Қоғамдық ұйымдар, медиа және білім беру ұйымдары мен қауымдастықтарды Павлодар облысында Медиасауат үйін құру байқауына қатысуға шақырамыз.
Медиасауат үйінің міндеттері:
Павлодар, Шығыс Қазақстан, Алматы облысы тұрғындарының медиа-ақпарат және цифрлы сауатын дамыту бойынша іс-шараларды тұрақты өткізу;
Іс-шаралар жиілігі кез келген форматта, эпидемиологиялық ахуалға байланысты айына кемі екі рет болуы керек;
Медиасауат үйінің мақсатты аудиториясы — барлық жастағы тұрғындар.
Медиа-ақпарат және цифрлы сауат дамыту бойынша түрлі іс-шаралар өткізу тәжірибесі 2 жылдан асатын өтініш берушілер басымдыққа ие болады.
Байқауға қатысу үшін онлайн-өтінішті2022 жылғы 29 қаңтар, Нұр-Сұлтан уақытымен сағат 24:00-ге дейін толтырып, жіберіңіз.
Internews өкілдері 2022 жылғы 30 қаңтарға дейін өтініштерді қарап, байқау нәтижесі туралы хабарды барлық өтініш берушінің электронды поштасына 2022 жылғы 31 қаңтардан кешіктірмей жібереді.
Қандай да бір қосымша нақтылайтын сұрағыңыз болса, Central-Asia-Applications@internews.org эл.поштасына хат жазыңыз. Хат тақырыбына «Медиасауат үйі бойынша сұрақ» деп көрсетіңіз.
Орталық Азиядағы Internews өкілдігі деректі фильм түсіруді қаржылай қолдауға арналған «DOC формат» байқауын жариялады.
Төрт жылдан бері контент өндірісіне қолдау көрсетеміз және байқасаңыз: деректі фильм форматына қызығушылық жылдан жылға артып келеді. Байқауларға келіп түскен өтініштердің көбі, яғни әр елден жүзден астам өтініш видеоконтент жасау идеясын ұсынады. Авторлардың көбі деректі фильм түсіргісі келеді.
Биыл қазақ, тәжік, өзбек және/немесе орыс тілдерінде түрлі қоғамдық тақырыптарда деректі фильм түсіруді қолдау үшін «DOC формат» деген бөлек байқау өткіземіз.
«DOC формат» байқауына мемлекеттік емес медиа (онлайн басылымдар, сайты бар газет-журналдар, телерадиокомпаниялар), продакшен-студиялар, тәуелсіз авторлар тобы және Қазақстан, Тәжікстан, Өзбекстан документалистері қатыса алады.
Негізгі критерий — түсірілетін фильмнің пысықталған идеясы болуы керек. Өтініш толтырғанда идеяңызды қысқа да нұсқа жазыңыз. Тизері, синопсисі немесе сценарий жоспары, құрал-жабдық, деректі фильм не көлемді видеорепортаж жасау тәжірибесінің болуы басымдық береді.
Назар аударыңыз! Деректі фильмнен басқа форматтағы, мейлі ол видеоформат болса, контент жасау идеялары қабылданбайды. Бұл байқау жұмыс істеп келе жатқан медиа және кәсіби авторларға арналған. Жұмысын енді бастаған командаларға (мұндай жоба жасау бойынша бір жылдық тәжірибесі жоқ) «Шағын грант» байқауына қатысып, шамасын байқап көруді ұсынамыз. «Шағын грант» байқауы 2022 жылғы ақпанда басталады.
Қазақстан мен Тәжікстаннан өтініш берушілердің заңды тұлға (ЖШС, ЖК, қоғамдық қор немесе басқа) нысаны болуы міндетті. Өзбекстаннан жеке тұлғалар да өтініш бере алады.
Internews қолдауын алсаңыз, идеядан бастап контент жариялауға дейін созылатын тұтас процессті жоба деп атаймыз. «DOC формат» аясындағы жобаны орындау мерзімі 6 айдан 12 айға дейін жалғасады. Осы уақыт ішінде дайын фильмді онлайн-платформада жариялап, эфирден беріп не басқа да платформада көрерменге көрсету міндетті.
«DOC формат» аясында бір жоба мына сомаға дейін қаржылай қолдау ала алады:
Қазақстанда 10 миллион теңгеге дейін,
Тәжікстанда 16 600 долларға дейін,
Өзбекстанда 5 000 долларға дейін.
Мәлімделген бюджет нақты және негізделген болуы керек.
«DOC формат» байқауы төрт кезеңнен тұрады:
1 тур — идеялар ұсыну
Байқауға қатысу үшін онлайн-өтінішті толтырыңыз (Gmail поштаңыз болуы керек):
Идеяңызды, кейіпкерлерді, тақырыптың өзектілігі мен маңыздылығын, мақсатты аудиторияңызды сипаттап, бюджет жоспарын тіркеңіз (бюджет жоспарының үлгісін мына сілтемеге өтіп, жүктеп алуға болады, бұл сілтеме сауалнаманың ішінде де бар).
Жобаңызды конкурсқа жіберу үшін 2022 жылғы 10 ақпан, сағат 23:59-ға дейінонлайн өтінішті толтыру қажет.
2 тур — техникалық іріктеу
Келіп түскен өтініштерді Internews ұжымы техникалық іріктеуден өткізеді. Әр жоба байқаудың критерийлеріне сай қаралады. Ең қызық әрі жақсы пысықталған идеялар келесі кезеңге өтеді. Қысқа тізім ақпанның ортасына қарай дайын болады.
Ескерту: Қысқа тізімге өткен идея авторлары Internews ұйымдастыратын Деректі кино-2022 мектебінің ерікті тыңдаушылары бола алады.
3 тур — идеяларды таныстыру (питчинг) және қазылар алқасының таңдауы
Іріктелген жоба авторлары арнайы онлайн питчинг-сессияға шақырылады (шамамен 2022 жылғы ақпан соңы мен наурыз басында өтеді). Идеясын кез келген формада таныстыруына 10-15 минут уақыт беріледі.
Оларды тәуелсіз медиа-сарапшылар, документалистер, Деректі кино мектебінің тренерлері мен Internews қызметкерлерінен жасақталған арнайы байқау комиссиясы тыңдайды. Презентациядан кейін комиссия мүшелері нақтылау сұрақтарын қоюы мүмкін, жоба идеясын жақсартатын ұсыныстар айта алады. Байқау комиссиясы қандай да бір шығындарды негізсіз деп тапса, бюджетін қайта пысықтауды ұсынуы мүмкін.
Питчинг-сессияға Деректі кино мектебінде оқитындар да қатысады. Оларға бір орын квота қарастырылған. «DOC формат» байқауында әр елден кемі үш жобаға көрсетуді жоспарлап отырмыз.
4 тур — жобаларды пысықтау және қолдау
Байқау жеңімпаздарының есімі 2022 жылғы наурызда жарияланады. Содан кейін проект авторларына жобаны пысықтап, бюджетін жасап және қажет құжаттарын ресімдеуге 2 апта уақыт беріледі.
Маңызды қосымша ақпарат: «DOC формат» жобалары есептілік өткізеді. Қалай есеп тапсыруды идеясы қысқа тізімге ілінген өтініш берушілерге егжей-тегжейлі түсіндіреміз.
Internews контент өндірісін неліктен қаржыландырады? Медиа заманауи технологияларды қолданып, аудиторияны қатыстыра отырып, ел өмірінің ең өзекті қырларын, мәселелері, жетістіктері мен кейіпкерлері туралы кәсіби тұрғыда әңгімелегенін, баяндағанын қалаймыз. Сондықтан да контент өндірісіне төрт жылдан бері қолдау көрсетіп келеміз. Осы уақыт ішінде медиа, редакциялар, блогерлер, тәуелсіз журналистер 173 жоба жасады. Бұл дегеніңіз — 4000-нан астам материал (мақалалар, лонгридтер, подкасттар, уеб-сериалдар, деректі фильмдер және т. б.). Ал материалдардың жалпы қаралым, көрілім, тыңдалым, оқылым саны 40 миллионнан асты.
Қандай да бір қосымша нақтылайтын сұрағыңыз болса, Central-Asia-Applications@internews.org эл.поштасына хат жазыңыз. Хат тақырыбына «»DOC формат» байқауы бойынша сұрақ» деп көрсетіңіз.
Орталық Азияның MediaCAMP бағдарламасы аясында жыл сайын өтетін Медиасауат эдьютонына аймақта медиа және ақпарат сауаты бойынша жаңа жобалар жасайтын мықты сарапшылар жиналады. Қазақстан, Тәжікстан, Өзбекстаннан келген қатысушылар 7 ақпаннан 12 ақпанға дейін, яғни бес күн медиасауат танытудың креатив формаларын зерттеп, жобасын дайындайды.
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан, Эстония мен Ресей сарапшылары киносауат, жарнама тілі, ойындар, сондай-ақ креатив әрі пайдалы контент жасау жөнінде әңгімелейді. Бұдан бөлек, сын сағатта медиасауат қандай мән-маңызға ие екенін талқылайтын панелді дискуссия болады.
Эдьютонға медиасауат дамытуды қаржылай қолдау байқауынан іріктелген өтініш авторлары қатыса алады. Барлығы 30 орын бар: Қазақстан, Тәжікстан, Өзбекстанның әрқайсысынан 10 қатысушы шақырылады. Қатысушылар жаңаша білім алып, жобасын толықтырып, жетілдіреді. Үздік жобалар қаржылай қолдауға ие болады.
Эдьютон орыс тілінде онлайн өтеді. Қазақ, тәжік, өзбек тілдеріне синхронды аударма жасалады. Сабақтар 7 ақпаннан 12 ақпанға дейін күн сайын күндізгі уақытта болады.
Эдьютон 2022 тренерлері мен тәлімгерлерінің тізімі:
Киносауат сарапшысы, «Кино как универсальный язык», «125 лет кинодраматургии» кітаптарының авторы Камилл Ахметов (Ресей).
Тарту университетінің жарнама зерттеушісі Александра Милякина (Эстония).
Nuqtainazar.uz сайтының бас редакторы, «Эдьютон 2021» жеңімпазы Тимур Юлдашев (Өзбекстан).
медиаконсультант, «Медиаграмотность для журналистов» оқулығының авторы Дильфуза Мырзахмедова (Өзбекстан).
журналист, медиасауат тренері, «Медиаджунгли» электронды кітабының авторы Татьяна Голубцова (Қазақстан).
UNICEF-Тәжікстанның коммуникация жөніндегі менеджері Рустам Гулов (Тәжікстан).
IROKEZ it-компаниясының атқарушы директоры Арсен Абдрахманов (Қырғызстан).
Қазақстандағы Internews өкілдігінің медиа жөніндегі маманы Баубек Сағындық (Қазақстан).
Медиасауат мәселесіне бей-жай қарамайтындарға MediaCAMP ашық сессиялар өткізеді. Тақырыпқа қызығушылардың бәрі қатыса алады. Ашық сессиялар Қазақстандағы Internews өкілдігінің Facebook-парақшасынан трансляцияланады. Жақында ашық сессиялардың уақыт кестесі мен тақырыптарын жариялаймыз.
«Жеті күн», «Айна» бағдарламалары негізінен Президенттің Мәжілістің кеңейтілген отырысында жасаған мәлімдесіне және Алматыға жасаған сапарына, Үкіметтің жаңа құрамына тоқталған. Елдегі саяси жүйенің ауысуы, бейбіт шерумен басталып, елді дүр сілкіндерген дүрбелеңді кімдер ұйымдастырды деген көпшілік талқылауындағы басты сұраққа жауап іздемепті. Ал Apta «Қазақстан халқына» қоры, салықтар, кедейшілікпен күрес, жұмыссыздық туралы мәселе көтерген. Сондай-ақ, апталық бағдарламалар утилизациялық алым мәселесіне тоқталып, сарапшылардан пікір сұрапты.
«Жеті күннің» биылғы алғашқы санында бағдарлама жүргізушісі ауысқан. Дархан Әбдіуахиттің орнына жаңалықтар топтамасының дикторы Жігер Сәрсен эфирге шықты. Бұл уақытша өзгеріс пе, ол жағы беймәлім.
Өткен аптада елде Үкімет құрамы өзгергенін айтып, сөз бастаған жүргізуші Гүлжан Мархабаева әзірлеген сюжетке кезек берді. Тілші 11 қаңтар күні Мәжілістің жалпы отырысында Президент жасаған мәлімдемеге сүйене отырып, 10 минутқа жуық репортаж әзірлеген. Негізінен Мемлекет басшысының сөзінен үзінді берілген сюжетте сарапшылар пікірі де бар. Сондай-ақ, қаңтардың алғашқы күндері елде болған дүрбелеңді «Қаһарлы қаңтардағы қаралы оқиға» деп атап, осы сюжетте аталмыш оқиғаға қатысты әлеуметтанушының пікірін қосып, қысқа қайырыпты.
Екінші сюжетте Алматыдағы дүрбелең туралы сөз қозғалды. Оның өзі Президенттің Алматыдағы сапарымен орайластырылған. Сәкен Сейітханұлы жасаған репортажда Мемлекет басшысының Алматыда жедел штаб отырысын өткізгені, зардап шеккен әскерилердің халін сұрап, Жедел медициналық көмек көрсету ауруханасына барғаны баяндалды. Тілші «Алматы ең үлкен трагедияны бастан кешірді» дегенімен, бұл сюжет бірнеше күн дүрбелең, тағы бірнеше күн антитеррорлық операция болған қала жайында емес секілді. Президент тапсырмаларына, осы оқиғаға байланысты Мемлекет басшысының атына келіп түскен жедел хаттарға мән берілген сюжетте сараптамадан гөрі баяндау басым.
10 қаңтар елімізде жалпыұлттық аза тұту күні жарияланды. «Жеті күн» осыған орай жеке сюжет әзірлеген, мұнда да Президенттің Алматыға сапарын тілге тиек еткен. Қасым-Жомарт Тоқаевтың бүлік кезінде қаза тапқан тәртіп сақшылары мен әскерилердің жақындарымен жүздескенін айтып, сондай-ақ, қаза тапқан күштік құрылым қызметкерлері туралы мәлімет беріпті.
Өткен аптада онлайн форматта Ұжымдық Қауіпсіздік Шарт Ұйымы мемлекет басшыларының жиыны өтті. Осы жиында ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев мәлімдеме жасап, елдегі қаңтар оқиғасының біршама толық картинасын ашып берген еді. «Жеті күн» Прзиденттің осы сөздерінен үзінді келтіре отырып, әлеуметтік желілерде кең тараған видеоларды көрсетті, елдегі дүрбелең туралы баяндады.
«Жаңа бастамалар» аталатын келесі сюжет«Елімізді ауқымды реформалар күтіп тұр» деп басталды. Бұл материал да Президенттің Мәжілістің кеңейтілген отырысында жасаған мәлімдемесіне арналды. Сарапшылар Мемлекет басшысының сөздерін талдап, түсініктеме берген. «Ел болып жұмылып «Жаңа Қазақстанды» бірге құруымыз қажет» екенін ескерте сөзін аяқтаған Ерболат Жаңабергеннің сюжеті әдеттегі «жолдауды қолдау» стилінде болды. Журналист саясаттанушы, экономист, кәсіпкер, Мәслихат депутаты секілді сарапшылардың пікірі арқылы Президент мәлімдемесінің қаншалықты өзекті екенін айтады.
Мемлекет басшысы шетелден әкелінетін көліктер үшін төленетін кәдеге жарату алымы туралы мәселе көтерді. «Жеті күн» бұл мәселені талдауға жеке сюжет арнапты. Тілші сюжетін «Президенттің еститін мемлекет тұжырымдамасы өміршеңдігін тағы бір дәлелдеді» деп бастады. Қ.Тоқаев Үкіметке осы алымды жинаумен айналысатын «Оператор РОП» ЖШС жұмысын тоқтатуды тапсырды. Тәуелсіз автокөлік одағының төрағасы, экологтар қауымдастығының өкілі, экономист сарапшылар және Экология министрі берген ақпарат топтастырыла отырып, талдау жасалыпты. Алымның маңызы, көлемі, қайда жұмсалуы тиіс екені туралы сарапшылар жан-жақты пікір білдірген толымды сюжет болды.
«Айна», «Еуразия бірінші арнасы»
«Айна» бағдарламасы да жаңа жүргізушімен эфирге шықты. Ғалым Кәлмен алғысөзін «Президент сайлауында халық болып таңдап алған тұлғамыз Тоқаев, кешегі қаңтар қасіретінде қаймана жұртын адастырмай алып шықты. Мемлекет басшысының дер кезінде қабылдаған шешімдері үрейленген жұрттың үмітін оятты» деп бастады, Президенттің ескі үкіметті отставкаға жіберіп, жаңа үкімет құрамын жасақтағанын баяндады.
Ғалым Кәлменнің пікірінше, жаңа үкімет құрамында «елді мезі қылған кадрлар емес… өз саласында ысылған мамандар жасақталыпты». Жүргізушінің айтуынша, мұны әлеуметтік желідегі пікірлерден аңғаруға болады. Ескере кету керек, Үкіметке сырттан кадр тартылған жоқ, жаңа 5 министр бар. «Айна» ұжымы сарапшылар пікіріне сүйене отырып, дәл осылай қорытынды жасаса, ешбір талас тумас еді. Жаңа үкіметтің ендігі жұмыс тәсіліне қатысты Президенттің сөзінен үзінді берумен аяқталған бұл алғысөз «Үміттің үкіметі» аталатын сюжетпен жалғасты.
Берік Дүйсембай сарапшыларды сөзге тартып, жаңа Үкіметтің алдағы міндетіне талдау жасады. Үкіметке өз жұмысын көрсетуге 6 ай уақыт берілгенін еске салды. Жаңа 5 министр туралы қысқаша ақпарат беріп өтті. Ықшамды да түсінікті сюжет әзірленіпті.
Мемлекет басшысы Үкіметке бірқатар тапсырма берді: әкімдер мен депутаттардың жалақысын көтеруге 5 жылға мораторий жариялау, шет елдерге аударылып жатқан қаражатқа тосқауыл қою, утилалымды қысқарту, онымен айналысатын «Оператор РОП» ЖШС жабу, бір сөзбен айтқанда, «жөнсіз шығындарды қысқарту». Олжас Сайлаубекұлы әзірлеген келесі сюжетте бірқатар сарапшы, Мәжіліс депутаты осы мәселелерге қатысты пікір білдірген. Шет елдерге аударылып жатқан қаражаттың көлемі, елде орта тап қалыптаспағаны, тіпті халықтың қаржылық сауатының төмендігі, көп несие алатыны туралы айтылды.
Берік Байғара Президент бастамасымен құрылған «Қазақстан халқына» қоры туралы «Қарашаға арналған қор» атты материал ұсынды. Сюжет туабітті сирек кездесетін сырқатқа шалдыққан сәби туралы әңгімелеуден басталды, онда анасы баласының жағдайын баяндайды. Сәбидің жүзін ашық көрсеткен, әлеуметтік жауапкершілік сақталмаған. Сондай-ақ, сюжетте аталған қордың қаражаты қалай жинақталады, қайда жұмсалады, одан кімдер көмек алады, қор жұмысы қалай қағаланады, кім басқарады деген мәселе көтерілген.
«Айна» бағдарламасының тағы бір жаңа жүргізушісі Гүлнәзия Жалғасқызы жаңа жылдағы айлық есептік көрсеткішпен бірге өзгерген әлеуметтік жәрдемақыларды тізіп шықты. Сонымен қатар, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің өкілі елімізде жарияланған төтенше жағдайға байланысты құжатын уақтылы рәсімдей алмаған жағдайда не істеу керегін, автоматты түрде ұзартылатын жәрдемақы түрлерін және жәрдемақыға қатысты өзге де сұрақтарға жауап беріпті. Студияға көрермендер телефон арқылы хабарласып, сұрақтарын қойып жатты.
«Гумилев атындағы Гарвард, әл-Фараби атындағы Оксфорд университеті». Президенттің елімізде жетекші оқу орындарының филиалдарын ашу туралы идеясына қатысты сюжетін тілші осылай бастады. Журналист «Өнер білім бар жұрттар» аталатын материалында еліміздің қай өңірінде шетелдік жетекші университеттердің филиалы ашылуы мүмкін деген сұраққа жауап іздеген. БҒМ, ЖОО өкілдерінің пікірі бар.
«Қарулы күштердегі реформа» атты материалда Президенттің осы саладағы тапсырмалары талданды. ҰҚШҰ әскерлерінің тұңғыш рет ұйымға мүше елдерге көмек көрсеткені де осы сюжетте айтылды.
Алматыда болған жаппай тәртіпсіздік салдарынан қалаға келген залал көлемі, Президенттің Алматыға сапары, бүлінген ғимараттардың қазіргі көрінісі, қаладан қанша қоқыс шығарылып, Алматы әкімдігін қалпына келтіруге қаншама жұмысшы тартылғаны туралы толыққанды баяндалған сюжет «Бүгінгі Алматы» аталыпты.
Ал «Қаңтар қаһармандары» дейтін сюжетте тәртіпсіздіктер кезінде қайтыс болған полицейлер мен әскерилердің есімі аталды. Тілші марқұм болған күштік құрылым өкілдерінің туыстарынан, жақындарынан, достарынан сұхбат алған.
«Айнаның» соңғы сюжетінде Covid-19 вирусының Омикрон штаммына байланысты елдегі эпидемиологиялық жағдай, вакцинация қарқыны, ДДСҰ басшысының ескертуі туралы айтылды.
Бағдарлама президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың: «Бас прокуратураға басқа адамдардың кінәсі қандай дәрежеде екенін анықтауды тапсырамын. Жауаптылықты ауырлататын мән-жай болмаса, жазаны жеңілдету үшін шара қабылдаған жөн» деген туитінен басталды. Жүргізуші Жайна Сламбек «Жаңа Қазақстанды ескі ережелермен құра алмаймыз» деп, тексеріс кезіндегі заңсыз әрекеттер, іс-түссіз жоғалғандар, азаматтарды ұрып-соғу, әділ тергеу жүргізу туралы айтты. Экранда полицейлердің заңсыз іс-әрекетіне байланысты шағым жасау үшін хабарласуға болатын телефон нөмірлерін көрсетті.
Президент күштік құрылым басшыларымен кеңес өткізді. Бас прокуратура тәртіпсіздік кезінде қаза тапқандар санын жариялады – 225 адам.
Қайрат Шәріпбаев пен Диман Досанов сәйкесінше QazaqGaz және «Қазтрансойл» компанияларының басшылығы қызметінен кетті. Бұл туралы «Самұрық-Қазына» қорының баспасөз қызметі хабарлады. Алайда бұл екі азаматтың ҚР Тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаевқа кім боп келетіні айтылмады.
Бұрынғы Энергетика вице-министрі Жұмабек Қарағаев және Маңғыстау облысындағы сұйытылған газ бағасының негізсіз өсуіне қатысы бар делінетін лауазымды тұлғалар тұтқындалды.
Содан кейін Парламент мәжілісінің отырысына ойысып, премьер-министр тағайындалғанын хабарлап, президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың отырыста сөйлеген сөзінен үзінді берді. Жұртшылықтан азық-түлік пен жанар-жағармайдың қымбаттауы, мардымсыз жалақы туралы сұрап, қиын жағдайда қалған адамдардың өмірін көрсетті.
Президент сөзінде «Қорғас» кеден бекетіндегі ахуалды да айтты. Осыған орай дайындалған сюжетте тілші президент айтқан «Қорғас» кеден бекеті, Қазақстан даму банкі, «Самұрық-Қазына» жұмысы, аймақтық дамудың диспропорциясы, әлеуметтік теңсіздік, қазақстандықтарға арналған көмек қорын құру, бай қазақстандықтардың оффшордағы есепшоттары жөнінде баяндады, әр тақырыпты сарапшылар, экономистер пікірімен толықтырды. Көлемді түсіндірмелі сюжет.
Кедейшілік құрдымына кетіп бара жатқан қазақстандықтар мен байып жатқан олигархтар туралы сюжетте жалдамалы баспанада тұрып жатқан көпбалалы ананы сөйлетіп, Forbes тізімінде байлардың көшін бастаған қазақстандықтардың суреті көрсетілді, есімдері аталды (тізімде Назарбаев әулетінің де адамдары бар). «Қазақстан халқына» қоры, салықтар, кедейшілікпен күрес, жұмыссыздық туралы айтылды.
Утилизациялық алымның жайы не болмақ? Осы сюжеттің алғысөзінде жүргізуші Жайна Сламбек бұған дейін мемлекеттік медиа жұртшылықтың утилалымға наразылығын неліктен көрсетпей келгеніне тоқталды.
Алғысөзден үзінді: «Иә, утилдік алым мөлшері жұрттың ашу-ызасын туғызатындай көп болғаны мәлім. Бірақ азаматтық қоғам белсенділері қанша сұраса да, билік үндемеді. Наразылықты мемлекеттік ақпарат құралдарында көрсеткізбеді. Басты себебі ретінде «Оператор РОП» ЖШС-не Әлия Назарбаеваның қатысы бар деп аталатын».
Бұрын көрсетпей келсе, қазір неліктен көрсете қалыпты? Мұны Жайна Сламбек түсіндірмеді.
Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің ақпарынша, республикасының 8 аймағында 204 нысан бүлінген. Оның 166-ы Алматыда орналасқан. Өткен аптада президент Алматыға барды. Сюжетте бүлінген ғимараттарды, Қ.Тоқаевтың қаза тапқан полицейлер отбасымен кездесуін көрсетті.
ҰҚШҰ әскерлері Қазақстаннан елдеріне кетіп жатыр. Осы жөніндегі репортажда олардың қалай келгенін, немен айналысқанын және елден қалай шығарғанын көрсетті.
Бағдарлама соңында жүргізуші Жайна Сламбек Әлемдік экономика және саясат институтының сарапшысы Жұмабек Сарабектен сұхбат алды. Жалпы жағдай туралы әңгімелесті. Сарапшы айтқандай, «Жағдай тұрақтанғаннан кейін бізді әлдеқайда ауыр сындар күтіп тұр».
Apta бағдарламасы да Нұрсұлтан Назарбаев туралы, оның қайда екені, неліктен қазақстандықтардың алдына шығып, сөйлемегені жөнінде ештеңе айтпады.
«Жаңа репортер» редакциясы қазақстандық телеарналардың қорытынды бағдарламаларына тұрақты мониторинг жүргізіп, апта сайын шолу жариялайды.
Apta бағдарламасына шолуды әзірлеуге Жәнібек Нұрыш қатысты.
Күннің басты оқиғаларын білмек болып, қорытынды жаңалықтар бағдарламасын қостыңыз делік. Онда әлдебір дүкеннің ашылғаны жайлы жарнамалық сюжет беріліп жатады әрі жарнама екенін білдіретін еш белгі де жоқ. Өкінішке қарай, мұны ойдан шығарып отырған жоқпын. Отандық телеарналардың жаңалық сюжетінен байқағаным – осы. Бұл материалда еліміздегі телеарна жаңалықтарындағы ашық және жасырын жарнамаларға талдау жасадым.
Тауарға айналған аудитория
Жарнама дегеніміз не? Коммуникология энциклопедиясындағы анықтамаға сүйенсек, жарнама – қандай да бір өнімнің, брендтің, компанияның, үкіметтің немесе кандидаттың пайдасына үгіт жүргізетін, ақылы негізде медиа арқылы таратылатын хабарлама.
Қазақстанда ойлары бұрмалай түсіндіріліп, кейде өзі мүлде айтпаған сөздің авторы ретінде көрсетілетін бір ойшыл бар – Ноам Хомски. Бұл ойшылдың Эдвард Хэрманмен біріге жариялаған «Келісімнің өндірілуі: бұқаралық медианың полит-экономиясы» (Manufacturing Consent: The Political Economy of the Mass Media) еңбегі 40 жылдай бұрынғы американ медиасын нысанаға алғанымен, бүгінгі кез келген медианың ақпаратты қалай өндіретінін түсіндіруге қауқарлы. Авторлар осы еңбекте жаңалықтардың жасалу үрдісін қарастырған. Медианың мемлекет билігімен, коммерциялық ұйымдармен және медиа қожайындарымен тығыз байланысына тоқталған. Олардың айтуынша, кез келген ақпарат бес түрлі сүзгіден өткен соң ғана оқырманға жол тартады. Бұл сүзгінің бірі – медиа қаржыландырушылары яки жарнама берушілер. Редакция тапсырыс беруші ұсынатын қаржыға тәуелді болған сайын, олардың талабымен санасуға мәжбүр. Осының салдарынан жарнама берушінің ығына жығылып, бейтараптықтан ажырап жатады.
Жарнама беруші медиаға ақша береді, ал медиа ол ақшаның қайтарымы ретінде не ұсынады? Яғни не сатады? Көпшілік медиа өзін сатады деп есептейді: телеарна – эфирдегі уақытын, газет – өзінің бетін сатады. Дегенмен экономист, медиа зерттеушісі Дэллас Смайт медиа шын мәнінде өз аудиторисын сататынын айтады. Оның пайымынша, капиталист қоғамда аудитория да тауарға айналады. «Күні бойы жұмыс істеп, тауар өндірумен айналысқан халық кешкісін теледидарды қосып, сол тауарды қалай тұтыну керек екенін үйренеді», – дейді ол. Осылайша аудитория сатылатын тауар болумен қоймай, жарнаманы қарау сәтінде тұтынуды үйренетін тегін еңбек күшіне айналады.
Ақпарат баршаға қолжетімді, ортақ әрі тегін болуы тиіс, ал жаңалықтар бағдарламасы барынша бейтарап ұсынылуы керек деп есептесек те, нарық заманында мұны жүзеге асыру мүмкін еместей. Нарықтық экономикалық жүйеде барлық игілік тауарға айналып, сатылатын зат халіне түседі. Оның ішінде ақпарат та, аудитория да тауарға айналады. Ал медиа нарықпен тығыз байланысып, мәмілеге келіп, оған қызмет ете отырып тіршілігін жалғастыратын құрылымға айналғанына куә болып жүрміз.
Аудиторияға құрметпен қарап, бірінші орынға оқырман сенімі мен бейтараптық қағидасын қоятын басылымдар жарнама берушілердің редакция саясатына араласатына алаңдайды. Сөйтіп көптеген медиа жаңалықтар контенті мен жарнамалық контент арасына берік дуал тұрғызуға тырысқан. Бұл арқылы қаржыландырушылардың ақпарат өндірісіне ықпалын азайтуды көздейді.
Мысалы, BBС-дің жаңалықтар бағдарламасында жарнамалық материал мүлдем дерлік берілмейді, жаңалықтар бағдарламасына ешкім демеушілік жасамайды. Себебі бұл жаңалық бағдарламасының демеушілер ықпалында қалу қаупін тудырады, сондай-ақ көрермен санасында «телеарна сатылып кетті» деген ой қалыптастырады. Ал медиа үшін ең маңызды нәрсе – көрермен сенімі. BBC пайымынша, жаңалықтар бағдарламасы 100 пайыз редакция өнімі болуы тиіс.
The New York Times газеті жарнама берушілердің редакция саясатына ықпалын азайту мақсатында газеттің ақпарат өндірушілерін екі топқа бөлген: жаңалықтар және жарнама бөлімі. Бұл екі бөлімнің қызметкерлері бір-бірінен дербес, яғни бір-бірінің жұмысына араласа алмайды. Әйтсе де, бұл амалдар медианы жарнама берушілердің қысымынан түгелдей құтқара алмайды. Бірақ бұл амалдарға қарап, байсалды редакциялардың бейтараптыққа ұмтылатынын байқаймыз.
Ал Қазақстанда жағдай қалай? Бірнеше телеарнаның жаңалықтар бағдарламасын қарап шыққан соң, мұндай ұмтылыстар байқалмайтынын мұңая айта аламын.
Телеарна жаңалықтарындағы ашық жарнама
Қазақстандағы жекеменшік арналардың негізгі табысы жарнамадан түседі, эфирдің біраз бөлігін жарнамалық роликтер алады. Тіпті эфирде жарнаманың көп берілетіні соншалық, ел ішінде «жарнамалар арасындағы сериал» жайлы әзіл де бар. Кейінгі кездері жарнамалық мазмұн ойын-сауық бағдарламасын қойып, жаңалықтар бағдарламасының да ішіне еніп барады.
Мысалы, «31 арнаның» «Информбюро» бағдарламасындағы Zhantaq tea, UnionPay брендтеріне жасалған жарнамаларын қарастырайық. Бұл жерде бір-бірімен үйлеспейтін екі нәрсе бар:
Жарнама әрдайым тапсырыс берушінің қызығушылығын қолдайды. Жарнамалық ақпарат ешқашан тәуелсіз ақпарат болған емес, болмайды да.
Жаңалықтар бағдарламасы көрерменге барынша бейтарап, тәуелсіз, ешбір саяси топ пен ұйымның мүддесін жақтамайтын ақпарат беруі тиіс. Жаңалықтар эфирінде жарнама берілген сәттен бастап бұл ұстаным жойылады.
Бұл жағдайда «31 арнаның» жаңалықтар қызметі өз міндетін адал атқаратынына күмәнмен қарауға негіз бар. Қоғам өмірі үшін маңызды оқиғаны байсалды дауыспен хабарлап тұрған жүргізушінің кенет шай өніміне жарнама жасап, артынша қайтадан күн тәртібіндегі жаңалыққа ойысуы ерсі көрінеді.
Телеарна жаңалықтарындағы жасырын жарнама
Жаңалықтардағы ашық жарнаманың жарасы әлдеқайда жеңіл, көрермен оның жарнама екенін бірден түсіне алады. Жарнаманың артында біреудің қызығушылығы тұрғанын біліп, артынша оған сену-сенбеу жайлы шешімін қабылдайды. Ал бір қарағанда әдеттегі жаңалық сюжетінен аумайтын жасырын жарнамалар бар. Жарнаманың бұл түрін көрермен сеніміне жасалған қиянат деуге болады. Себебі мұндай сюжеттердің жарнама екені бірден байқалмайды. Ақпарат өндірісі мен журналистика қағидаларынан хабардар көрермен ғана жасырын жарнаманы бейтарап жаңалық сюжетінен ажырата алады. Мұндай жасырын жарнама көрерменге ғана емес, медианың өзіне залалын тигізеді. Себебі сеніміне қиянат жасалған көрермен кейін ең бейтарап хабардың өзіне сенімсіздікпен қарауы мүмкін.
Жасырын жарнаманың белгілері қандай? Оны анықтау үшін жаңалықтар бағдарламасына негіз болатын ақпараттың қалай сұрыпталатынын қарастырған жөн. Күн сайын елімізде жүздеген оқиға болса, оның ең елеулі он-жиырмасы ғана іріктеліп, жаңалықтар бағдарламасында ұсынылады. Бұл іріктеу жаңалыққа негіз болып отырған оқиғаның көлемі, оның географиясы, оқиғаның болған уақыты, оқиғада түрлі тараптың конфликтілерінің болуы, оқиғаның адамдарға әсері, оқиғаға танымал тұлғалардың қатысуы, т.б. критерийлер арқылы жасалады. Оқиға жоғарыдағы критерийлерге неғұрлым сай болса, кешкі жаңалықтарда көрсетілу ықтималдығы да соғұрлым жоғары.
Мысалы, үйдің жанындағы азық-түлік дүкенінің жабылып қалуы жаңалықтар бағдарламасына шыға қоймайды. Ал бүкіл елдегі дүкен жабылса, ол міндетті түрде кешкі жаңалықта көрсетіледі. Я болмаса, Чилидегі дүкендер жабылса, оның Қазақстан телеарналарында көрсетілуі екіталай.
Жаңалықтар сюжеті осындай қағидаға негізделсе (біз бұл қағидалар өте дұрыс демейміз, тек жаңалықтың өндіріс үдерісін түсіндіру үшін жазып отырмыз), жасырын жарнамалар бұл критерийлерге сай болмауымен ерекшеленеді. Осыған қарап-ақ оның жарнама екенін ажыратамыз.
Мысалы, «31 арнаның» Aster Auto дилерлік орталығының ашылуы жайлы сюжетін қарап көрейік. Бұл оқиға көрермен үшін қаншалықты өзекті? Оның ашылуы қанша адамның өміріне тікелей әсер етеді? Неліктен бұл дилерлік орталықпен бәсекелес компаниялар жайлы ештеңе айтылмайды? Неге тек дилерлік орталық өкілдерінің ақпараты мен пікірі ұсынылған?
Nur Otan партиясына тиесілі Astana TV арнасының 1xBet букмекер компаниясының ұтысы жайлы сюжетіне назар аударайық. Бұл жаңалықтың жариялануына кімдер мүдделі? Неліктен тек бір компания өкілдерінің пікірі беріледі? Неліктен букмекер ұйымынан зардап шеккен адамдардың бұл оқиғаға көзқарасы ұсынылмайды?
Осы сұрақтарға жауап бере отырып, бұл сюжеттердің жарнама екенін түсінеміз. Мұндай жасырын жарнама арқылы медиа аудитория сеніміне қиянат жасап жатыр. Ал бұл жарнама емес, ақысы төленбеген ақпараттық хабар болып шықса, жағдай тіпті «қайғылы» – ол журналистің кәсіби біліксіздігін көрсетеді.
Мемлекет тапсырысы = саяси жарнама
Қазақстан медиа нарығында мемлекеттің рөлі жоғары. Мемлекеттік ақпараттық тапсырыстар көптеген медианың негізгі қаржыландыру көзі. Мемлекет тапсырысы салауатты өмір салтын насихаттау, табиғи апаттардан сақтану, т.б. қоғамға қажет ақпаратты таратуға көмектеседі. Дегенмен мемлекеттік тапсырыс көп жағдайда өз миссиясынан ауытқып, саяси биліктің үгіт-насихатын жасауға қызмет етеді, кей жағдайда әлдебір саяси тұлғалардың саяси жарнамасына айналып шыға келеді.
Мысалы, «31 арнаның» тәуелсіздіктің 30 жылдығына орай өткен көрме жайлы сюжеті Алматы әкімдігінің тапсырысымен жасалған. Жүргізуші «Алматы әкімдігінің қолдауымен дайындалған материал» ретінде таныстырғанымен, одан басқа сюжеттің ақысы төленген контент екенін білдіретін арнайы белгі жоқ. Сюжетте Алматы қаласының жағымды бейнесі қалыптастырылған, Алматы әкімдігі жайлы позитив ақпарат берілген. Ал осы көрме жайлы «Атамекен Business» арнасының дәл сол мазмұндағы хабарында әкімдік демеушілігі жайлы ештеңе айтылмаған.
Мемлекет тапсырысымен жасалған материалды көптеген медиа ақысы төленген немесе жарнамалық контент ретінде көрсетпейді. Тапсырыс берушінің мүддесіне сәйкес хабарлама екені көрерменге ескертілмейді. Осылайша бұл жерде де аудиторияға құрметсіздік жасалады.
Жаңалықтағы жарнамаға қатысты заңгер пікірі
Ольга Диденко, Қазақстандағы Internews өкілдігінің заңгері:
– Өкінішке қарай, ҚР «Жарнама туралы» заңында ақысы төленген ақпараттық материалдарды міндетті түрде жарнама ретінде белгілеп көрсету мәселесі қарастырылмаған. Аталмыш заңға сәйкес, жарнама ұсынылған кезінде арнайы білімсіз немесе арнайы құралдарды қолданбай-ақ танылуы тиіс: макеттер, роликтер және басқа да жарнамалық өнімдер. Медиабизнестің қағидасына сәйкес, журналистика жарнамадан бөлек болуы қажет, әйтпесе, бұл жаңалық, сараптама және тағы басқа өнімдердің шынайылығына, бейтараптығына, адалдығына нұқсан келтіреді.
Қарапайым жарнамадан бөлек, ақпараттық өнімдердің тағы бір санаты бар: олар бір қарағанда жарнамаға ұқсамағанымен, ақысы төленген. Бұлар не үшін қажет? Өйткені жарнамаға қарағанда журналист дайындаған материалға сенім көп. Мұндай жағдайда редакцияда екі таңдау болады: материалды ақысы төленген жарнама ретінде таңбалау, яки таңбасыз жариялау. Белгілеп көрсетсе, аудиториясына адал, әйтсе де жарнама берушіден қысым көруі мүмкін. Ал белгілемесе, тапсырыс берушінің көңілінен шығады, бірақ аудиторияда күдік пайда болуы мүмкін.
Ақылы материалдарды таңбалау, яки таңбаламау – әр редакциясының этикалық таңдауы. Медиа этика тұрғысынан қарастыратын болсақ, кез келген ақылы материалдың (Қазақстанда тіпті мемлекеттік ақпараттық тапсырыстың) жарнама белгісі болуы керек. Сол арқылы аудиторияның сенімін сақтап, көңіліне күдік ұялатудан аулақ боласыз.
Не істеу керек?
Медиа саласы коммерцияға бір күнде тәуелді болмады және оның коммерциядан азат болуы да бір күнде жүзеге аспайды. Мемлекет ақпараттық саясатын өзгертпейінше, мұны шешу мүмкін еместей. Дегенмен аудиторияға адал болу, бейтараптық қағидасын сақтау мақсатында отандық телеарналарды мына ұстанымдарға шақырғым келеді:
Жаңалықтар бағдарламасына жарнамалық контентті еш араластырмау;
Телеарнаның жарнамасыз өмір сүруі мүмкін болмаса, жарияланымның жарнама екенін ашық көрсету, редакциялық материалмен бірдей форматта ұсынбау;
Жарнамаланатын компания және оның өнімі қоғам өмірі мен қоршаған ортаға зиянды болмауы керек. Букмекер кеңсесін, жануар терісінен тігілген тонды жарнамалау этикалық тұрғыдан құптала бермейді;
Саяси жарнама жасамау. Ал мемлекеттің ақпараттық тапсырысын ашық көрсету. Себебі мемлекет ақшасы – халық ақшасы. Халық өз қаржысына қандай хабар жасалып жатқанын білуге құқылы.
Марқұм Михаил Дорофеевтің informburo.kz сайтының бас редакторы болып тұрғанда жасаған керемет ісі бар еді: мемлекет тапсырысымен жарияланған жаңалықты арнайы белгімен көрсету. Осының арқасында Түркістан әкімдігінің жағымды бейнесін қалыптастыратын шырша шамының жағылғаны, Қазыбек би ескерткіштің ашылғаны жайлы хабарларға халық ақшасы жұмсалатынын біле аламыз.
Мемлекеттік тапсырыс белгісімен жарияланған материалдар / informburo.kz сайтынан скриншот
Өкінішке қарай, бұл бастама Қазақстан медиасында кең қолдауға ие болмады.
Қазақ медиа қауымдастығының құрамына енетін БАҚ редакциялары ҚР президенті мен үкіметіне үндеу жолдады. Үндеуде елдегі бейбіт митингілерде ұстанымын білдіріп, тәртіпсіздіктер кезінде хабар таратқан журналистердің қамауға алынып жатқанына назар аударуға шақырады. Үндеу мәтінін жариялап отырмыз.
Қазақ медиа қауымдастығынан ҚР президенті мен үкіметіне үндеу
Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев мырзаға
Қазақстан Республикасының премьер-министрі Әлихан Смайлов мырзаға
Ақпарат және қоғамдық даму министрі Асқар Умаров мырзаға
Қазір қоғамда төтенше жағдайлардан, қантөгісті оқиғалардан кейін біздің құқық қорғау орындарының көп жағдайда асыра сілтеуге, тек айыптау мен жазалауға барып жатқаны жиі айтылып жатыр.
Ал мұның қоғамда, халықаралық деңгейде теріс пікір туғызатынын, халықтың наразылығын қайтадан өршітетінін, тіпті халық пен күштік құрлымдардың арасына жік салатынын ескере бермейтіні өкінішті.
Бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңда көрсетілгеніндей, журналист куәлігін, айырым белгісін көрсету арқылы дүлей зілзалалар ауданында, бейбіт жиналыстарда, сондай-ақ қоғамдық, топтық және жеке мүдделерді білдірудің өзге де нысандары кезінде болуға құқылы.
Еліміздің әртүрлі аймақтарында болған, мыңдаған адамдар қатысқан жиындардан, митингілерен ақпарат таратқан, кәсіби міндеттерін атқарған журналистер мен блогерлер заңмен қорғалуы тиіс.
Журналистердің заңды кәсіптік қызметіне кедергі жасау ҚР заңдарында белгіленген жауаптылыққа әкеп соғатынын біле тұра, полиция, прокуратура қызметкерлері журналистердің жұмысына кедергі келтіруге, өзінің азаматтық көзқарасын ашық айтқаны үшін қудалауға ұшыратуы бұрыннан жалғасып келе жатыр.
«Еститін мемлекет» қағидасына сай осы кереғарлықа тосқауыл қойылса. Ескіден қалған бұл әдетті тоқтатпайынша, шынайы сөз бостандығына, демократияға жол ашылмайды.
Осы ретте Алматыда және көп қалаларда болған бейбіт шерулерге жеке азаматтық ұстанымын көрсетіп қатысқан және де шерулер барысынан хабар таратып, өзінің кәсіби қызметін істеген журналистер арасында қамауға алынған әріптестеріміз туралы аймақтардан хабарлар келіп жатыр.
Бұл – журналистер қауымын алаңдатып отыр. Елімізде болған оқиғалар кезінде өзінің кәсіби қызметі барысында және жеке азаматтық көзқарасын бейбіт білдіру кезінде ұсталған журналистерге қатысты істердің әділ тергелуін сұраймыз!
Егер қамау алынған журналистерге қандай да бір айып тағылмаған болса, ұстау мерзімі 48 сағаттан асса, олардың дереу босатылуын талап етеміз!
Елде болған оқиғалар кезінде ұсталған журналистер тағдырына уәкілетті орган – ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің араша түсуін және оларға қатысты қозғалған істердің әділ әрі ашық болуын назарында ұстауын өтінеміз!
Барша әріптестер мен БАҚ-ты оқиғалар кезінде ұсталған әріптестерімізді қолдауға шақырамыз!
«Қазақ Медиа Ассосациясы» заңды тұлғалар бірлестігі Бірлестік құрамына енетін БАҚ құралдары:
dalanews.kz
7kun.kz
malim.kz
arasha.kz
qazaqtimes.kz
baribar.kz
abai.kz
adyrna.kz
ult.kz
Bugin.kz
Kznews.kz
10 қаңтар – Қазақстанда террорлық шабуыл нәтижесінде қаза тапқан құрбандарды жалпыұлттық аза тұту күні болды. Мемлекеттік ғимараттар туын түсіріп, бұқаралық, ойын-сауық шараларына тиым салынды.
Жаңа жылдың алғашқы күнінен бастап қазақстандық журналистер интернет желісіндегі кедергілерге қарамастан тынбай еңбек етті: бір уақытта республика аумағында интернет толық өшті. Әйтсе де, телевидение, радио және желілер арқылы хабар таратылды. «Жаңа репортер» редакциясы барлық Қазақстанмен бірге аза тұтады және теракт салдарынан қаза тапқандардың отбасына қайғырып көңіл айтады. Біздің медиасыншылар Назира Даримбет, Анна Шабалдина және Лилия Гайсина Қазақстан, Тәжікстан және Өзбекстандағы БАҚ-та жарияланған материалдардың хронологиясын ұсынады.
Қазақстан
2 қаңтар күні Жаңаөзен тұрғындары сұйытылған газ бағасының екі есе қымбаттауына наразы болып, алаңға шықты. Бұл шеруге Ақтау қосылып, одан соң барлық батыс өңірінде – Ақтөбе, Атырау, Оралда қолдау тапты. 3-4 қаңтарда наразылық шерулері Нұр-Сұлтан, Шымкент, Алматы қалалары мен өзге де өңірлерде жалғасты. Алматы және Алматы облысында төтенше жағдай жарияланды. Үкімет отставкаға кетті. Интернет желілері дұрыс жұмыс істемеді, месенджерлер мен мобильді байланыс бұғатталды.
Шерулердің алғашқы бірнеше күнінде бірде-бір телеарна, оның ішінде QAZAQSTAN ұлттық арнасы елде не болып жатқаны туралы ешқандай сюжет көрсеткен жоқ. 5 қаңтарға дейін редакциялардың басым көпшілігі мерекелік демалыста болды дегеннің өзінде, биылғы жылдың алғашқы жұмыс күні елді алаңдатқан жаңалықтармен басталуы тиіс еді.
Мереке күндеріне қарамастан Live режимінде хабар таратқан «Хабар 24» арнасы құрметке лайық. Ресми мәлімдемеден бөлек, әртүрлі сюжеттер, соның ішінде әлеуметтік желілерден алынған видеолар көрсетті, студияда сарапшылар пікірі берілді.
Atameken Business телеарнасы 5 қаңтардан бастап жаңалық таратты, өткен оқиғаларға шолу әзірлеп, оған жаңа мәліметтер қосыпты.
4 қаңтар кешкі уақытта Қазақстанда Orda.kz және Кaztag.kz сайттары бұғатталды (бірақ олардың Telegram-арнасы белсенді жұмыс істеді). Orda.kz сайтының бас редакторы Гүлнар Бажкенова өзінің Facebook-парақшасында:
«Біздің сайтты бұғаттады. 2 сағат бұрын желіде кедергілер пайда болып, содан соң сайт мүлдем жұмыс істемей қалды. Сайтқа VPN арқылы кіріп көрсек, істеп тұр, Ресейдегі таныстарымыз тексеріп көрген еді, сайт істеп тұр, демек бұғатталды.
Не үшін? Біз тек ақпарат тараттық. Әлбетте жедел, егжей-тегжейлі, еш боямасыз. Қазақстанның батысынан келген басты репортаждарды Live режимінде жаңартып отырдық. Ол жақта біздің үш тілшіміз жұмыс істеп жатыр, олар кеше Алматыдан шыққан, қазір Ақтау, Атырау, Жаңаөзендегі басты алаңдарда жүр.
Біз тек кәсіби журналистика шеңберінде ақпарат тараттық, ешқандай белсенділік көрсетпедік, үндеу болған жоқ. Жалпы, өз басым журналистік белсенділікке түбегейлі қарсымын.
Онда мұны істеудің қандай себебі бар?! Бізді радикалдандыру үшін бе?! Әлде сіздер наразылық шерулерін осылай жеңеміз деп ойлайсыздар ма?!
Біз наразы халық өз ұрандарын радикалдандырды, олар газ бағасының 50 теңге болуын талап етіп қана қоймай, әкімнің, үкіметтің, Тоқаевтың, Назарбаевтың отставкаға кетуін талап етуде деп жазғаннан кейін сайтымызды бұғаттады деп ойлаймын. Бірақ бұл – біздің емес, алаңға шыққан адамдардың ұран-талабы! Ауа райы болжамына өкпелеп, қардың жауғаны ұнамағаны үшін метеорологтарды өлтірудің қажеті жоқ!
Сіздерге Telegram https://t.me/orda_kz және Facebook ORDA арқылы ақпарат таратамыз»», – деп жазды.
ҚазТАГ редакциясы да Facebook-парақшасында пікір білдірді:
«Ақпарат министрлігінің наразылық шерулері туралы мақаланы өшір деген талабын орындамағанымыз үшін ҚазТАГ сайты жұмыс істемей қалды. Ақпарат және қоғамдық даму министрлігіне ҚазТАГ: «Ақтауда газ бағасының қымбаттауына қарсы өтіп жатқан наразылық шеруіне полицейлер бейнеленген видеоның қатысы жоқ екенін растаңыз. Видеодағы наразы халықты ығыстырып жатқан полиция әрекетінің күш көрсету емес екенін растаңыз. Материалдың нақты қай тұсы көрінеу жалған ақпарат таратып тұрғанын көрсетіңіз. Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің көзқарасынша видеода не болып жатқанын толық баяндап беріңіз. Осы аталған жайттарды ескере отырып, біз жариялаған материалға тиісті өзгертулер енгізуге дайынбыз», – деп жауап берді.
Сайттың бұғатталуына қарамастан, ҚазТАГ барлық қолжетімді тәсілмен қоғамды алаңдатқан оқиғаларға қатысты ақпарат таратады.
ҚазТАГ ХАА Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің бұл әрекетін Қазақстан Республикасында ресми түрде тыйым салынған цензура актісі деп есептейді.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтан осы жағдайға назар аударуын сұраймыз».
Осы екі сайт бұғатталғаннан кейін журналистік қауымдастық, атап айтқанда, Медианың өзін-өзі реттеу жөніндегі қоғамдық комитеті үн қосты. «Журналисты Казахстана» атты жабық топта үндеу жолданды:
Медианың өзін-өзі реттеу жөніндегі қоғамдық комитеті және қазақстандық тәуелсіз журналистер төмендегі жағдайға байланысты сіздерге сұрау жолдайды.
Қазақстанда 2022 жылы 4 қаңтарда еліміздегі жаппай әлеуметтік наразылықтар аясында Orda.kz және ҚазТАГ агенттігінің сайты ашылмай қалды. Шектеу заңмен көзделуі тиістігіне әрі әркімге түсінікті және қолжетімді (болжамдылық және ашықтық қағидаттары) болуына байланысты Сізден:
Осы сайттардың бұғатталу себебін зерттеуді бастап, көпшілікке ресми жауап беруді – бұл ресурстарды кім және қандай негізде бұғаттады;
Азаматтардың ақпарат алу құқын және журналистердің елдегі жағдай туралы ақпарат алу және тарату құқығын қалпына келтіруді сұраймыз.
Келесі күндері бірқатар журналист қызметін атқару барысында дене жарақатын алды. Алматыда наразы топ «Медиазона» тілшісіне шабуыл жасады. Orda.kz қызметкерлері жарық-шу гранаталары мен резеңке оқтың астында қалды. 9 қаңтарда Ақтөбеде шеру жайлы ақпарат таратқан журналист Ардақ Ерубаеваны ұстап әкетті, — деп жазды Orda.kz.
5 қаңтар кешкі уақытта Қазақстанның бүкіл аумағында интернет-байланыс шектелді. Қаңтардың 5-нен 6-на қараған түні интернет бірнеше сағатқа қосылып, таңға жуық қайта өшті. Келесі 2 күн бойы тұрғындар елдегі жағдайды теледидардан, атап айтқанда, «Хабар 24» арнасының жаңалықтарынан біліп отырды, өйткені, бұл күні басқа арналар хабар таратқан жоқ. Кейін еліміздегі кейбір телеарналарға террористер шабуыл жасағаны, ғимараттары өртеніп, барлық құрылғылары істен шыққаны белгілі болды.
7 қаңтарда қазақстандықтарға мемлекет қарақшылардан зардап шеккен кәсіп иелеріне қолдау көрсетеді, сондай-ақ, президент Қ.Тоқаев халыққа үндеу жолдайды деген мазмұндағы SMS хабарламалар жолданды. Мемлекет басшысының үндеуі телеарналар мен бірқатар радиоарна арқылы, сондай-ақ, билік интернетпен қамтамасыз еткен ақпараттық порталдар – tengrinews, inform.kz, qazaqstan.kz, 24.kz, baq.kz, baigenews.kz, stopfake.kz арқылы таратылды. Нақты осы порталдардың қандай себеппен жұмыс істеп тұрғаны хабарланған жоқ.
8 қаңтарда еліміздің кей өңірінде интернет бірнеше сағатқа қосылды. Сол кезде көптеген БАҚ (тізімдегілер ғана емес) өз жұмысын қайта бастады. Айта кетейік, 7 қаңтарда барлық дерлік қазақстандық телеарна эфирге қосылды, КТК және «31 арна» белгілі бір уақытқа дейін жаңалық таратқан жоқ, әйтсе де, «No comments» стилінде болған жағдайдан видео көрсетіп отырды.
Tengrinews.kz ресми хабар таратты, соның ішінде ғаламторда пайда болған фейктерді жоққа шығарған ақпарат беріп отырды. Алайда, 9 қаңтарда мемлекеттік арналар ереуілге қатысушы деп көрсеткен музыкант Викрам Рузахуновтың ұсталуына байланысты Қырғызстанның Қазақстанға нота жолдағаны туралы ақпаратты мұннан таппайсыз. Бұл туралы Vlast.kz интернет-журналы жазды. Сондай-ақ, аталмыш портал бірінші күннен бастап 4 қаңтарға дейін елдегі наразылық шерулеріне шолу жасаған.
Azattyq.org сайты Қазақстанның әр өңірінде ұсталған адамдар туралы хабарлап отырды. «Алматы облысындағы ауылдардың бірінде 100-ден көп адам ұсталды. Алдын ала мәлімет бойынша, ұсталғандардың ішінде көрші мемлекеттердің азаматтары бар. Қай мемлекеттен екені нақтыланған жоқ», – деп жазды azattyq.org.
Сондай-ақ, аталмыш сайт Алматыдағы Республика алаңында болған куәгерлердің әңгімелерін ұсынды.
Tengrinews.kz сайтының фотокорреспонденті Республика алаңы, Алматы әкімдігі мен Президент резиденциясы аумағына барып, 5 қаңтар күні болған шабуылдан кейінгі жағдайдан фоторепортаж дайындаған.
Бір сөзбен айтқанда, барлық жаңалық шамамен ұқсас болды, бірақ тек Tengrinews-ке сілтеме жасамау үшін басқа БАҚ не туралы жазғанына бірнеше мысал келтірейік:
АҚШ билігі ҚР президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың тәртіпсіздіктерді басу кезінде ескертусіз ату туралы бұйрығына алаңдаушылық білдірді және халықаралық қауымдастық елдегі адам құқығының сақталуын қадағалайтынын ескертті, – деп жазды inbusiness.kz.
Human Rights Watch халықаралық құқық қорғау ұйымы Қазақстан билігін елдің бірқатар өңірінде, соның ішінде 6 қаңтардан бастап Алматыда жүргізіліп жатқан «терроризмге қарсы операциялар» кезінде күш құрылымдарына берілген «ескертусіз ату» бұйрығын дереу жоюға шақырды (Azattyq.org).
А.Лукашенко Н.Назарбаевпен телефон арқылы сөйлескенін мәлімдеді. Azattyq.org бұл туралы БелТА мемлекеттік агенттігіне сілтеме жасап жазды. Олар Қазақстандағы жағдайды егжей-тегжейлі талқылаған.Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2021 жылғы 28 желтоқсаннан бастап көпшілікке көрінбеді. Ол елдегі ауқымды наразылықтарға ешқандай пікір білдірген жоқ, әдетте ол маңызды оқиғаларға қатысты халық алдына шығып сөз сөйлейтін.
Сонымен қатар, Azattyq.org Қазақстанның бұрынғы премьер-министрі Әкежан Қажыгелдиннен сұқбат алған, ол «Қ.Тоқаевтың елдегі жағдайды реттеу үшін неліктен ҰҚШҰ әскерін шақырғанын» талдауғатырысқан.
Қазақ тіліндегі интернет-басылымдардың барлығы дерлік, соның ішінде Nege.kz сайты Қазақстанның Ресейдегі бұрынғы елшісі Иманғали Тасмағамбетовтың үндеуі жариялады, ол Алматыдағы оқиғаларды мемлекет пен елдің тәуелсіздігіне қарсы қылмыс деп атап, азаматтарды Қазақстан Президентін қолдауға шақырды. Айтпақшы, бұрынғы және қазіргі мемлекеттік қызметкерлер мен шенеуніктердің көбі осындай пікір айтты. Abai.kz сайты бас мүфти Наурызбай қажы Тағанұлының мәлімдемесін жариялады.
KZ.MEDIA порталы 4-5 қаңтарда Live режимінде жаңалық таратты, блогерлер мен сарапшылардың пікірін берді. Бірақ, кейін басылымның негізгі жаңалықтары Telegram арнасында таратылды.
Тәжікстан
Көптеген мемлекет сияқты Тәжікстан журналистері де көрші Қазақстанда орын алған аймақтық наразылықтың соңы мұндай ауқымды шерулерге ұласатынын күткен жоқ. Мереке күндері жергілікті онлайн БАҚ-та аймақтық митингілер мен онда жиналған жұрттың экономикалық талаптары туралы алғашқы хабарлар таратыла бастады. Жалпы, жаңажылдық демалыс аяқталғаннан кейін де (Тәжікстанда демалыс 4 күнге ұласты) жергілікті журналистер көршілес елдегі жағдайдың ауқымын әлі де түсіне қоймаған еді. Мәселен, «Азия-Плюс» медиатобы Қазақстандағы жағдайды тек 5 қаңтардан бастап жіті зерттей бастады. Бұл күні олар ҚР үкіметінің отставкаға кетуі, ТЖ режимінің енгізілуі, болған жағдайға кінәлілер туралы ақпарат берді. «Азия-Плюс» журналистері барлық ақпаратты қазақстандық және ресейлік басылымдарға сілтеме жасай отырып жариялады, Душанбе мен Алматы арасындағы әуе қатынасы туралы бір ғана жаңалық түпнұсқада жарияланды (әуе қатынасын штаттық режимде жүзеге асыру жоспарланған). Алайда, 6 қаңтарда жағдай ушығып, ҚР президенті ҰҚШҰ-дан көмек сұрағаннан кейін, «Азия-Плюс» белсенділік таныта бастады, шетелдік әріптестеріне сілтеме көрсетілген ақпараттарды бөлісіп қана қоймай, өз контентін ұсына бастады, мәселен, жергілікті СІМ-нің ҰҚШҰ операциясына қатысуға дайындығы туралы мәлімдемесі мен Тәжікстан үшін Қазақстандағы тұрақсыздықтың салдары туралы сараптама жариялады.
Кейін «Азия-Плюс» журналистері жергілікті және қырғызстандық сарапшылармен бірге Қазақстандағы жағдайдың себебін (мұның себебі ретін ішкі әлеуметтік проблемалар аталды), сондай-ақ, ҰҚШҰ күштері бұл жағдайға араласуы керек пе деген мәселелерді талқылай бастады. Айта кетейік, «Азия-Плюс» сарапшылары бұл шешімді «жаман ырымға» балады. Бұдан бөлек, аталмыш сайт ресейлік «Медуза» басылымының ҰҚШҰ әрекетінің заңдылығы туралы мәтінін көшіріп басты.
7 қаңтарда «Азия-Плюс» тәжікстандық әскерилердің Қазақстанға аттағаны туралы хабарлады, ал жаңа жұмыс аптасының басында көршілес елдегі шеруде қаза тапқан құрбандар саны туралы ақпарат берді.
«Радио Озоди» атты танымал онлайн-басылым да («Радио Свободаның» Тәжікстандағы кеңсесі) бұл жағдайды жіті бақылады. Олар да «Азия-Плюс» журналистері сияқты алғашында тек жаңалықтар таратумен шектеліп еді, кейін Тәжікстан бұл жағдайдан қандай қорытынды шығару керектігін талқылауға көшті.
Сондай-ақ, «Не надо ждать народного бунта. Взгляд из Таджикистана на события в Казахстане» материалында «Радио Озоди» тілшілері жергілікті сарапшылардан Қазақстанда орын алған жағдайдың себебі туралы пікір алған. Тәуелсіз респонденттер бұл төңкерістің себебіне Қазақстандағы қарапайым халықтың мүшкіл жағдайы мен биліктің ауыспауын жатқызса, Тәжікстан билігіне жақын сарапшылар мұндай тәртіпсіздіктерді үшінші бір күштер ұйымдастырғанын айтқан. Бұдан өзге, «Радио Озоди» сайтында тағы бір материал жарияланды, онда автор Қазақстанға ҰҚШҰ әскерін кіргізудің салдары қандай болады деген сұраққа жауап іздейді және сарапшылармен бірге мұның ақыры жақсылыққа апармайды деген тоқтамға келген.
Your.tj онлайн-басылымы да Қазақстандағы жағдай туралы хабар таратты.
ҰҚШҰ құрамында көрші мемлекетке тәжікстандық әскерилер де аттанатыны белгілі болғаннан кейін, бұл сайт Қазақстанда орын алған жағдайға шолу жасады. Бұдан өзге, Your.tj журналистері әртүрлі дереккөзден алынған ең танымал сарапшылар пікірін бір материалға жинақтап ұсынды, ҰҚШҰ күштері туралы түсіндіріп, Қазақстандағы жағдайға байланысты Тәжікстанның банк жүйесінде орын алған кедергілер туралы жазды.
Қазақстандағы жағдай туралы Тәжікстанның мемлекеттік бұқаралық ақпарат құралдары да мәлімет берді. Тіпті, әдетте көршіліс елдегі оқиғаларды назардан тыс қалдырып, көбіне көп Африкадағы ахуал туралы айтуды жөн көретін жергілікті арналар да бұл ереуіл туралы жаңалықтан көрсетті.
«Ховар» ұлттық ақпараттық агенттігі ресейлік БАҚ-қа сілтеме жасай отырып, Қазақстандағы жағдай туралы 5 қаңтарда хабар тарата бастады, содан соң Қасым-Жомарт Тоқаевтың үндеуінен үзінді келтіріп, оның ҰҚШҰ әскерінен көмек сұрағаны туралы жазды. Тәжікстан президенті Эмомали Рахмонның Қ.Тоқаевпен, сондай-ақ, ҰҚШҰ құрамына кіретін өзге де екі мемлекеттің басшыларымен телефон арқылы сөйлескені туралы ресми мәлімет берді.
«Sputnik Тәжікстан» көбіне ҰҚШҰ күштеріне Тәжікстанның қатысатыны жөнінде, сондай-ақ, Эмомали Рахмонның Армения президенті Никола Пашинянмен сөйлескені туралы (әңгіме барысында олар «Қазақстанға қалай көмектесетіні» туралы талқылаған) ақпарат таратты. Демалыс күндері басылымның сайтында «Таджики могли участвовать в беспорядках в Казахстане» деген тақырыппен материал жарық көрді, онда журналистер Қазақстандағы ереуілге қатысушы деп ұсталған қырғыз азаматы Викрам Рузахуновтың бұл жағдайды Тәжікстан азаматтарымен бірге ұйымдастырғаны туралы айтқанын жазыпты. Әйтсе де, «Spuntik Тәжікстан» қырғыз жұртының Викрам Рузахуновты еліне танымал джаз музыканты екенін айтып, оның Алматыға концерт беруге барғанын хабарлаған жоқ.
Өзбекстан
Тәжікстандық әріптестеріне қарағанда, «Sputnik Өзбекстан» ресми жаңалық таратып қана қоймай, Қазақстанда орын жағдайды талдауға тырысты, мәселен, жергілікті сарапшылардың көмегімен бұл жағдайдың бүкіл аймаққа тигізетін қауіп-қатері қандай деген сұраққа жауап іздеген. Сарапшылар ереуілге қатысушыларды «радикалды күштер» деп атап, «Орта Азияның барлық аймағында жаппай тұрақсыздық болуы мүмкін» деп болжапты. «вероятна массированная дестабилизация всего региона Центральной Азии». Бұдан бөлек, «Sputnik Өзбекстан» да, басқа жергілікті БАҚ та қазақ-өзбек шекарасында болып жатқан жағдайға назар аударған.
«Радио Озодлик» («Радио Свободаның» Өзбекстандағы кеңсесі) тілшілері Қазақстандағы жағдайды жазбас бұрын, Ташкент-Алматы-Ташкент бағытындағы әуе қатынасының тоқтағаны туралы хабар таратты. Содан соң Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиёевтің Қ.Тоқаевпен телефон арқылы сөйлескенін жазып, кейін Қазақстанда орын алған жағдайдың Өзбекстан экономикасына кері әсерін тигізуі мүмкін екеніне алаңдаған. Басылым респонденттерінің пікірінше, Өзбекстан мен Қазақстан арасындағы бизнес бір-біріне тығыз байланысты және көршілес елде болған жағдайдың өзбекстандық кәсіпкерлікке тигізетін кері әсерінен құтылу мүмкін емес. Бұған қоса, еңбек демалысында болған Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиёев Қазақстандағы жағдайдың кейпін кимес үшін азық-түлік бағасын көтермеуге тапсырма беріпті.
Gazeta.uz онлайн-басылымы да Қазақстандағы жағдайдың Өзбекстан экономикасына әсері туралы материал дайындаған, онда тілшілер екі ел арасындағы экономикалық және сауда-саттық қарым-қатынас қалай құрылғаны туралы жан-жақты ақпарат беріпті, сондай-ақ, қазірдің өзінде нарықтағы жағдайдың қалай өзгеріп жатқаны туралы жазған.
Ресейде тіркелген, бірақ Орта Азиядағы жаңалықтарды тарататын «Ферғана» халықаралық басылымы да Қазақстандағы жағдайды жіті бақылады. Журналистер көршілес елдегі негізгі жаңалық туралы жазып, болған жағдайды түсіндіруге тырысты. 7 қаңтарда бас редактор Даниил Кисловтың «Террористический транзит» тақырыбында материалы шықты, онда автор Қазақстандағы хаостың себептері туралы айтады. Оның пікірінше, мұндағы себеп Қазақстанның батысында басталған халық наразылығы емес, кландардың билікке таласы, дәлірек айтқанда, экс-президент Нұрсұлтан Назарбаевтың інілері мен қазіргі билік арасындағы таққа талас.
Айта кетейік, осы бөлімде аты аталған басылымдардың көпшілігі заңды түрде өзбекстандық БАҚ саналмайды, мұнда Өзбекстан туралы контент ұсынатын басылымдарды мысалға алдық.
Соңғы уақытта көрермен назарына ұсынылған отандық сериалдардың қатары артуда. Қазақстандық өндірушілер халықтың санасын, көгілдір экранды жаулаған шетел сериалдарын ығыстыруға мейлінше күш салып жатқаны анық байқалады.
«Жаңа репортердің» медиасыншысы Назира Дәрімбет биыл қыркүйек-желтоқсан айларында отандық телеарналарда көрсетілген сериалдардың үздік ондығын* жасады.
Талданып отырған кезеңдегі үздік 100 сериалдың тізіміне тек 5 қазақстандық сериал кіреді. Сериалдардың негізгі бөлігі қазақ тілінде түсірілгеніне қарамастан, бұл рейтингте орыс тілінде түсірілген «Патруль» комедиялық сериалы көш бастаған. Ол НТК арнасында көрсетіледі, алайда ұсынылған сериалдар саны бойынша Qazaqstan және КТК телеарналары озық тұр.
Полицейлердің жұмыс барысын баяндайтын комедия жанрындағы жарты сағаттық «Патруль» сериалы НТК арнасында дүйсенбіден бейсенбіге дейін сағат 20.00-де прайм-тайм уақытында көрсетіледі (1,95**).
Телеарна сайтында аталмыш сериал: «Полицей деген кім? Оларды жалқау, өздері заң бұзады дейтіндер бар. Бірақ іс жүзінде полиция маңызды іспен айналысады – бейбіт азаматтарды қылмыскерден қорғайды. Серік пен Берік өз ісін сүйеді, бүкіл ауданды күзетіп, еңбек қылады. Ал «еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей», – деп сипатталған.
Патрульдік полицияның күнделікті өмірі туралы қарапайым оқиғалар желісі 2015 жылдан бастап көрсетіле бастады. Сериалда полиция туралы халық аузында жүрген таныс сипаттар бар: қатал бастық, парақор қызметкер, «үндемес» полицей және тағы басқалары.
Сериал орыс тілінде түсірілсе де, арасында қазақ тіліндегі тіркестер жиі кездеседі. Көрерменнің бұл сериалды не себепті сүйіп көретінін дөп басып айту қиын. Бәлкім, полицей тақырыбы өзекті болғандықтан шығар. Десек те, сериал рейтингте көш бастап тұр. Қазір сериалдың алтыншы маусымы (әр маусым 20 сериядан) жүріп жатыр.
Qazaqstan ұлттық арнасындағы «Ақжауын» сериалы 10 қазан мен 15 қараша аралығында дүйсенбіден жұмаға дейін cағат 21.30-да (1,7 **) көрсетілді. Ұзақтығы – 1 сағат.
23 сериядан тұратын мелодрамада көрермен жас кәсіпкер мен экобелсенді қыздың махаббат хиқааясын тамашалайды. Олардың махаббаты қарсылықтан басталады, бастапқыда әртүрлі кедергілерге тап болады. Алматы шатқалдарының бірінде жаңа қонақ үй салуға (тарих Көкжайлаудағы оқиғаларды еске түсіреді) экобелсенділер қарсы болады. Екі жас әртүрлі құндылықтарға ие, бірақ соған қарамастан, соңында бір-біріне сезім пайда болады. Сәтсіз презентациядан кейін бас кейіпкер жұмысынан босатылып, тау бөктерінде қонақ үй салуға ниетті кәсіпкердің компаниясынан бір-ақ шығады. Ең қызығы, қоғаммен байланыс бөлімі қызметін атқарады. Басты рөлдегі бойжеткеннің құрбысы сол компанияға қызметке тұруына көмектеседі, өйткені оның сүйіктісі сол компанияда орынбасар қызметін атқарады.
Жалпы алғанда, сериалдағы көрсетілетін дүниелер әдеттегі оқиға. Жалпы, сериал тым «гламурный» көрінеді, сериалдағы қыздар шетінен модель, жігіттер элиталық үйлерде тұрады. Менің ойымша, сериалдың өміршеңдігі жоқ. Тым жылтыр және әдемі. Бірақ, кейде қазақстандық көрерменге дәл осы «дольче вита» жетіспейтін сияқты, сериалдың рейтингте екінші орынға табан тіреуі сондықтан да шығар.
«Күйеу бала» сериалы да Qazaqstan (1,67 **) ұлттық арнасында 16 қарашадан бастап сағат 21.30-да көрсетілуде. Бұл – қазіргі таңда отандық телеарналардан көп көрсетілетін «ауыл» сериалдары қатарынан.
Мелодрама көрерменді еліміздің түкпіріндегі ауыл өміріне жетелеп, келіншегінің ауылында тұрып, жүргізуші болып жұмыс істейтін бұрынғы асаба жігіт туралы баяндайды. Сериалда халықтың күні кешегі өмірі көрсетіледі: бос мейрамханалар, пандемияға байланысты карантин жарияланып, той бизнесі тоқтап, әнші-биші, асабалар табыссыз қалады.
Сериалда негізінен бүгінгі заман сипат алған десек те, авторлар ұлттық дәстүрлерді еске түсіруге тырысқандай: қазақта күйеу бала әйелінің туыстарында өмір сүрсе, күшік күйеу атанатыны және тағы басқа. Бірақ соған қарамастан, бұл ауылды бір емес, екі күйеу бала паналаған, ал кейіпкерлердің туыстары әрқашан «үйде кім қожайын» екенін еске салып отырады.
Неге екені белгісіз, мұндай сериалдарда таудың етегінде, әдемі табиғаты аясында орналасқан, ұқыпты, жинақы ауылдар түсіріледі. Ауыл адамдары да өте көңілді. Көңілсіз көріністерді, ұнжырғасы түскен ауыл халқын, асфальтсыз көшелерді мүлдем көрмейсіз. Мүмкін, мұндай телесериалдар көрерменге «ауылда өмір сүру керемет» дегенді жеткізу үшін түсірілетін болса керек.
6-17 қыркүйек аралығында (1,23**) жұмыс күндері сағат 21.30-да «Хабар» арнасында көрсетілген «Келінжан» сериалы да жоғарыда сөз еткен сериалға ұқсас. Айырмашылығы – бұл сериалда ауылдағы отбасыдағы келіндер оқиғасы жинақталған.
Үш ұлы мен олардың әйелі алдымен бір үйде тұрады, кейін үлкені еншісін алып, бөлек шығады. Көрерменді қызықтырғаны – қатал ене мен үш жас келіннің қарым-қатынасы, күнделікті тұрмысы. Актриса Дариға Бадықова бұл сериалдың да, жоғарыда аталған мелодраманың сәнін келтірген. Ол келіннің де, қыздың да рөлін ерекше сомдайды.
Алайда, бұл сериалда бүркелмей қалған «гламур» көріністер де жылт етеді. Мәселен, отағасынан айырылған қарт ененің қиылған қасы, я болмаса, үй шаруасынан әбден шаршаған келіндердің кәсіби әрленуі сынды көріністер көзге ұрып тұрады.
Сериалдар саны бойынша көш бастап тұрған Qazaqstan ұлттық арнасында «Замандастар» (1,2**) сериалы көрсетілді.
Сыныптастардың тағдырын баяндайтын 100 сериялы мелодрамадағы оқиғалар кеңес заманы, өткен ғасырдағы 70-жылдардың аяғы мен 80-жылдарының басынан басталады. Ал соңғы сериялар қазіргі күнгі оқиғалармен аяқталады. Сериал авторлары кеңестік кезеңде басталған дағдарысты, 90-жылдардағы қиын кезең мен 2000 жылдардың рахатын мүмкіндігінше шынайы көрсетуге тырысқан.
«Сағызша созылғанымен», бұл сериал оқиғаларымен оқырманның жүрегін жаулаған сияқты. Сериалда бірнеше заман ұрпақтарының сабақтастығы бар секілді, сондықтан ол аға буын үшін де, бұрын не болғанын білгісі келетін жастар үшін де қызықты болуы мүмкін.
Qazaqstan ұлттық арнасынан тағы бір сериалы – «Самалмен сырласу» (1,16**), 13 қыркүйектен 8 қазанға күн сайын сағат 21.30-да көрсетілді. Ұзақтығы – 1 сағат.
Сериалдың бас кейіпкері – Самал, өте бақуатты адамның жары, алайда оның өмірі күйеуінің жұмбақ өлімінен кейін күрт өзгереді. Ол кінәлілер мен әділет іздейді. Бұған дейін ол алаңсыз өмір сүрген, жары жоғары лауазымды тұлға болған, өзі табысты бизнесвумен, түнгі клубты сыйға алған ұлы бар.
Сериалдағы кейбір көріністер қарабайыр болып көрінгенімен, біздің шынайы өмірді сипаттайтындай, десек те, кейбір сюжеттер жасанды шыққан. Мысалы, бас кейіпкердің достары Мальдив аралына осы аптада ұшып кетуді ұсынады, бұл ұсыныс «моншаға барып қайтайық» деген сияқты болды. Тағы бір мысал, Самал жаңа сұлулық салонын ашады және ол үшін оркестр қажет. Фильмнің барлық кейіпкері міндетті түрде зәулім үйде тұрады және үй жұмысын жасайтын қызметші әйел ұстайды.
Qazaqstan телеарнасында 29 қарашадан бері көрсетіліп жатқан «Таңшолпан» сериалы (0,88**) әйгілі американдық Morning show (Таңғы шоу) сериалына пародия сияқты көрінді және сәтсіз пародия. Онда осы арнадағы таңертеңгілік бағдарламаның жұмыс барысы баяндалады. Телекомпанияның барлық танымал белгілері және басқа да атрибуттар бар.
Әртүрлі шытырман оқиғалар, әріптестердің қызғанышы, журналистік әрекеттер және т.б. Бірақ таңертеңгілік шоуда 50 минуттың өтіп кететінін байқамайсыз, өйткені алғашқы минутынан бастап қызықты сюжет көрерменді жібермейді. Ал «Таншолпанда» бұл жоқ: сериал бұралмалы сюжетпен басталғанына қарамастан, құпия диск іздеп жүрген жас жігіт кездейсоқ телеарнаға түсіп, оның қызметкері болады.
Актриса Гүлназ Жоланованың орындауындағы бағдарлама продюсерінің рөлі сәтті шыққан, ол өзін қатал әрі кәсіпқой маман ретінде бейнелейді. Дегенмен, әділдік үшін айта кету керек, басқа сериалдармен салыстырғанда актерлердің журналист рөліндегі ойыны сенімдірек шыққан.
КТК арнасы 15-24 қараша аралығында «Бақыт жолында» сериалын көрсетті. Мелодрама жұмыс күндері қазақ тілінде, орысша титрмен (0,85**) ұсынылды.
«Бақыт жолында» үш студент қыздың достығы туралы мелодрама. Олар бір-біріне ұқсамайды, үшеуі үш түрлі кейіпкер, дегенмен арманы бір – бақытты болу», – делінген сериалдың сипаттамасында.
Бұған біздің алып-қосарымыз аз. Сериалдың кей тұсында «Москва слезам не верит» фильмі сюжетінің көшірмесі анық байқалады. Қыздардың бірі оқымысты, ал екіншісінің күйеуі маскүнем, кеңес заманында түсірілген фильммен осыған ұқсас тұстары аз емес.
https://www.youtube.com/watch?v=2LuKB0xtVTc
КТК арнасында алдыңғы сериалды «Дәрігер Лейла» алмастырды, 25 қарашадан бастап жұмыс күндері (0,81**) орысша субтитрмен көрсетілуде.
Бас кейіпкер – дәрігер Лейла, жас маман, бала кезінен хирург болуды армандайды. Ол өзінің пациентіне, жол апатына кінәлі болған жас жігітке ғашық болып қалады. Екі жыл бұрын жол апатынан қыздың анасы қайтыс болады. Оның пациенті ақша мен тамыр-таныстың арқасында жазадан құтылып кетеді. Науқасының құпиясын білген дәрігер Лейла қиын таңдау алдында қалады.
Мелодрамада көпке таныс көрініс: қарапайым дәрігер, жас маман әдемі элиталық пәтерде тұрады, ал оның пациенті байдың ұлы, әлбетте бақшасы бар зәулім коттеджде тұрады.
Көрермен шынайы, қызықты сюжеттен және актерлер ойынынан ләззат ала алмаса да, біреудің әдемі, «жасанды» өмірін тамашалайды, мысалы гаражда тұрған бірнеше көлігі бар зәулім үй немесе дизайнер безендірген қымбат пәтер және т.б.
КТК арнасында қараша айының басында «Шын жүректен» сериалы көрермен назарына ұсынылды (0,49**). Онда да журналистика тақырыбы қозғалады. Журфак студенттері басында еріксіз волонтер болуға мәжбүр болады. Бастапқыда университет (ҚазҰУ) аумағында тазалық жүргізу жазасын алған балалар кейіннен еріктілер ісін қоғам үшін пайдалы деп табады.
Студенттік ортада болатын белсенді студенттер, нашар оқитындар, қыдырымпаздар, махаббат және басқа да студенттік өмірге тән нәрселер бар. Бірақ негізгі сюжет бастапқыда студенттер қаламаған еріктілер қызметі аясында өрбиді.
Бұдан шығатын тұжырым, ресейлік детективтерге, үнді және түрік мелодрамаларына қарағанда, бүгінде отандық сериалдардың танымал бола бастағаны қуантады. Десек те, қазақстандық мелодрамалар қашан олардан озып шығып, бәсеке бола алатынын дәл қазір дөп басып айту қиын.
* Мақала International Media Servicе медиаселлерінің Kantar телевизиялық өлшеміне негізделген сұрыптауына сүйеніп дайындалды.
** Рейтинг — бағдарламаның жалпы халық санына процентпен шаққанда алынған теледидары бар аудиторияда жасалды. Жарнама берушілер үшін маңызы зор.
Апталық бағдарламалардың биылғы соңғы шығарылымы негізінен жылды қорытындылауға арналды. «Жеті күн» жыл қорытындысын Мемлекет басшысы мен Елбасының биыл атқарған шаруаларымен байланыстырса, «Айна» бағдарламасы 2021 жылы еліміздегі елең еткізкен оқиғаларға шолу жасап, жыл ішінде пара алып, ұсталған шенділер мен олардың отставкаға кетпеген басшыларын тізген. Ал Apta ең әуелі аймақтардағы қуаңшылық, аштықтан қырылған мал жайын айтып өтіп, жылды түйіндеген.
Ақорданың ақпаратына басымдық беретін «Жеті күн» биылғы соңғы санын Тәуелсіздіктің 30 жылдығына орай Қазақстан Президентінің атына шетелдік лауазымды тұлғалардан келген құттықтауларды тізбелеуден бастады. Денсаулық министрі Алексей Цойдың отставкаға кеткенін де айтылды. Бұдан әрі Президенттің апта ішіндегі қабылдаулары, Қасым-Жомарт Тоқаевтың бір жылда атқарған шаруалары жайлы сюжетке кезек берілді. Дархан Мыңбаев репортажын Президенттің VII шақрылымға жаңа сайланған Парламент Мәжілісінің отырысында сөйлеген сөзінен үзінді беруден бастады. Онда Қасым-Жомарт Тоқаев елдің әл-ауқатын көтеру басты міндет екенін айтады. Осылайша жыл он екі айдағы Президенттің еліміздегі әлеуметтік-экономикалық, экологиялық проблемалар туралы жасалған мәлімдемелерінен үзінді беріле отырып дайындалған сюжетте Тараздағы жарылыс, қуаңшылық та ескерілді. Сюжеттің мақсаты Мемлекет басшысының елдегі түйткілді мәселелерді жіті бақылап отырғанын көрсету болса керек. Сюжет жыл соңында Ұлттық жобалар қабылданғанын баяндаумен аяқталды. Жылдық шолу демесеңіз, «Жеті күннің» Президент тақырыбындағы әдеттегі сюжеттерінен еш айырмашылығы жоқ: мәлімдемелерден ғана құралған, сарапшылар пікірі жоқ.
Нұр-Сұлтанда Сирия мәселесін талқылауға арналған жиын өтті. Бұл Қазақстанның көптеген мемлекетаралық немесе азаматтық қақтығысты реттеуде араағайындыққа ұмтылу ниетін көрсетеді. «Жеті күн» ұсынған келесі сюжет еліміздің бітімгерлік бастамасы жайында емес, Мемлекет басшысының халықаралық бастамалары мен шетелдік сапарлары жайында болды. Мақпал Мадиярова әзірлепті. Материал негізінен сапарлар мен бастамалар туралы баяндаудан, Президент мәлімдемелерінен үзінді беруден тұрады. Сюжетке ҚСЗИ Халықаралық зерттеулер бөлімінің басшысы Әсел Наразбетова пікір білдірген.
Елбасының осы жылдағы қызметі де «Жеті күн» назарынан тыс қалмады. Дархан Әбдіуахит дайындаған сюжетте Елбасы қатысқан жиындар, ел ішінде және шетелдерге жасаған сапарлары, Тұңғыш Президенттің Ассамблея төрағалығы, «Nur Otan» төрағалығы өкілеттіктерін қазіргі Президентке беру туралы шешімі, билік транзиті туралы сөз болды.
«Жеті күн» 2021 жылды осылайша екі Президенттің атқарған істері арқылы қорытындылай келе, «ендігі жылдағы өрелі өзгерістер туралы» материал әзірлепті. Ең төменгі жалақымен бірге көтерілетін айлық есептік көрсеткіш көлемі, жәрдемақылар мен зейнетақылар қанша пайызға өсетіні, қандай салық аударымдары пайда болатыны, кімнің айлығы өсіп, қанша мектеп, қанша су қоймасы салынатыны туралы мамандардың көмегімен баяндалған ақпараты мол сюжет.
Қорған Қонысбайұлы әзірлеген сюжет еліміздің өнеркәсіп саласындағы әлеуеті жайлы баяндайды. Жаңадан ашылған, ашылуына Мемлекет басшысы қатысқан, бұрыннан жұмыс істеп жатқан елдегі кәсіпорындарға шолу жасалған.
БЖЗҚ қорындағы шекті межеден асқан соманы пайдалану бойынша Отбасы банк жылды қорытындылапты. «Жеті күннің» соңғы сюжетінде зейнетақының жеткілікті шегінен асқан соманы қанша адамның пайдаланғаны, ендігі жерде қандай мақсатқа қолдануға болатыны туралы банк төрағасының сөзінен үзінділер берілді.
«Айна», «Еуразия бірінші арнасы»
«Айна» бағдарламасының басты тақырыбы Алексей Цойдың отставкаға кетуі болды. Берік Дүйсенбай Алексей Цойдың минстр кезінде қолданысқа енген терминдерге тоқталса, Айдана Үсенбай уақытша министрдің кім екенін және өзге төрт вице-министрдің бар екенін еске салды.
Махамбет Бейбітшілік 2021 жылы «елді елеңдеткен оқиғаларға» шолу жасады. Елдегі қуаңшылық, шаруаларға мемлекет тарапынан бөлінген қаражат, Жамбылдағы жарылыс, оның салдарын жою үшін бөлінген қаражаттың есебі берілді. Абай шахтасында опат болғандардың отбасына берілген жәрдемақы, өтемақы көлемі туралы айтылып, Пенжімдегі тәртіпсіздік оқиғалары және БЖЗҚ қорынан алуға болатын шекті меженің көлемі өскені сөз болды. Барлық оқиға жайлы сала мамандарының, қуаңшылық пен жарылысқа қатысты министрлердің пікірі бар. «Ауыр қазада да, апатта да халықтың талабы мен биліктің әрекеті бір жерден шығып отырды. Жұрт наразы болған мәселеде ел билігінің көпшілік талабымен санасып отыруына тура келді», – дейді Махамбет Бейбітшілік сюжет соңында. Мұндай байламды сарапшы айтса, әлдеқайда сенімді шығар еді.
«Қисық айна» айдары қызметкері парамен ұсталса да, қызметінен кетуге асықпайтын басшылар жайында болды. Айдана Үсенбай жемқорлыққа байланысты бірнеше шулы істі және қарамағындағы қызметкердің ісіне қатысты басшылықтың отставкаға өтініш берген-бермегенін саралап шыққан.
«Ауаға ақша төлем жүрмін». Келесі сюжеттің алғысөзін Айдана Үсенбай осылай бастады. Өткен аптада Мәжілісте кейбір салық түріне рақымшылық жасау туралы мәселе көтерілді. Әңгіме тіркеуден шығарылмаған, бірақ пайдаланылмайтын көліктер жайында. Бақытнұр Әлібай көлік салығынан бюджетке қанша қаражат түспегені, салықтық рақымшылық жасалу үшін қандай шаралар атқарылатыны туралы сарапшылар, заңгерлер және Кіріс комитеті өкілінің пікірін қоса отырып, материал әзірлеген. Сонымен қатар, айыптұрақтарында тұрған көліктер, иесі қайтыс болып кеткен көліктердің де тіркеуден шығарылмауы, пайдаланылмайтын көліктер қандай жағдайда мемлекет меншігіне өтетіні туралы толымды ақпарат бар. Сюжетте көлігін сенімхатпен сатып жіберіп, бірақ қомақты көлемде салық төлеуі тиіс кейіпкердің оқиғасы баяндалады. Ал автошолушы көлік салығына қатысты халыққа нақты ақпарат жетпейтінін алға тартқан.
Айғаным Достанбайдың «Аққан жұлдыздар» деп аталатын материалы биыл өмірден өткен тұлғаларға арналды. Әдебиет, өнер, кино, журналистика саласындағы қайраткерлерді еске алу сюжетінде замандастары естелік айтқан. Бақұл болған тұлғаладың арасында белгілі режиссер Болат Атабаевтың есімі аталмады.
«Айна» ұжымы биыл Қазақстан үшін маңызды болған халықаралық оқиғаларының бірі ретінде Стамбулда өткен Түркі әлемінің саммитін атады. Саясаттанушы Расул Жұмалы түркі елдерінің жаңа ұйымының маңызы жайында пікір білдірген.
Медетжан Ізғұтты әзірлеген Мемлекет басшысына әріптестері жасаған сыйлық туралы сюжет бағдарлама көрерменін елең еткізген материал болды деп айтуға болады. «Тоқаевқа тарту» сюжеті өлшемі «XXL (екі икс эль)», бағасы 188 мың түгрік (біздіңше шамамен 29 мың теңге) «күртешені» таныстырудан басталды. Президенттің баспасөз хатшысы Берік Уәли Президентке өзге мемлекеттерден жасалған тартуларды таныстырып, Түркіменбашы сыйлаған ақалтеке мен тазы жайын баяндады. Сонымен қатар Қасым-Жомарт Тоқаевтың өзі қандай сыйлық жасағанды ұнататынын айтып берді.
Кәсіпқой бокстан орта салмақтағы боксшы Данияр Елеусінов өткен аптада Нұр-Сұлтанда Аргентиналық боксшы Хуан Эрнан Леаль жұдырықтасып, IBO бойынша әлем чемпионы атанды. «Айна» студиясы Данияр Елеусіновты қонақ етіп, сұхбат жасады. Спортшы сайысы туралы, бұған дейін жұмыс істеген компаниямен арадағы байланысы, неге көңілі толмағаны жайлы сұрақтарға жауап берді.
«Айна» ұжымы бағдарламаны «Ауыр атлеттің ауыр тағдыры» деген атпен спорттан шеттетілген атлет туралы сюжетпен тәмамдапты. Допинг қолданды деген күдікпен спортта алған бар жүлдесі және атақ-даңқынан айырылған ауыр атлет Жасұлан Қыдырбаевтың әлеуметтік желілердің біріне берген сұхбатын негізге алып, жасалған материал. Сюжет авторы спортшының өзімен тікелей сөйлеспеген. Есесіне Мәдениет министрлігінің өкілі, спорт сарапшысы пікір білдіріпті.
Apta да жылды түйіндеді. Ең әуелі аймақтардағы қуаңшылық, аштықтан қырылған мал жайын айтып өтті. Осы тақырыптағы сюжетке Құрмет Талапқазы есімді жігіттің «Үздік 30 жас» байқауында «Бейбіт өмірдің батыры» номинациясын жеңіп алуы арқау болды. Құрмет жазда Маңғыстау облысындағы шаруаларға жем-шөп жөнелткен еді. Сюжетте ҚР АШМ және жергілікті әкімдіктердің шаруаларға қалай көмектесіп жатқанын баяндайтын сандар мен жаңа министрдің отставкаға кетуін талап еткен шаруалар бар. Диалогтары қызық, кейіпкерлері шынайы сюжет.
Екінші тақырып – азық-түліктің қымбаттауы. Сюжет авторы бағаның өсу себебін іздеп, үкіметтің қымбатшылыққа қарсы күресін айтып, сарапшылардың сөзіне сүйене отырып келер жылға болжам жасайды. Кейіпкер, мемлекеттік орган өкілдері, депутаттар, құрылысшылар мен әлеуметтанушының комментарийі бар.
COVID-19 және коронавирусты пневмония туралы ресми статистикадан кейін ревакцинация, Денсаулық сақтау министрінің остставкасын айтып, әлемде коронавирус ахуалы қалай боп жатқанын баяндайтын сюжет көрсетілді.
Жүргізуші Жайна Сламбек студияда саясаттанушы Жұмабек Сарабековтен сұхбат алды. Қазақстанның көпбағдарлы саясаты, аймақтағы геосаяси ахуал және президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың шетелдік сапарлары жайында пікірін сұрады.
Биыл QAZAQSTAN ұлттық телеарнасының тапсырысымен тарихи тұлғалар туралы телесериалдар түсірілді. Соның бірі – Ахмет Байтұрсынов туралы «Ахмет. Ұлт ұстазы» сериалы. Сюжет осы сериалға арналды. Түсірілім барысының қызығы мен қиындығын әңгімелейтін, оқиғалы комментарийлері мол материал.
«Желілер: корреспонденция, комментарий» айдары араға үзіліс салып, эфирге оралды. Автор «Отыздан асып барамын» және «Ахмет. Ұлт ұстазы» сериалына комментарийлер жинаған екен. Соны оқып берді.
Соғым қымбаттады. Журналистер астаналық базарлардағы ет сатушылар мен тұтынушылардан сауалнама алыпты.
«Жаңа репортер» редакциясы қазақстандық телеарналардың қорытынды бағдарламаларына тұрақты мониторинг жүргізіп, апта сайын шолу жариялайды.
Apta бағдарламасына шолуды әзірлеуге Жәнібек Нұрыш қатысты
