасай отырып, Украинадағы оқиғалар туралы жаңалықтарды іріктеп береді. Мысалы, Мариупольдағы жарылыс туралы «Украина обвиняет Россию в бомбёжке детской больницы и роддома в Мариуполе» атты мақаласы.
www.uralskweek.kz сайтынан скриншот
Қазақ тіліндегі БАҚ не дейді?
Өз кезегінде, украиналық оқиғаларды талдай отырып, Bugin.kz интернет-сайты CNN, украиналық «НВ» басылымдарына сілтейді, Джордж Соростың сөзін келтіреді. Мысалы, Ресей-Украина қақтығысындағы Қытайдың ұстанымы туралы мақаласында «Қытай Ресейдің барынша әлсірегенін күтіп отыр. Яғни, АҚШ-пен жауласа беріп, оның да ырқына көнуден шаршағандықтан, экономикалық жағынан қандай да бір артықшылық алу үшін Ресейді өзіне байлап алмақшы», – деп жазады.
Nege.kz сайты Ресейдің Украинаға басып кіруінен кейін бұл елде төтенше жағдай енгізілгені туралы жаңалықты ресейлік «РИА Новости» ақпарат агенттігіне сілтеме жасап хабарлады.
Nege.kz сайтынан скриншот
«Түркістан» газеті The New York Times және Украинаның тeлеграм- арналарына сілтеме жасап, қаза тапқан ресейлік сарбаздардың саны туралы жазды. «Америкалық барлау қызметінің мәліметінше, Украинадағы соғыста 20 күн ішінде 7 мыңнан астам Ресей әскері қаза тапқан. Бұл Ирак пен Ауғанстандағы соғыс кезінде 20 жыл ішінде қаза тапқан Америка сарбаздарының жалпы санынан да көп. Соғыс барысында 21 мыңға жуық ресейлік сарбаз жарақат алған. Ресейден соғысқа барған әскери қызметкерлердің жалпы саны – 150 мыңнан асады», – делінген мақалада.
Baq.kz ақпарат агенттігі кезекті Ресей-Украина келіссөздері туралы айта отырып, Украина президенті Владимир Зеленскийдің тeлeгрaм-арнасына және ресейлік шенеуніктерге сілтеме жасайды.
Ресейде YouTube видеохостингінің бұғатталуына байланысты қазақстандық «Еуразия-1» телеарнасының YouTube арнасы ашылмай қалғанын айта кеткен жөн. Бұған дейін «Роскомнадзор» Ресей Бас прокуратурасының талабы бойынша «Дождь» телеарнасының сайтын бұғаттап, «Эхо Москвы» эфирден алынғаны белгілі. Осыдан кейін «Дождь» жұмысын уақытша тоқтатып, ал директорлар кеңесі «Эхо Москвы» мен радиостанцияны өз қалауымен жапты.
Ресейдегі БАҚ-тың бұғатталуына байланысты журналистер үшін пайдалы болуы мүмкін кейбір сілтемелер тізбегін ұсынамыз:
Медиа және цифрлы сауатқа арналған MediaCAMP Эдьютон — 2022 үшінші инновациялық семинары аясында 9 ақпан күні Тарту университетінің жарнама зерттеушісі Александра Милякинаның (Эстония) «Жарнаманың визуал грамматикасы» деген ашық сессиясы өтті. Ол мәдениеттегі вербальды және визуал ұғымдар қалай қатарласатынын, «визуал грамматика» дегеніміз не екенін, визуал мәтін мен жарнамадағы метафораны қалай түсінуге болатынын айтып берді. Дәрістің видеожазбасы сақтаулы. Сессияда айтылған негізгі тезистерді шолып шықтық.
Семиотика тұрғысынан қарағанда, сөйлейтін тілдерден (қазақ, орыс, ағылшын және т.б.) бөлек, мәдениет тілдері (кино тілі, жарнама тілі, жол белгілерінің тілі) де бар.
Мәтін — мәдениеттің негізгі элементі. Ол сызықтық немесе кеңістікте болсын, түрлі мәдениет тілдерінің көмегімен пайда болады. Мәтін жазбаша ғана болмайды, фильм, сурет, музыкалық шығарманың да мәтіні бар. Семиотика тұрғысынан қарасақ, мәтін дегеніміз — кез келген пішімдегі хабарлама. Фильм де мәтін, жарнама да мәтін, компьютер ойыны да мәтін, ауыздан ауызға жететін аңыздар да мәтін. Әріптің қарпі (шрифт), түсі бар. Түрлі платформаға бөлінеді. Осылайша, тіпті жай мәтін де вербальды емес элементтерден тұрады.
Huawei сұлуландыратын сүзгісінің (фильтрінің) жарнамасы. Ер адам Huawei телефонымен сурет түсіріп, сымбатты болып шықты. Біркелкі емес, қиқы-сиқы әріптер каллиграфиялық әріптерге айнады.
Мәтін мен кескін қарым-қатынасының екі жолы: бекіту мен байланыстыру. Бекіту дегеніміз — мәтін кескіннің мән-мағынасын күшейтіп, не бейнеленгенін түсіндіреді. Кескінді қалай түсінуіміз қажет екенін айтады. Шынтуайтында, бұл — деннотация (анықтамасын бірінші сессияда айтқанбыз). Мысалы: қолтаңба, атау, лейбл. Байланыстыру дегеніміз — кескінде жоқ ойды мәтін толықтырып, қосымша мағына береді. Мәтін мен кескіннен жаңа мағына туады. Бұл — коннотация. Мысалы, фильмдегі диалог, каламбур.
Түшпараның саяси астары бар жарнамасы. Қоғамдық тамақтану саласындағы дағдарысқа реакция кампаниясы. Бұл бекіту мысалы.
Сусабынның балалар қайырымдылық қорын қолдауға арналған жарнамасы. Schauma өнімдерін сатып алсаңыз, балаларға көмектесесіз. Бұл байланыстыру мысалы.
Семиотик Гюнтер Кресс айтқандай, соңғы 300 жыл батыс мәдениетінде жазбаша сөз — ақпарат берудің басым форматы саналса, медиада кітап басымдыққа ие болды.
Сабақта мұғалімнің ым-ишарасы қандай рөл атқарады? Өте үлкен рөлге ие. Ақпараттың 10%-ын ғана сөз арқылы аламыз, қалғаны — ым-ишара, мимика, интонация. Визуал грамматика дегеніміз — кескін, композиция, тәсіл. Жарнаманың мақсаты — бізді бірдеңе жасауға шақырады, яғни әрекет етуге, сатып алуға ынталандырады.
Жарнама схемасы: ескі (проблема), байланыс, жаңа (шешім).
Түс те әсер етеді. Әйтсе де түсіндіруге орын қалдырады.
Қаріп те маңызды
Метафоралар вербальды, визуал, аралас болып бөлінеді. Метафора жай ғана безендіру емес, ол қандай да бір жаңа мағына береді.
Бұған дейін Александра Милякина: «Жарнама жасаушылар қарапайым ғана құралдарды, атап айтқанда сөз, фото, түстер, форма және т. б. нәрсені қолдана отырып, мінез-құлық, жүріс-тұрысымызға қалай ғана әсер ететінін білгім келетін. Жарнаманы гипнозға теңейтіні де бекер емес, өйткені жарнаманың қалай жұмыс істейтінін білмесеңіз, тез сеніп қаласыз. Жарнама авторлары әсер ету тетіктерін қалай қолданатынын білсеңіз, дүкенге тұра жүгіріп, барлығын шетінен сатып алудан аулақ боласыз. Тек қажетін ғана аласыз!» деп айтқан болатын.
Бұл аптада «Жеті күн» бағдарламасы шаруалардың мәселесін көтерді: қуаңшылық, тыңайтқыш мәселесі, экспорт әлеуеті. Сондай-ақ, ағза ауыстыру үшін донор күтіп жүрген бірнеше кейіпкердің оқиғасын баяндады. Марқұм болған жандардың ағзасын алуға қатысты туыстары рұқсат бермейтінін айтып, көпшіліктің пікірін сұраған. Ал «Айна» Ресей-Украина қақтығысын басты тақырып етіп алыпты: Антальядағы екіжақты келіссөздер, екі тараптың арасында жүріп жатқан ақпараттық соғыс туралы айтып, сарапшылардың пікірін ұсынды. Бұдан өзге, бастауыш сынып оқулықтарының сапасы, балабақшадағы тәрбиешілердің біліктілігі туралы мәселе көтерді. Студияда Білім және ғылым министрінен сұхбат алды. Apta бағдарламасы да Украинадағы соғыс тақырыбынан басталды – Мариупольдың ауыр жағдайы, жүздеген компанияның Ресей нарығынан кеткені, тәуелсіз медиа мен әлеуметтік желілердің бұғатталып жатқаны туралы айтты.
«Жеті күн», «Хабар»
«Жеті күннің» басты тақырыбы Украинадан елге жеткізілген қазақстандықтар болды. Елге оралғандардан әуежайдан сұхбат алынып, Қазақстанның Украинадағы елшілігі қызметкерлеріне мемлекеттік награда тағайындау туралы мемлекет басшысының шешімі туралы хабарлады.
«Әлем әрі-сәрі күй кешіп отырған тұста Қазақстан үкіметінің дағдарысқа қарсы шараларының тиімділігі туралы» Сәкен Сейітханұлы сюжет әзірлепті. Осылайша, Дархан Әбдіуахит Үкімет қабылдаған шараларға «тиімді» деп баға беріп тастағандай. «Санкция салқыны» аталатын сюжетте геосаяси жағдайдың шиеленісуінен зардап шеккен кәсіпкерлердің жағдайы, жүк тасымалдауға қатысты елімізде жаңа мүмкіндіктерге жол ашылғаны, Үкіметтің дағдарыс жағдайында атқарып жатқан шаралары туралы ақпарат жинақталған, сарапшылар пікірі бар. Украин-Ресей қақтығысына байланысты экономикалық қиындық туындағаны, алайда оның ел экономикасы үшін тиімді тұсы да бар екені айтылған сюжет. Жалпы, соңғы кезде «Жеті күн» Үкіметтің жұмысына көбірек назар аударып келеді.
Осыдан кейін ғана Дархан Әбдіуахит Президенттің «Қазақстан Парамаунт Инжиниринг» кәсіпорнын аралап қайтқаны туралы кадрда тұрып баяндады. Жеке сюжет жасалмапты. Айта кетейік, әдетте «Жеті күн» Президент қатысқан шаралар жайлы сюжетті бағдарламаның басты сюжеті етіп алатын. Жүргізушісі Президенттің Жоғарғы сот төрағасы Жақып Асановтан бастап, апта ішінде жасаған бірқатар қабылдауы жайлы да кадрда тұрып айтып берді. Президенттің әкімдерді халықпен жүйелі кездесіп тұруға міндеттейтін жарлығына қатысты бірнеше сарапшы оң пікір білдіріпті.
«Халық табысы» атты Ақбөпе Тәңірберген әзірлеген сюжет халықтың табысын арттыру мақсатында Ұлттық экономика министрлігі әзірлеген бағдарлама жайында. Министр Әлібек Қуантыровтың баяндамасынан үзінділер берілген. Сарапшылар бұл бағдарламаның орынды екенін айтады. Тілші бағдарламаға кеңінен тоқталып, маңызды тұсын баяндайды. Елдің табысын арттыруға арналған Үкімет бағдарламасының әзір екенін айтатын ұзақ сюжет. Автор әл-ауқаты төмен отбасыларға да көмек берілетінін айтқан тұста көрсетілген бүлдіршіндердің жүзін көлегейлеуді ұмытыпты.
Үкіметтің жұмысы туралы баяндайтын үшінші сюжет еліміздегі ауыл шаруашылығы саласы бетпе-бет келіп тұрған қиындықтар туралы. Қорған Қонысбайұлы әзірлеген сюжет ұзақ, дегенмен ақпараты мол, толымды сюжет: үкіметтің көктемгі егіс науқанына дайындығы, шаруаларды алаңдатып отырған проблемалар, қуаңшылық, тыңайтқыштар мәселесі. Экспорт әлеуеті жоғары көкеніс өнімдері мен дақылдарды егу жайлы үкімет есебі туралы ақпарат мол.
Бұрынғы ҰҚК төрағасы Кәрім Мәсімовтің тәркіленген дүние-мүлкі мен оған тағылған айыптар туралы кадрда тұрып әңгімелеген Дархан Әбдіуахит қаңтар оқиғалары кезінде антына адал болып, қайтыс болған әскерилер туралы сюжетке кезек берді.
Рият Шони әзірлеген ағза ауыстыруға қатысты сюжет өте орынды мәселе көтеріпті. Сюжетте донор күтіп жүрген бірнеше кейіпкердің оқиғасы баяндалады. Марқұм болған жандардың ағзасын алуға қатысты туыстары рұқсат бермейтіні жайлы баяндалып, көпшілік пікірі сұралған. Барлығы дерлік қарсы, уәжі – дін рұқсат бермейді. Тілші бұл жайында Мұсылмандар діни басқармасының пәтуа жариялап, дінде мұндай шектеу қойылмағанын айтады. Ағза ауыстыру ісі цифрландырылғаны, қара нарықта адам мүшелері саудаланбайтыны туралы да арнайы орталық өкілдерінің пікірі бар. Мәселеге қатысты тиянақты жауап берілген сюжет.
Бағдарлама соңында 8 наурыз – Халықаралық әйелдер күніне орай Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың құттықтауы оқылды. Азамат Әбілқайыр қоғамдық өмірге белсене араласып жүрген әйелдер жайлы сюжет әзірлепті. Сюжет кейіпкерлері – күштік құрылымдар мен әскери салада қызмет етіп жжүрген әйелдер.
«Айна», Еуразия бірінші арнасы
«Айна» әдеттегідей Ресей-Украина қақтығысын басты тақырып етіп алып, ұзақ сюжет ұсынды. Берік Дүйсенбай Антальядағы екіжақты келіссөздерді негізге ала отырып сюжет әзірлеген. Екі тараптың арасында жүріп жатқан ақпараттық соғысты назарға алып, келісімге келу оңай болмайтынын айтады. Екі ел сарапшыларының пікірі бар. Тиянақты сюжет.
Сюжеттен кейін Қазақстан үкіметі Украинаға гуманитарлық көмек көрсету туралы шешім қабылданғаны, алайда азаматтық қоғам украин халқына жылу жинауды ертерек бастағанын айтқан Ғалым Кәлмен, Қазақстандағы Украина елшісін, гуманитарлық көмек жинауды ұйымдастырушы еріктіге сөз берді. Осылайша кадр сыртындағы мәтін синхрон форматында елден жөнелтілген көмек жайлы біршама ақпарат берілді.
«Қаңтар қасіреті Қазақстанға қымбатқа түсті…» дейді Ғалым Кәлмен. Тілші Ұлан Тәліпбай «Қаңтардан кейінгі қалып» аталатын сюжетте бүлік кезінде зардап шеккен ғимараттарды қалпына келтіру жұмысы қалай жүріп жатқаны, әрқайсына қанша қаражат бөлінгеніне шолу жасапты. Алматыдағы Президент резиденциясының жағдайына қатысты мамандар пікір білдіріпті. Түсінгеніміз, күрделі жөндеуге қыруар қаржы кететіндіктен, бұл ғимаратты сүріп тастау туралы шешім қабылданған. Алып ғимаратты бұзудың өзіне жарты жыл уақыт кетеді екен.
«Айна» бағдарламасы бұл санында бастауыш сынып оқулықтарының сапасына тоқталды. Алғысөзінде математика оқулығындағы қисынсыз есептен мысал келтірген жүргізуші: «үй тапсырмасынан қиналған әке-шеше – есеп білмеген есек…» деп қалды. «Баласының үй тапсырмасына көмектесуде қиналған әке-шеше…» болар деп топшыладық. «Балаға батқан оқулық»аталған сюжеттің авторы – Махамбет Бейбітшілік. Мектепке барып, оқушылармен бірге есеп шығарған тілші Ұлттық сараптама орталығының маманынан пікір алыпты. Сарапшының айтуынша бір оқулықты тексеруге екі жүзге жуық маман жұмылдырылады екен. Орта сыныпта оқылуға тиіс материал бастауыш сыныпта беріліп жүргенін айтқан тілшінің уәжін сала маманы емес, ата-ана растапты.
Жалпы, «Айна» бұл санында білім саласына бірнеше сюжет арнады. Келесі сюжетбалабақшадағы тәрбиешілердің біліктілігіне арналады. Баласы зардап шеккен кейіпкердің жағдайын баяндаған тілші балабақша басшысының да пікірін біліпті. Мұндай жағдай жиілеп кеткенін айтып, әдетте балаға әлімжеттік жасаған тәрбиешілер заң жүзінде қатаң жазаланбайтынын айтады. Сонымен қатар, елімізде балабақша тәрбиешілерін даярлау мәселесіне де көңіл аударыпты. Толымды сюжет.
Білім саласындағы осы екі маңызды проблеманы көтерген сюжеттен кейін Гүлнәзия Жалғасқызы студияда Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетовтен сұхбат алды. Онда балабақшадағы келеңсіздіктердің себебіне үңілуден бастап, тәрбиеші мен мұғалімнің жалақысы, оқулық сапасына қатысты бірқатар маңызды сұрақ талқыланды.
«Айна» көрермен тартуға шындап кіріскендей. «Хайпқа бұйырмаңыз»айдары соған дәлел, онда апта ішіндегі желіде қызу талқыланған тақырыптар топтастырған. Шөкеевтің шапанынан басталған дау, Қостанай қаласындағы қабырға тірелген баспалдақ, қара жұмыс жасағанын видеоға түсірген депутат туралы баяндаған сюжетте әр жағдайға қатысты түсіндірме пікірлер бар.
«Жаныңда жүр жақсы адам»аталатын сюжет Түркістан және Қызылорда облыстарында ауылдың дамуына үлес қосып жүрген меценаттар жайында.
Apta бағдарламасы Украинадағы соғыс тақырыбынан басталды. Сюжет болмағанымен басты жаңалықтарды, мәселен: Украина мен Ресей Сыртқы істер министрлерінің Антальяда кездескенін, екі ел делегациясының келіссөздерін, блокадада қалған Мариуполь қаласының ауыр жағдайын (мұны Ленинград блокадасымен салыстырып жатыр), жүздеген компанияның Ресей нарығынан кеткенін, тәуелсіз медиа мен әлеуметтік желілердің бұғатталып жатқанын, Юрий Дудьтің YouTube-арнасындағы бірнеше видеоны Беларусь үкіметі «экстремистік» деп танығанын және Дудьтің Борис Акунинмен сұхбатын айтып шықты.
Келесі тақырып Ресей экономикасының жай-күйіне арналып, мұнда Ресейдің дефолтқа ұшырау қаупі, валюталық бақылау, Ресейден кеткен компаниялардың мүлкін национализациялау, ресейлік әуе компанияларының халықаралық рейстері толықтай дерлік тоқтағанын, Қазақстан қоғамы ресейліктердің Қазақстанға қоныс аударуына байланысты қаупін, Зеленский мен Путин кездесуі мүмкін екенін, Түркия Ресейге ешқандай санкция салмайтынын жинақтапты.
Жүргізуші Жайна Сламбек Ақорда жаңалықтарын хабарлай келе, Қазақстан Украинаға 2,7 млн АҚШ доллары болатын гуманитарлық көмек жөнелтіп жатқанын айтып, Қазақстандағы Украина елшісінің синхронын көрсетті. Ол Қазақстан халқына алғыс білдірді. Украинадағы қазақстандықтарды елге жеткізу, Украина жерінде қалып қойған қазақстандық жүк көліктерінің жайы, АҚШ-тың Ресей мұнай-газынан бас тартқаны, елдегі банктер мен ақша айырбастау пункттерінде доллар тапшы екені, голливудтық фильмдер прокаты жөнінде айтты.
Қазақстанда азық-түлік тапшылығы бола ма, қант жеткілікті ме, басқа елден жеткізілетін тауарларға тәуелді кәсіпкерлер қандай қиындықтарға ұшырады, теңгенің әлсіреуі және үкіметтің дағдарысқа қарсы іс-қимыл жоспары қандай? Мінеки, осы сауалдар бағдарламаның бірінші сюжетіне арқау болды. Салалық министрлігі өкілдерінің комментарийі бар.
Көктемгі егіс жұмысы басталып жатыр. Алайда дихандардың көңілі алаң. Өйткені тұқым тапшы, жанар-жағармай қымбат, ағын судың жетіспеу қаупі бар, тыңайтқыш та тапшы болады деген хабар жеткен. Ал әлемдік нарықта бидай тапшылығы болмақ. Мінеки, осы сауалдар екінші сюжетке себеп болды. Депутаттар, министрлік өкілдері, сарапшылар, диірмен иелері мен дихандарды сөйлетіпті.
Мәжілістегі «Жаңа Қазақстан» тобының депутаттары төменгі палата отырысына күштік құрылым өкілдерін шақырып, Қаңтар оқиғасы бойынша сұрақтарға жауап беруді талап етті. Бұл 14 наурыздағы осы отырысқа аңдатпа екен. Содан кейін Самат Нұрмахановтың әйеліне жазған хаты жөнінде баяндады. Ол абақтыда азап көргенін жазған. Ал Бас прокуратура тексеретінін хабарлаған. Жалпы Apta бағдарламасы азаптау оқиғалары жөнінде құрғақ әрі қысқа ғана айтудан аса алмай келеді.
Алматыдағы Президент резиденциясын бұзып, орнына саябақ салынбақ. Бұл резиденцияны қаңтар оқиғалары кезінде өртеп жіберген. Үшінші сюжет осы тақырыпқа арналды. Сюжетте резиденция неліктен қайта қалпына келтіруге жарамайтынын түсіндірді.
ҚР Тұңғыш президенті Н.Назарбаевтың немере інісі Қайрат Сатыбалды тұтқындалғанын қысқа ғана айтып өтті. Бірақ оның кімге қандай туыс екені жөнінде ләм-мим демеді.
10 наурыз – Халықаралық бүйрек күні. Осы атаулы күн үлкен сюжетке арқау болыпты. Сюжетте бүйрегін алмастыруға мұқтаж, диализбен өмір сүріп жүрген науқас кейіпкерлер бар. Донорлық мәселесін де қозғады: Қазақстанда донор аз, заңдар туыс емес адамның бүйрегін салуға рұқсат етпейді. Сондай-ақ, елде трансплант-үйлестірушілер жоқ.
Бағдарлама Қ.Қуанышбаев атындағы мемлекеттік театрындағы «Дон Кихот» қойылымының премьерасымен аяқталды.
«Жаңа репортер» редакциясы қазақстандық телеарналардың қорытынды бағдарламаларына тұрақты мониторинг жүргізіп, апта сайын шолу жариялайды.
Apta бағдарламасына шолуды әзірлеуге Жәнібек Нұрыш қатысты.
Студенттер сабақ барысында мына сұрақтарға жауап табады:
Қастандық теориясы дегеніміз не?
Қастандық теориясын қалай анықтаймыз?
Қастандық теориясының қоғам өміріне әсері қандай?
Адамдар неліктен қастандық теориясына сенеді?
Кіріспе (10-15 минут) Қастандық теориясының анықтамасы және сипаттары
Ескерту: семинар уақыты шектеулі, ал тақырып тым ауқымды болғандықтан, қастандық теориясына мысалдар көрсетіп, талқылаған сәтте абай болған жөн. Себебі қастандық теориясының жаңсақтығын түсіндіріп үлгермей, аудиторияның тақырыпты керісінше қабылдау ықтималдығы бар. Барынша бір ғана мысалға тоқталып, ол мысалдағы конспирология неліктен жаңсақ екенін жан-жақты түсіндірген дұрыс.
Қоғамды дүрліктіріп, жаңалықтар медиасына жарияланған кезекті оқиғаны (мысалы, базардың өртенуі немесе танымал жұлдыздың қайтыс болуы) достарыңызбен талқылау барысында мына пікірлердің бірін естіген боларсыз:
Мұның артында біреулер тұр
Осылай болғаны біреуге тиімді
Бұл тегіннен тегін емес
Біреулер осылай жоспарлаған
Әдетте мұндай пікір айту үшін том-том кітап оқып, зерттеу жүргізіп, терең білім алудың қажеті жоқ. Мұндай пікір иесі бір ауыз сөз көмегімен жоғары білімді, сарапшы адамның деңгейіне көтеріледі. Сонымен қатар, бұл пікірлер көмегімен кез келген күрделі және жұмбақ оқиға-құбылысқа өте қарапайым түсіндірме жасалады. Жоғарыдағы пайымдаулар көп жағдайда конспирология, басқаша айтқанда қастандық теориясымен байланысып жатады.
Конспирология дегеніміз не?
«Конспирология» терминімен белгілі қастандық теориясы — қоғамдағы әлдебір топ өкілдері астыртын сөз байласа отырып, өз мүддесіне сай қитұрқы жоспарды жүзеге асыратынын сипаттайтын мәлімдемелер мен ой-көзқарастарға берілген жалпылама атау. Нақты айғақ-дәлелі болмаса да, конспирология адамдар тарапынан сенім мен қолдауға ие болады. Көп жағдайда конспирология теориялары қоғам өміріне залалын тигізіп жатады.
Қастандық теориясы — 20 ғасырдың екінші жартысында басталып, күнімізге дейін жалғасып жатқан постшындық кезеңіне тән құбылыс. Дегенмен осы терминді алғаш айналымға енгізген ойшылдардың бірі Карл Поппер конспирологияның антика кезеңінен бері өмір сүріп келе жатқанын айтады. Ойшылдың пайымынша, ежелгі гректерде табиғат құбылыстарын, соғыстарды, түрлі апаттарды құдайлар жасайтын. Ал жер бетіндегі адамзат баласы құдайлар қабылдаған шешімге қарсы ештеңе істей алмайтын, шарасыз тіршілік иелері еді. Уақыт өте келе, ежелгі грек құдайларының орнын адамдар алмастырды. Жаңа модерн заманда да қоғам өкілдерінің басым бөлігі ежелгі Грекия тұрғындары сияқты шарасыз, бірақ бұл жолы құдайлардың алдында емес, бір топ адамның (немесе өзге де тіршілік иелерінің, мысалы, бөгде ғаламшарлықтар) құпия жоспарының алдында дәрменсіз еді [1].
Конспирология дегеніміз не, теория дегеніміз не?
Әлемде конспирологияның көптеген түрі кездеседі, дегенмен бұлардың бәріне ортақ бірнеше ерекшелік бар. Тасмания университетінің профессоры Дэвид Коуди кез келген конспирологияның бойынан екі сипат табылатынын айтады. Біріншісі, конспирологияның дүниеге келуі үшін бір топ адам бірлесе әрекет етіп, сөз байласуы керек. Жалғыз адам ешқашан өз-өзімен сөз байласа алмайды. Екіншісі, жоспарланып отырған іс-әрекет құпия болуы керек [2]. Көпшілікке жария жасалған келісімдер конспирология бола алмайды. “Конспирология” терминінің өзі осы сипаттамаларды қамтитын латын тіліндегі екі сөздің қосындысынан шыққан: con — “бірге”, ал spirare — “дем алу”. Бұл жердегі “бірге дем алу” — латын тілінде сыбырласу мағынасында қолданылады. Әдетте құпия және жасырын нәрсені талқылау үшін сыбырласатынымыз рас емес пе?
Конспирологияны қалай анықтаймыз?
Шеффилд университетінің оқытушысы, медиа зерттеуші Илья Яблоковтың пайымынша, конспирологияда мынадай сипаттар бар:
Әлемдік тәртіпті бұзуды, мемлекетті, ұлтты, тілді, дінді, т.б. жойып жіберуді немесе қаржы дағдарысын жасауды көздейтін құпия жоспардың болуы. Бұл құпия жоспардан ешкімнің хабары жоқ еді, біз ол жайлы тек конспирологиялық мәлімдемеден хабардар боламыз.
Құпия жоспарды жүзеге асыратын құпия ұйымның болуы. Құпия ұйымға адамзат өкілдері ғана емес, кез келген тіршілік иесі мүше болуы мүмкін. Мысалы, бөгде ғаламшарлықтар немесе Дэвид Айктың танымал рептилоидтары.
Құпия жоспардың жүзеге асуы салдарынан қоғамдағы өмір сүру шарттарының нашарлауы. Заманауи бұқаралық мәдениетте адамзатты қауіптен қорғауға тырысып, өмір сүру шарттарын жақсартуды көздейтін құпия ұйымдарды да кездестіруге болады, дегенмен Голливуд супер қаһармандарының құпия қауымдастықтарын есепке алмағанда, мұндай жағдай сирек кездеседі.
Құпия жоспарды жүзеге асырып, құпия ұйымның бұрынғыдан да қуатты билікке қол жеткізуі [3].
Кейбір сыншылар “теория” сөзінің конспирологиямен тіркесе қолданылуын құптамайды. Себебі теория — оқиға-құбылыстарды логикалық тұрғыдан өзара байланыстырып, тіршіліктің бұлжымайтын заңдарын түсіндіреді, ғылыми ізденіске сүйенеді, шындыққа негізделеді. Ал қастандық теориясы — оқиға-құбылысқа үнемі жаңсақ түсіндірме ұсынады. Қысқаша айтқанда, біз “қастандық теориясы” дегенімізде қандай да бір ғылыми теорияға емес, керісінше, теорияға сүйенбеген қате пайымдауға сілтеме жасаймыз. Осыны естен шығармағанымыз жөн.
Төмендегі кестеден АҚШ-та кең таралған қастандық теорияларына халықтың неше пайызы сенетінін көре аласыз. Нәтиже 1220 респонденттің берген жауабына негізделе шығарылған.
Жоғарыдағы “конспирология” анықтамасына сай келетін қандай қастандық теориясын күнделікті өмірде кездестірген едіңіз? Мысалы, танымал миллиардер Билл Гейтс вакцинация арқылы адамдарды чиптеп, сол чиптің көмегімен адамдарды бақылайтыны жайлы алыпқашпа сөздерді естіген боларсыз? Неліктен бұл қастандық теориясы?
