6 қаңтарда «Ашық НҚА» порталында ҚР «Масс-медиа туралы» заң жобасының тұжырымдамасы талқылауға ұсынылды. Журналистер жайын қозғайтын заң болса да, тілшілер бұл тақырыпты тереңірек талдауға келгенде аса белсенді болмады. Иә, жаңа заң жобасының әзірленгені, талқыға салынғаны көп жазылды. Бірақ материалдың басым көпшілігі бөркін аспанға атқандай позитив қалыпта берілген. Әсіресе, өңірлік БАҚ бір-бірінен көшіріп басып, бөліскен. «Жаңа репортердің» медиасыншысы Жадыра Аққайыр кейінгі бір айда осы тақырыпта БАҚ-та не жазылғанына шолу жасап шықты.
Іздеу жүйесінде шыққан алғашқы бес материалда заң жобасының қоғам талқысына ұсынылғаны туралы айтылған. Қаңқасы мынадай: Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі «Ашық НҚА» порталында «Масс-медиа туралы» заң жобасының тұжырымдамасын және заңнын алдын ала жобасын жариялағаны лидте айтылады, одан кейін қандай жағымды әсер күтіліп отырғаны, министрлік өкілдерінің бұған қатысты пікірі беріліп, қорытындыда тұжырымдаманың сілтемесі қоса беріледі. Кейбірінде тұжырымдамаға сілтеме тіпті жоқ. Ал танысу үшін гиперсілтеме берілгені құптарлық іс. Материалдар сөзбе-сөз көшірілмесе де, жалпы берілу қалпы осындай. Әйтсе де, сол күйі бір-біріне сілтеп басқандар барын жоққа шығара алмаймыз. Әсіресе, «ҚазАқпараттың» жаңалығын алып, тақырыбын ғана ауыстырып, сайтына бөліскендер аз емес.
azattyq.org cайтынан скриншот
«Масс медиа туралы заң жобасы» деп іздегенде шыққан алтыншы материал «Азаттық радиосына» тиесілі. Мұнда талқыға түскенін айта келе, сарапшыларды сөйлету арқылы заң жобасындағы шикіліктерге де тоқталған. Мысалы халықтың шынайы ақпарат алуы керек дегенімен, оның рас-өтірігін анықтау механизмі жоғын айтады. «Құқықтық медиаорталық» ұйымының директоры Диана Окремованың сөзінше, «БАҚ-тың бәрі үнемі заң бұза беріп, енді оларды бақыламаса болмайтын секілді. Заң жобасы ескерту, профилактика мен жазалауды көздейтін болып шыққан». Бұдан бөлек те бірнеше кемшілігі атап көрсетіледі.
Atameken Business News арнасынан скриншот
Талқы жасаған тағы бір ұжым – inbusiness.kz. Тілші материалын былай бастайды: «Қазіргі қолданыстағы заң журналисті осындай жағдайда қорғай ала ма? Жоқ па? Бұған нақты жауап беру де қиындау сияқты. Өйткені, Үкімет тілшілерге кедергі келтіру дерегін қылмыстық кодекстен әкімшілікке ауыстырып алмақшы. Яки журналистерге қарсы қиямпұрыс қылықтар енді азаматтық кодекс аясында ғана қаралуы мүмкін». Кейін екі жақты баланс болсын деп министрліктің де, тәуелсіз сарапшылардың да пікірін сұраған. Ақпарат және қоғамдық даму министрі «құжат аясында журналистердің мәртебесін көтеру, мемлекеттік ақпараттық саясатты қаржыландыру тетіктерін реформалау қамтылған» деген. Ал Factcheck.kz бас редакторы Думан Смақов заң жобасына көңілі толмайтынын білдіріпті. Сюжет бар болғаны 2,5 минутқа созылса да, ондағы пікірлер біржақты емес, бәрін қамтуға тырысқан.
Өңірлік БАҚ заң жобасы туралы жазғанда жақсы жаңалықты көп бөліскен. Соның ішінде, журналистердің әлеуметтік жағдайын жақсарту жоспарланып отырғанын сүйіншілеген материал көп. Мысалы «Атырау» арнасы журналист сауалына жауап беру мерзімі қысқарғаны, жауап бермеген шенеуніктің жазаланатынын, журналистердің жеңілдікпен пәтер алуы, ауруханаларда жеңілдіктер пайдалануы туралы нормалар барын айтады. Жалпы мемлекеттік БАҚ-тың материалдарында тақырыптан-ақ әлдебір қуаныш лебін оңай сезуге болады. Өйткені басым көпшілігі «Журналистерге берілетін мүмкіндік» деген сыңайда жазған.
Qazaqstan арнасының да сюжеті «Журналистер мәртебесі артады. Жаңа заң жобасы әзірленіп жатыр» деп аталады. «Өскен өңір» ақпараттық агенттігі аймақтық өзге әріптестеріне қарағанда заң жобасы жайлы ақпаратты көшіріп басумен шектелмей, шағын сұхбат алған. Тілші «Масс-медиа туралы» жаңа заң жобасының жұмыс тобындағы журналист Халима Бұқарқызынан журналист мәртебесі, баспасөз картасы және жаңа заңда қамтылмай қалған мәселелер жөнінде сұрап білген. Сұхбатта Халима Бұқарқызы: «Масс-медиа туралы заң жобасын сөз еткен жердің бәрінде журналист мәртебесін көтеруге қатысты сұрақ жиі қойылады. Әріптестерімнің арасында журналист мәртебесі ұғымын әлеуметтік мәселенің шешілуіне теліп қою байқалады. Бұл – журналистің мәртебесін көтеру емес, журналистің әлеуметтік, тұрмыстық мәселесін шешу. Журналистің мәртебесін өзінен басқа ешкім көтере алмайды. Егер журналист заңда көзделген құқын дұрыс пайдаланып, міндетін адал атқарса, мәртебесі өседі» дейді. Сондай-ақ, заң жобасында қамтылмай қалған мәселелер де сөз болған. Аймақтық БАҚ-тың мұндай белсенділігі көз қуантады.
osken-onir.kz сайтынан скриншот
Осыдан бірнеше күн бұрын Nege.kz сайтында белгілі журналист Қайнар Олжаймен сұхбат шықты. Тілші сөз арасында жаңа заң жобасы туралы да сұраған. «Темірді қызған кезінде соқ» демекші, ел арасында беделді, сөзі өтімді деген журналистерге осы тақырыпқа қатысты сауал қойғаны құпталады. Журналистің «Қазір «Масс-медиа туралы» заң жобасы әзірленіп, талқыға түсіп жатыр. Егер сізге мүмкіндік берілсе, заңға қандай өзгеріс енгізер едіңіз?» деген сұрағына Қайнар Олжай заң жобасын толық қарап шықпағанын айтады. Артынша тілші заң жобасындағы кей тұстарды тізіп шығып, әңгімені жалғаған. Мысалы журналист этикасын қатаңдату туралы ойын сұрағанда, сұхбат беруші ашыла түсіп, былай деп жауап берген: «Бұл журналистердің өрісін кеңейту емес, керісінше, тарылтуға бағытталады. Бәлкім, «шенеунікті дәретханаға бара жатқанда ұстап алып, жағасынан алды» дейтін шығар. Бірақ ол мемлекеттік қызметкер ретінде жауап беруге әрдайым дайын болуы керек. Кейде тұтқиылдан сауал қойылса, соның жауабы тұшымдырақ болады. Меніңше, бұл шенеуніктерге кезекті қалқан жасап беру жолы сияқты. Адам неғұрлым ашық болса, қоғам соғұрлым дамиды. Демек, бұл заң қоғамды дамыту емес, одан сайын оқшаулап, тұмшалайды деген сөз. Журналист қандай жағдайда да ақпарат табуы тиіс. Ал ақпарат табу мүмкіндігін шектеуге болмайды».
nege.kz сайтынан скриншот
«Ашық НҚА» порталына жарияланған «Масс-медиа туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасының қаралымы 3500-ге жуықтаған. Ал астында жазылған пікір саны – 110. Екі лайк пен төрт дизлайк басылған.
Қазақтілді медиа әлемдік ғылыми жаңалықтар мен үрдістерді қаншалықты уақтылы әрі дәл жеткізе алады? Контент тұтынушыға ең болмаса танымдық мағлұмат қамтамасыз ете ала ма?
Оны білу үшін, гранд басылымдардың жыл қорытындысы бойынша басты ғылыми жаңалықтар деп таныған тізімдеріне үңілейік. Айталық, The Guardian жасаған тізімді басшылыққа алайық. Сосын, онда аталған ғылыми жаңалықтарды қазақтілді медиадан іздеп көреміз.
NASA-ның Double Asteroid Redirection Test зонды Жерге соғу қаупі бар Dimorphos астероидының бағытын өзгерте алды. Осылайша, адамзаттың аспан денелерінен қорғану мүмкіндігі бары дәлелденді. Бір кездерде динозаврлардың жойылуы астероидтің кесірінен болғанын атап өткен жөн.
NASA былтырдың тағы бір маңызды жаңалығына себепкер. Artemis жобасы аясында Orion капсуласы (болашақта ішінде адам болады) Айға жетіп, сынақтан сәтті өтті. Осылайша, адамның Айға қонуына 50 жылдан бері алғаш қадам жасалды.
Вакцина жасаудағы инновациялар. Қазір бивалент вакциналар жасалып жатыр, олар енді бір ғана вирусқа емес, оның тұқымдастарына да иммунитет қалыптастырады. Covid-19 себепкері Sars-CoV-2 вирусына қарсы былтырдың күзінде салынған вакциналар, енді сол вирустың Omicron нұсқасына да иммунитет қалыптастырады. Қазіргі идея – бірнеше вирусқа қарсы бір ғана поливалент вакцина жасау.
2019 жылы әлемде 49,5 млн адам антибиотиктерге төзімді бактериялардың кесірінен көз жұмған. Жаңа антибиотик жасау бірнеше жыл мен қажырлы еңбекті талап ететінін ескерсек, бұл кәдімгідей қауіп. Былтыр жаңа антибиотик препарат жасауда жасанды интеллекттің қолғабысы фармация саласында үлкен серпіліс жасады. Қытай ғылым академиясының зерттеушілері жасанды интеллект көмегімен 2 349 болжалды антибиотик тапты.
Ауа райын болжау 2022 жылы айтарлықтай дәлдік көрсетті. Атап айтқанда, АҚШ жағалауына соғатын жойқын дауыл ол теңіз бетінде қалыптаспай жатып белгілі болған. Сонымен бірге, Аустралиядағы Брисбен өзенінің тасуы әлі тамшы жаңбыр жоқ кезде, Францияның оңтүсігіндегі өрт басталмай жатып дәл болжанған.
Былтыр математикадан Филдс сыйлығы 4 адамға табысталды. Олардың екеуі туралы айтсақ. Джеймс Мейнард «ондық жүйеде жазған кезде ішінде 7 саны болмайтын жай сандардың шексіз жиыны барын» дәлелдеді. Ал Марина Вязовская «E8 деп аталатын схеманың сегізөлшемді кеңістіктегі ең тығыз қорап» екенін дәлелдеді.
Обыр мен Альцгеймер ауруларынан жасушаның тек биохимиялық емес, физикалық қасиеттері де хабар береді екен. Атап айтқанда, жасушаның қаттылығы өзгеретін көрінеді. Бұл жайт бұрыннан белгілі болғанымен, жасушаны бүлдірмей оның қаттылығын өлшеу әдісі болмапты. Былтыр Германия мен АҚШ ғалымдары осы қаттылықты өлшеу әдістерін жариялаған. Енді, қауіпті аурулардың алдын алу дәлірек қана болмай, биологияда физикалық әсерге деген көзқарас та өзгереді.
Үш ғалым физиканың quantum information бағытындағы жұмысына Нобель сыйлығын алды. Олар әйгілі кванттық байланыс құбылысын «жақсырақ түсінуге ат салысқаны үшін» марапатталды. Бұл ғалымдарды жаратылыстың негізгі құбылыстарын «әдемі түсіндірді» деп жатыр.
Nature журналында Чао-Яң Ваң ғылыми серіктестерімен бірге аккумуляторларды тез қуаттау әдісін жариялады. Әдіс бұрын-соңды болмаған қуаттау жылдамдығын көрсеткен.
Осы ғылым жаңалықтарынан қазақ тілді баспасөзде тек NASA-ның миссиялары аталған. Филдс және Нобель сыйлықтары туралы бірді-екілі жаңалық бар, оның өзінде, ғылыми мазмұны ашылмай, тұлғалар туралы ғана айтуға бағытталған. Ал маңызы жөнінен артық болмаса, кем емес медициналық жаңалықтар тіпті жоқ.
Сонда, қазақ тілді оқырман ғылымдағы үрдістерді қалай біліп отырады? Әлде, мультитілді болмаса надан болып қала ма? Бұл жалпы, шешілуі тиіс мәселе ме, әлде, «керек адам керегін қай тілде болса да оқып ала ма»? Ғылыми журналистика санат болып бөлініп шығуы керек пе, әлде қажеті жоқ па? БАҚ-тарды тендер жүйесі арқылы бақылап отырған билік бұған көңіл бөлуге міндетті емес пе?
Әлдебір жаңалық не материалды жариялағанда оқиға орнынан не тақырыпқа қатысты сурет салынады, себебі фото мәтінге қосымша ретінде жүреді. Әсіресе, дижитал дәуірде иллюстрация тақырыпқа тұздық. «Жаңа репортердің» медиасыншысы Жадыра Аққайыр қазақстандық БАҚ-тың әлеуметтік желідегі парақшаларын шолып шығып, фотосы мен мәтіні үйлеспеген жазбаларды талдап көрді.
Өткен аптада С.Демирел атындағы университет профессоры, масс-медиа және кино зерттеушісі Молдияр Ергебеков Facebook желісіндегі парақшасына осы тақырыпта пост салды. Holanews.kz сайтына тиесілі парақшада алып қашу туралы жаңалық жарияланған. Тақырыбы: «Анасына 600 мың төлеген: Шымкентте ер адам 15 жастағы қызды алып қашқан». М.Ергебеков 15 жастағы адамды еркінен тыс тұрмысқа берудің қылмыс екенін айта отырып, бұл оқиғаны жаңалыққа айналдырар кезде қолданатын көрнекі материалға да баса мән беру керегін жазады. «Журналист мына жерде қылмыстық оқиғаны неке сақинасының суреті арқылы романтизациялап тұр. Бұл – этикалық проблема. Мәтінде қылмысты айыптап, суретте романтизациялайтын болсаңыз, дайындаған жаңалығыңыз біртұтас болу ерекшелігінен айырылып қалады. Жаңалықтың маңызды ерекшеліктерінің бірі – біртұтас болу. Мұны ұмытпау керек» дейді маман.
Holanews.qaz парақшасынан скриншот
Әлбетте, журналистикада қайғылы оқиғалар туралы да жазуға тура келеді: апат, қылмыстық оқиға, өлім, суицид және өзге де тақырыптар. Осындай кезде визуалға аса абай болған жөн. Біріншіден, бет-жүзі анық көрінген адамның орнына өзіңізді қойып көріңіз. Сонымен бірге осы суретті жариялағаннан қоғамда әлдебір жағымды өзгеріс бола ма? Аудиторияның санасын оята ма? Егер жауабыңыз «жоқ» болса, трафик үшін ғана жариялау – этикаға жат.
Atameken Business арнасының қызметкері жазда демалыс орнына барып, суға батып кетіп, денесі бірнеше күннен кейін табылған еді. Бұл оқиғаны көптеген БАҚ жазды. Түрлі нұсқа айтылды. Осы оқиғада этиканың бұзылған мынадай тұсын байқадық. Марқұмның қайтыс болғаны туралы ақпарат шықпай тұрып та, кейін де оның әлеуметтік желідегі суреттері емін-еркін қолданылды. Қанша жерден профайлы ашық, жалпыға жарияланған десек те, кемінде туыстарының рұқсаты алынуы керек еді. Тіпті рұқсат мәселесін ысырып қойғанның өзінде, суға батып кеткен адам жайлы жаңалыққа оның бұрын теңіз жағасында жүрген фотосы мен видеосын пайдалану аудиторияда түрлі сезім тудырады. Сол сәттердегі пікірлерді қарасаңыз, «байғұс, өлімі ақыры судан болыпты» деген сыңайда болған. Сонымен бірге ендігі бір жаңалықтарда марқұмның жағажайға арналған киіммен, ашық фотоларын салып, одан хейт жасалып жатты. Бұл жаңалық көп парақшада жарияланды. Бірақ Atameken Business-тің этика сақтамағаны жөн болмады. Кейіннен пікірлерде «мұндай сурет қойып пост салмау керек» деген месседж тарай бастағанда әлгі жазба өшірілді.
Sputnik_kz парақшасынан скриншот
Фотоның мақсаты – тақырыпты толықтыру. Яғни екеуі біте қайнасып тұруы керек. Назар аударту үшін ғана қиыс кеткен фотоны қоюға болмайды. Мысалы Sputnik_kzпарақшасындағы мына постты лентадан көргенде құлдыққа түскен балалар туралы деп ойлап қаласыз. Ал визуалдағы мәтінде «Бес жасар баланың салмағы небәрі 10 келі» деп тұр. Бұл жерден үйлесім таба алмадық. Сөйтіп посттың өзіне өттік. «Көкшетау полициясына 2017 жылғы баланың туысы арыз жазып, әкесі мен өгей шешесі балаға дұрыс тамақ бермей, ара-тұра байлап қоятынын хабарлаған» делінген. Байлап қою деген сөзге қарап, суретке аяғы шынжырланған баланы қойып, әлдебір байланыс орнатуға тырысқан секілді. Иә, бала үйде зорлық, қорлық көрмеуі керек. Біз бұл жерде салмағының 10 келіге жетпейтінін тақырып етіп алып, көрнекі суретінде құлдыққа түскен баланың суретін қолдану туралы айтып отырмыз. Аса сәтті үйлесім дей алмаймыз.
Adyrna.kz парақшасынан скриншот
Айтқандай, оқырман жаңалықтың суреті мен тақырыбына қарап ашу не ашпау туралы шешім қабылдайды. Сондықтан екеуі біртұтас болуы шарт. Суретке қарасақ, ғашығын өлтіріп, өзі суицид жасаған ер адамның полицияға қатысы бар деп қалуымыз мүмкін. Өйткені тақырып «Алматыда ер адам ғашығын өлтіріп, өзіне қол салды» деп тұр. Ал көрнекі суретте полиция қызметкерінің иығы ірі планмен берілген. Оқиғаның өзіне келсек, салонда ер адам ғашығын өлтіріп, одан кейін суицид жасаған. Полицияның бар қатысы сол: «Бұл оқиға бойынша қылмыстық іс қозғалып жатыр. Кісі өлтіру мен өзін-өзі өлтірудің мән-жайы анықталуда» деп ресми жауап қайтарған.
365info.kz парақшасынан скриншот
Желіде сіз жазғалы жатқан тақырыпқа қатысты шыққан бірінші суретті қолдана салуға болмайды. Өйткені этика тұрғысынан мәні сәйкес келмеуі мүмкін. Қала берді, сол суреттегі адам сіздің үстіңізден шағым түсіруге де ерікті. Мысалы тоқал тақырыбы туралы материалға той көйлегін киген, бет-әлпеті фатаның ар жағынан анық көрініп тұрған әйелдің суреті қолданылыпты. Жалпы мақалада әлеуметтік зерттеу туралы жазылған. Респонденттердің жауабына қарай үйлену мен ажырасу себептеріне тоқталған. Бірақ тақырып мынадай: «Тоқал мен этносаралық некелерге қоғамның көзқарасы қандай?». Әлеуметтік зерттеу туралы жазғаны керемет. Бірақ тоқал мен этносаралық неке деп екпін түсірілген тақырыпқа интернеттегі суретті қолданғаны жөн емес. Себебі сол фотодағы адамға оның еш қатысы болмауы мүмкін. Тіпті болса да, рұқсатын алмайынша жариялауға құқығы жоқ.
Kazexkkz парақшасынан скриншот
Зерттеу туралы тағы бір жаңалыққа көзіміз түсті. Генетиктер жүргізген зерттеу нәтижесінде қожалардың бойында арабтардың қаны бар-жоғы анықталған екен. Ру мәселесінде аса белсенді халқымыз үшін бұл тақырып өте үлкен трафик тартатыны белгілі. Соның ішінде жүзге жатпайтын, ақсүйек саналатын қожалар жайлы тіпті қызық болатыны анық. Осындай жаңалықтың көрнекі материалына қарасақ, мәтінін оқымайынша екіойлы болып қаласың. Араб ұлты өкілдерінің өте жақын, бірі екіншісінің мойнынан ұстап тұрған суреті қойылған. Бір қарағанда ЛГБТ өкілдері туралы жаңалыққа ұқсайды. Лентадан көрген адам да мұны қожаларға қатысты ақпарат деп ойламайды. SMM-маман бұл суретті таңдағанда не көздегені белгісіз. Десек те, пост суреті мен тақырыбы сәйкес келмейді.
Бұдан шығатын қорытынды: кез келген жаңалыққа иллюстрация берерде, желідегі парақшаға жүктерде оның мән-мазмұнына сәйкес келуін қатаң сақтау керек. Мағынасын басқа бағытқа бұратын, жаңалыққа керағар, этикаға қайшы суреттер қолданылмауға тиіс.
Сәкен Сейітханұлы әзірлеген алғашқы сюжет Мәжілістің тарағаны, депутаттар көтерген бастаманы қарапайым халықтың білетін-білмейтіні, депутаттардың пікірі, саясаттанушылардың Мәжіліс жұмысына берген бағасы, алдағы сайлаудың ерекшеліктерін қамтыды. Тараптарды сөйлеткен, сайлауға қатысты да толыққанды ақпарат берген толымды, нағыз сараптамалық материал әзірленіпті.
Президенттің Қостанай облысына сапарын бағдарлама жүргізушісі Жігер Сәрсен студияда тұрып баяндап, Тоқаевтың сөзінен қысқа үзінділер берілді.
Жігер Сәрсен мемлекет басшысының Біріккен Араб Әмірліктеріне жасаған сапары туралы сюжеттің алғысөзін ұзақ айтты. Сапар барысы, жасалған келісімдер турасында сюжет әдеттегідей көлемді болды. Негізінен президенттің Абу-Даби саммитінде сөйлеген сөзінен үзінді берілді. Сарапшыларпікірі жоқ. Хаттама сюжет болғанымен, екі ел ынтымақтастығына қатысты мол ақпарат қамтылған.
Елімізде «Жеке тұлғалардың банкроттығы» туралы заң қабылданды. Ол 3 наурыздан бастап күшіне енеді. Алайда бұл Жігер Сәрсен айтпақшы, «Банкрот болдым, мінекей», деп қуана жар салатын жағдай туды» деген сөз емес. Сюжетте кімдер банкрот деп өзін-өзі жариялай алатыны, ол азаматтарға қандай шектеу қойылатыны туралы сала мамандары, экономистер мен сарапшылар талдап беріпті.
«Лудомания» – құмар ойынға салынушылық туралы сюжет бағдарламаны тәмамдады. Құмар ойынға салынып, кейін өзін қолға алған жанның оқиғасымен басталып, оны емдеу мүмкіндігі туралы ақпарат берілді.
Sarap Тimes, Astana TV
Алғашқы сюжет президенттің Біріккен Араб Әмірліктеріне сапары турасында болды. Мемлекет басшысының Абу-Даби саммитіне қатысқанын айтып, баяндамасынан үзінді берді. Сапар барысы, қол қойылған келісімдер туралы да толымды ақпарат бар. Сапардың экономикалық және саяси маңызы туралы саясаттанушы, экономистер пікір білдірген.
Мәжіліс сайлауының өтетін күні белгілі болды. Sarap Тimes сарапшылардың пікірімен қатар, сайлау күнтізбесіне баса мән беріпті. Орталық сайлау комиссиясы жариялаған күнтізбеге қатысты мәліметті берді. «Жеті күн» секілді таратылған Мәжілістің жұмысына баға берілмеді. Бұл жол мажоритарлы сайлау жүйесі де қолданылатыны және ол сайлау президенттің қатаң назарында болатынына көңіл бөлген.
Саят Жөкен студияда Қоғамдық саясат институтының бас сарапшысы Ерлан Ахмедимен алдағы сайлау додасын талқылады.
Amanat партиясының атқарып жатқан шараларына кадр сыртындағы мәтін+синхрон форматында қысқа тоқталды.
Қарағанды облысы Ақбастау ауылындағы жайылым жерге зәру болып отырған фермерлердің проблемасын орынды көтерген. Жергілікті тұрғындар проблеманы барынша толыққанды баяндап берді. Бұл мәселеге қатысты ауыл әкімінің де уәжі бар. Тілші аумақтық жер комитетіне сұрау салып, жайылым жерге қатысты өткізілген байқау туралы фермерлер шағымын жеткізіп, мекемеден сотқа шағымдансын деген жауап алғанын айтты. Сондай-ақ, автор жерді иемденіп, бірақ мақсатына сай пайдаланбай отырған кәсіпорындар туралы баяндады, алайда олардың өкілін сөйлетпеді. Біржақты сюжетте айыптау бар да, оған қатысты нақты жауап жоқ.
Қымбатшылыққа қатысты әзірленген сюжет сараптамалық емес, сауалнама негізінде әзірленген материал деуге болады, көпшіліктің пікірі негізінде жасалған. Экс депутаттың пікірі бар. Ақпараттық маңызы түсініксіз материал. Өйткенә елімізде үнемі жалғасып келе жатқан инфляция жаңалық емес.
Былтыр қыркүйекке дейін шетелден елге әкелінген көліктерді заңдастыру 23 қаңтардан басталды. Осы туралы сюжет қандай жағдайда көлік заңдастырылмайды, қай кезде көлік иесіне айыппұл салынады және қандай көліктер сақтандырылмайтыны туралы ақпарат береді. Сонымен қатар, көліктерді заңдастыру қалай жүзеге асады, қандай құжаттар қажет екені туралы мәлімет бар.
«Қазақстан суицид жасалатын мемлекеттердің ішінде жиырмасынша орында тұр». Дастан Сейілханұлы осындай мәлімет келтірді. Ал сюжет өз-өзіне қол салған жандардың басқа марқұмдардан бөлек жерленетіні туралы. Тілші негізінен имамдарды сөзге тартқан, тұрғындардың, қоғам белсендісінің, психологтың пікірі бар. Дін өкілдері басқаларға ой салу мақсатында суицид жасағандар бөлек жерленетінін айтыпты. Дінде немесе шариғатта мұндай үкім бар ма? Тілші мысалға келтірген ауылда суицид неге жиі болған? Ол ауылдың әлеуметтік жағдайы қандай? Бөлек жерлеу қашан басталды? Ол тыйым бола алды ма? Бұл сұрақтарға жауап жоқ. Тілші тақырыпты қозғағанымен, оған бойлай алмапты.
«Айна», Еуразия бірінші арнасы
«Айна» апталықтан гөрі, журналистік зерттеуден құрылатын бағдарламаға көбірек ұқсап келеді. Алғашқы тақырып – Жаңа туған сәбиді қырқынан шығару шариғатқа жат па? Жас босанған ананың 40 күн бойы көз алдына түрлі нәрсе елестегені туралы оқиғасын айтып, кейіпкерден сұхбат алған. Ақпараттық маңызынан гөрі, көрермен тартуға, хайпқа басымдық берген сюжет.
Қайтыс болған адамның артынан жетісін, қырқын, жылдық асын беру – шариғатқа жат па? «Айна» көтерген келесі мәселе осы турасында. Кейінгі кезде әлеуметтік желіде уағыз айтып жүрген молдалар халықтың дәстүріне жат дүниелер айтқанын, тіпті сол дәстүрге жат амалдардың орындалуына себепші болып жүргенін астарлай көтерген сюжет екен. Ешкімді ашық айыптамаған, қазақы дәстүрлердің діни ұстанымға қайшы келе бермейтінін тұспалдай түсіндірген материал.
«EGov куәгері» айдарында астарға 2,5% мөлшерлемемен 5 млн теңгеге дейін берілетін несиенің шарттары туралы баяндалды.
19 наурыз өтетін Мәжіліс сайлауына қатысты қысқа ақпарат беріп, елімізде қанша партия бар екенін санамалап өтті.
Артық салмақтың бала денсаулығына зияны қандай? Әсіресе, қыз балалар үшін мұның салдары қандай болуы мүмкін? Ата-ана баласының бойындағы толықтыққа қашан назар аударғаны жөн? Осы туралы әзірленген сюжетте мамандардың, артық салмағы бар блогердің пікірлері, кеңестері бар.
«Айна» бағдарламасының тілшісі баспанасы өртке оранып, далада қалған ананың жаңа пәтерге кіруіне себепші болды. Көптеп көмектеп, қайырымдылық қордың демеуімен игі іс атқарылды. «Күлімдеші» айдары осы турасында. Алайда, тілшілер игі іс атқарғанымен, сол отбасының барлық жанын түгендеп, санамалап, әр балаға қатысты анасының сипаттамасын естіп, артық кетіпті. Әрине, кейіпкердің рұқсатымен оның жүзін ашы көрсетуге болатын шығар, алайда өздері камераға көрінуден бас тартқан жандар туралы ақпарат сұрау журналистік этикаға қайшы емес пе?
Айсұлтан Сеитовтің дебюті – «Қаш» фильмі – жылдың үздік картинасы бола алды, бұған режиссердің клипмейкингтегі жетістігі, одан қалды қоғамның ашаршылық тақырыбына асқан қызығушылығы себеп. Фильм қазақ және орыс тілдерінде субтитрмен шықты. Бәзбіреулер отандық сапалы кино көргісі келсе, ендібірі көкейдегі сауалына жауап іздеді. Картина сөзсіз көркем туынды һәм сапалы шыққан, алайда, айтар ойы екіұдайы сезім қалдырады. Неліктен? «Жаңа репортер» медиасыншысы Айдос Тайбекұлы талдап көрді.
Фильм не туралы?
Туынды 1932-33 жылдары қазақ даласында қолдан жасалған ашаршылықты суреттеуден басталады: азып-тозған жұрт, балалардың бейіті мен кеңестік әкімшілік. Еріксіз қабір қазушы болған Исатай күнделікті міндетіне кіріспес бұрын, жетім қалған інісін сандыққа тығып әуре-сарсаңға түседі, сондағы бауырын ұрлаптып алудан қорқады. Ауылбасы Исатайды Сарқанд қаласына көмек көрсету үшін жөнелтеді және інісін өзімен алып кетуге, сонда аштықтан құтқара алатынына көндіреді. Фильмнің негізгі сюжеті жолсапар барысында өрбиді.
Шығармашылық топ аталмыш туындының тарихи, я болмаса қандай да бір саяси астары болатынын алдын ала мәлімдеген жоқ. О баста «Қаш» хоррор жанрында ұсынылады деп топшыланды, онда ашаршылық болып жатқан оқиғалардың фоны ғана, ал негізі айтар ойы тұлғалық моральды-этикалық мәселелер турасында еді, яғни аштықты бастан кешкен адам қандай қадамға баруы мүмкін?
Несі дұрыс емес?
Шын мәнінде, фильмнің саяси астары жоқ деуге келмейді. Тіпті аталмыш туындының көкейге көп сауал тастайтын екіұдайы саяси жолдауы бар.
Сценарий бойынша қазақ даласында жергілікті болған аштықтан қазақтар ғана емес, ұжымдастыруды жүргізген Кеңес өкіметінің өкілдері де зардап шекті. Кеңес әкімшілігінің қызметшілері жекелеген аштықтың зардабын шекті дегеннің өзінде осынау ұлы ашаршылықты ұйымдастыруға жауапты – кінәлі таратың қайғы-қасіретін көрсету қаншалықты қисынды?
Режиссер ашаршылықтың салдарын сипаттай отырып, оның себебін жоққа шығарады. Фильм қазақ даласындағы ұлы қасіретті, каннибализмге сілтейтін азаптан ажал құшқандарды көрсетеді. Сөйте тұра, кеңес кезіндегі балалар үйінде өзіміздің қарадомалақтардың жақсы жағдайда өмір сүріп жатқанының куәсі боламыз. Мұның қаншалықты шындыққа жанасатыны бізге беймәлім, алайда ату жазасымен, репрессиямен қорқытып астық пен ірі қараны тартып алынғанының көрінісін байқай алмадық. Мұнда бейтарап баяндау бұзылды, сценаристің бастапқы мотивіне қарамастан, ақтауға мүдделі әңгіме құрылды.
Исатайдың қылшық ағаш пен екі тасты үйкелеп, от жаға алмай отыратын, ал кеңес сарбазының оған сіріңке жағуды үйрететін көріністің айтар ойы тіптен түсініксіз. Кейіндеу сарбаз көз жұмады және оның қалтасынан ата-анасының суреті табылады. Бұл жанжалдың бір жағын ізгілендіру немесе фильмнің үгіт-насихат құралына айналып кетпейтіндей етіп тепе-теңдікті сақтау үшін тарихи кинематографияда кең таралған әдіс. Алайда бізге мұндай әсер қалдыру үшін «жақсы сарбаздың» көрінісі оның әскерінің қатыгездігімен үйлесуі тиісті еді. «Қаш» мұны көрсете алған жоқ.
Ашаршылық туралы фильм түсіруге бел буған кез келген режиссер тәуекел мен жауапкершілік арасында қалатынын атап өту маңызды. Ұлы қасіреттің құрбандарын еске алу мен олардың ұрпақтарының алдында жауапкершілік бар дейтін болсақ, бұл тақырып бойынша саяси мәлімдеменің салдарынан туындайтын тәуекелді жоққа шығара алмаймыз. Бұл жағдайда «Қаш» цензураның шеңберінен шыға алмаған.
Десек те, ашаршылық туралы туындының саяси астары болмауы мүмкін бе? Ұлы қасіреттің ауыртпалығын, әлі де айтылмаған ақиқатын және жазылмаған жарасын ескеретін болсақ, мүмкін еместей. Мұндай картинаның айқын саяси астары болуы тиіс-ті, онда ашаршылықтың себебі мен салдары, сондай-ақ оған жауаптылар туралы ашық айтылуы қажет. Олай болмағанда, кино болған оқиғаларды түсіндіруден толық бас тартып, тек атмосферасын беруі керек еді.
Алайда «Қаш» көрерменді негізгі сюжет желісінде ұстап отырғанымен, оқиғаны тәпсірлеуге тырысып бақты. Нәтижесінде біз костюм, актерлік шеберлік, дыбыс және түстер тұрғысынан жоғары сапалы артхаус картинасына куә болдық әрі әрбір көрермен терең бойлай бермейтін ұлт қасіретінің нышандарын көре алдық. Ал саяси астары ашаршылық трагедиясын әлі терең сезініп үлгермегендердің көңілін күпте еткендей әсер қалдырды.
БАҚ беттерінен «25 жастағы келіншек 9-қабаттан секіріп, суицид жасады», «Маңғыстаулық ер адам үш баласын өлтіріп, артынша өзі де асылып қалды», «Абай облысында оқушы өз-өзіне қол салды» деген сынды жаңалықты жиі көреміз. Мұндай қаралы хабарды «ет үйреніп кететіндей жиілікпен» еститін болсақ та, жүректі дір еткізбей қоймайды. Әсіресе, айқайлаған тақырып, оқиға орнынан түсірілген суреттер, соңғы жазған хатының мәтіні мен марқұмдардың өміріне қатысты қосымша деректерді білгенде тіпті қиын. Қазақша медиа кеңістікте суицид жайлы жазғанда журналистер қандай қателік жібереді? «Жаңа репортердің» медиасыншысы Жадыра Аққайыр осы тақырыпты талдап көрді.
Іздеу жүйесінің баптауын кейінгі бір жылда жарияланған жаңалықтарды ғана шығаратындай етіп алдық. Бұлай іздегенде түрлі нәтиже табуға болады: Қазақстандағы суицидке қатысты статистика, қысқа жаңалық, «тың деректермен» көмкерілген көлемді материал, өз-өзіне қол салудың алдын алу жолдары және т.б.
Turkystan.kz сайтынан скриншот
Байқағанымыз, суицид болған кезде кей журналистер өзін детектив сезініп кететін секілді. Себебі болған жағдай жайлы эмоциясыз, қысқа-нұсқа ақпарат берудің орнына оқиға орнын суретке түсіріп, туыс не көршілерінен марқұм жайлы жаңа ақпарат сұрап, бөлек жаңалық қылып жариялауға құмар. Желтоқсанның ортасында Абай облысында мектеп оқушысының өз-өзіне қол салғаны туралы ақпарат біраз сайтқа шықты. Дегенмен тақырып арқылы кликбейт жасағандар бар. Мысалы Turkystan.kz сайтында «Абай облысында суицид жасаған оқушылар туралы тың дерек» деген жаңалық жарияланған. Сайт редакциясының қашанда трафикті ойлайтынын түсінуге болады. Бірақ өзіне қол салу секілді нәзік мәселеде абай болған жөн.
31 арнадағы «Сөздің шыны керек» бағдарламасы да осы жаңалықты жариялады. Тілшілер жасөспірімнің үйіне барып, анасынан сұхбат алған. Мектептегі буллиң мәселесінің көтерілгенін құптаймыз. Дегенмен осы ретте кадрға ірі планмен жіпті, қораның ішін көрсеткені дұрыс емес. Олай дейтініміз, оқиғаға қатысты толық ақпарат беру, оның ішінде қалай асылғанын, қай жерде болғанын, оған әзірлік қалай болғанын, тіпті өлер алдында жазған жазбасын жариялауға болмайды. Оқиға орнынан стендап жазу да солай. Осының барлығы келесі бір адамның суицид жасауына дайын сценарий болуы мүмкін. Сол үшін де бұл тақырыпты қозғағанда абай болу керек. Жақындарынан сұхбат алғанда да мәселеге тым тереңдеудің қажеті жоқ. Сонымен бірге тергеу амалы толық аяқталмайынша қандай да бір интерпретация жасауға болмайды. Өйткені бір тараптың ойына ғана сүйеніп, кейін ол басқа сипат алып кетуі мүмкін. «Сөздің шыны керек» бағдарламасының құптарлық ісі – сөз соңында суицид туралы ойланып жүргендерге арналған сенім телефоны мен көмек беретіндер туралы ақпарат берді. Өзіне қол салғандар жайлы жазылған кез келген материалға осындай сілтеме артық етпейді.
exk.kz сайтынан скриншот
Кейде суицид деп айтылған мәселенің артында қылмыс жатуы мүмкін. Әсіресе, марқұмның туыстары жақынының өліміне кінәліні іздеп, шарқ ұрады. Журналистерге хабарласып, итермелеген жағдай жайлы айтады. Мысалы үш баласымен көпқабатты тұрғын үйдің терезесінен секіріп кеткен әйелдің тағдыры ешкімді бей-жай қалдырмады. Қоғамда резонанс тудырған бұл оқиға туралы жазбаған БАҚ кемде-кем. Соның ішінде «Экспресс К» аса ерекшеленді. Туыстарынан видео-сұхбат алып, кейін жаназасынан фоторепортаж ұсынған. Редакция осыған ұқсас тағы бір жағдайды аноним оқырман айтқан нұсқа тұрғысынан талдап шыққан. Оқиға болған жерді суретке түсіріп, көлемді зерттеу жасапты. Суицид емес, қылмыс болуы мүмкін дегенді алға тартқандардың нұсқасына сүйеніп, тілші сан түрлі сауал жолдайды: «Сол күні әйел алдымен күйеуіне таңғы ас беріп, оны шығарып салып, небары 10 минуттан кейін балаларын пышақтап өлтірді ме?», «Анасы алдымен ұлын, артынан қызын, одан кейін өзін пышақтап өлтірді ме?», «Оның қызы бірден жан тапсырмай, қиналды ма?», «Кішкентай қыз бірден өле қоймай, қансырап жатса да, анасына қол созып, кеудесіне басын қойып өлген бе?», «Пәтердің іші қанжоса ма?», «Ұл бала төсекте қанға боялып жатты ма?», «Анасы бір дыбыс шығармай, бір рет те айқайламай, балаларын пышақтай салғаны ма?» Оқып отырғанның өзінде ішіңіз алай-дүлей болады, солай емес пе? Мұндай эмоция тудыру арқылы журналистің не көздегені белгісіз. Осы ретте суицид жайлы жазғанда ескеру керек тағы бір жайтты атап өтпесек болмайды. Әдетте бір жаңалықтың соңында тақырыбы үндес келесі бір материалға сілтеме жүреді. Ол сайт жұмысы үшін маңызды екенін түсінеміз. Дегенмен өзіне қол салу фактілері жайлы «естеріңізге сала кетсек» деп ұқсас жағдайға сілтеме беру этикаға қайшы.
tengrinews.kz сайтынан скриншот
Көпшілік талқысына түскен тағы бір жағдай Маңғыстау облысында болды. Үш баласын өзімен бірге о дүниеге ала кеткен ер адамның оқиғасы. Бұған қатысты да түрлі нұсқа айтылып, жазылды. Бір материалдарда әлеуметтік жағдайдың төмендігінен делінсе, енді бірі ер адамға қатысты басқа фактілер айтып, айыптап жатты. Трафик тарту үшін тақырыпты айқайлатып қою бұрыннан бар әдіс. Десек те, онсыз да оқырманы көп Tengrinews.kz сайтының кликбейт қолданғаны жөн болмады. Ал taulik.kz марқұмның бұрын сотталғанын алға тартқан.
Байқағанымыз, кей тілшілер мұндай ауыр тақырыпты жазған кезде сөзіне жауапкершілік алуды ұмытатын сыңайлы. Егер түбінде мұндай жағдайдың барынша азайғанын қалайтын болса, осындай қиын халде жүргендер қайда хабарласа алатынын айтып, болмаса ендігі біреудің өмірін сақтап қалу үшін жақындарына сигнал болатын жайттарды қаперге салса болмас па еді?
«Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы туралы» Конституциялық заңның күші жойылды. Қорытынды сараптамалық бағдарламалардың негізгі тақырыбы осы туралы болды. Сондай-ақ, қорытынды бағдарламалар Қазақстанда McDonald’s компаниясының жұмысы тоқтағанын жарыса айтып, еліміздегі ет өндірісіндегі мәселелерге сюжеттер арнады.
«Жеті күн», «Хабар»
Парламент «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы туралы» Конституциялық заңның күшін жойды. Енді Нұрсұлтан Назарбаевтың экс-президентке тән құқықтары ғана бар. «Жеті күн» сараптамалық бағдарлама ретінде аталмыш заңның күшін жою себебіне тоқталып өтсе де болар еді. Алайда құқықтық талдау болмады. Айдос Сарым мен Әділет министрінің Парламент клуарындағы түсініктемесімен ғана қысқа қайырылды.
Оның орнына алғашқы сюжет McDonald’s Қазақстаннан кетіп бара жатқаны туралы мәселе көтерді. Елімізде бұл компанияға қажетті стандартпен ет даярланбайды. Сюжет авторы осы тақырып арқылы еліміздегі ет өндірісіне тоқталып өтіпті. Еліміздегі сапа стандарты бойынша ет даярлауға қатысты тараптардың пікірі бар. Алайда франчайзинг иесі Food Solution KZ компаниясы өкілдерінің пікірі болмады.
Арқалық қаласындағы жылу желілерінің тозығы жеткен, мердігер компания жақында қолданысқа берілген жылу орталығының бір қазандығын құрастырып үлгермей жатыр, таяу жылдары қолданысқа берілген спорт кешені суық, жалпы Арқалықты дамытуға бюджеттен қанша ақша бөлінеді – «Моноқала мұңы» аталатын сюжеттің жалпы мазмұны осындай. Құрылымы жағынан сараптамалық сюжеттен гөрі облыс басшысының Арқалыққа сапары негізінде әзірленген материалға көбірек ұқсайды.
14 қаңтар күні Сенат депуттарының сайлауы өтті. Бағдарлама жүргізушісі осы туралы қысқа ақпарат берді. Ең көп дауыс жинаған үміткерлердің суреті студия мониторына шығарылды. Сенат жұмысының регламенті ауысты. Назарбаевқа берілген «Құрметті сенатор» атағы қайтарылды. Мәслихат депутаттары арқылы сайланатын Сенат депуттарының үгіт-насихат науқаны қалай өтті? Заң шығару құрылымында Сенаттың маңызы қандай? Жұмыс регламенті өзгерген соң Жоғары палата құзырына не кіреді? Бұл сауалдар бір сюжетке арқау болар еді, алайда «Жеті күн» авторлары қысқа ақпарат берумен шектелді.
«7-20-25» бағдарламасы жалғасатын болады. Ал пәтер бағасы қымбаттамаса, енді арзандамайды. Индира Жылқайдарова құрылысшылар, риелтор, Ұлттық банк өкілі мен тұрғындардың пікірін қосып, материал әзірлеген. Дегенмен, сюжеттің нақты жағдайды баядау талпынысын атап өту қажет. Маңызды статистикалық деректер келтірілді. Дереккөзін атап өту артық болмас еді.
Оралмандарға берілетін квота саны былтырмен салыстырғанда артқан, алайда 1992 жылмен салыстырғанда 100 есе қысқарған. Елге қоныс аударған қандастар туралы сюжетте осындай мәлімет айтылды. Сырттан келген қандастарға орыс тіліне қатысты кейде мамандығымен жұмыс табу да қиын болып жататын жағдай кездеседі. Дегенмен, Сәкен Сейітханұлы әзірлеген сюжетте негізінен қандастарға елімізде жағдай жасалып жатқаны айтылды. Сюжеттегі видеоқатардың маусымдық ерекшелігіне мән берілмеген. Қыс кезінде бағдарламаға күн жылыда түсірілген видеолар қолдану көрермен тарапынан сенімсіздік тудыруы мүмкін екенін телевизия мамандары ұмытпағаны жөн.
Елімізде сейсмология саласында бірыңғай ұлттық орталық құрылады. Сейсмолог мамандар елімізде жер сілкінісі жиі болатын өңірлердің картасын әзірлеген. Сондай-ақ, Алматыда жер сілкінісін алдын-ала анықтауға мүмкіндік берілетін жаңа құрылғылар орнатылып жатыр. Соңғы сюжет осы жайында болды.
Sarap times, Astana TV
Sarap times та Елбасы туралы Конституциялық заңның күші жойылғаны туралы қысқа қайырды. Депутат Ерлан Сайыровтың Парламенттегі баяндамасынан үзінді берумен шектелді.
Өткен аптада Ішкі істер министрлігі 2022 жылдың 1 қыркүйегіне дейін елге әкелінген көліктерді заңдастырудың шарттарын жариялаған болатын. Дастан Сейілханұлы бұл туралы студиядан кадр сыртындағы мәтін түрінде баяндап өтті.
Өткен аптада қоғамдық орында бейәдеп сөйлегені үшін 69 000 теңге айыппұл салынатыны туралы туралы қабылданған заң әлеуеттік желіде қызу талқыланды. Осы заңға қатысты ұзақ алғысөзден кейін жүргізуші сюжетке кезек берді. Әлеуметтік желідегі пікірлер, журналист, философ мамандар, Мемлекеттік қызмет істер агенттігі мен ІІМ өкілі сөз алған сюжетте автор екі тарапты сөйлетуге тырысқан. Алайда заңды талдағанда кімнің бастамасы, бастамашы топтың қандай уәжі барын анықтап, заңгерлер, адам құқын қорғау жөніндегі уәкіл секілді сарапшыларды сөйлету керек еді. Жалаң талдауға құралған сюжет.
Еліміздегі ЖОО-ларда оқу ақысы жыл сайын қымбаттайды. Ғылым және Жоғары білім министрлігі жеке ЖОО-ға оқу ақысына қатысты талап қоя алмайды. Оқу ақысының қымбаттап жатқаны туралы сюжетте жұмысшы мамандықтардың мәртебесін көтеру туралы ой айтылды. Орынды мәселе көтерген сюжет.
Елімізде «Құмар ойындар туралы» заң бар. Оған сәйкес, азамат өз еркімен құмар ойындарды ұсынатын компанияға өзіне шектеу қоюын сұрап өтініш жаза алады. Сюжетте статистика, заңгердің орынды пікірі бар. Алайда тұрғындардың құмар ойынға салынғандар туралы пікірі артықтау көрінді.
Бангокқа жұмыс іздеп барған қазақстандық екі азамат жоғалып кетті. Бұл іске Сыртқы істер министрлігі араласып, Таилдандтағы елшілік қолға алды. Осы жағдай туралы әзірленген сюжетте шетелде жұмыс істеу үшін азаматтар нені ескеруі керектігі айтылды. СІМ ресми өкілі, жоғалған қазақстандықтардың жақындары және шетелде жұмыс істеуді ұйымдастыратын компания мамандарының түсініктемесі бар.
Sarap Тimes Сенат сайлауы туралы да қысқа қайырды. Сайлау қорытындысы бойынша басым дауыс жинаған журнлист Бибігүл Жексенбайды сөйлетті. Орталық сайлау комиссиясы Сайлау қорытындысын 20 қаңтар күні жариялайды.
Amanat париясының атқарып жатқан іс-шараларына аз-кем тоқталып, студияда Қоғамдық саясат институтының бас сарапшысы Қосман Қажкеновпен сұхбат жасалды.
Жыл басталғалы ауа райының қолайсыздығы жолаушыларға қиындық тудыруда. Sarap Тimes республика бойынша жағдайға шолу жасап, Астанадағы ахуалға кеңірек тоқталды. Ауа райының қолайсыздығы туралы ескертуді біле тұрып, жолға шыққан автокөлік иелеріне айыппұл салынатыны туралы айтты.
Халық емшілеріне жүгінетіндер көбейді. Соңғы сюжетте мұның себебін халықтың медициналық сауатының төмен болуымен байланыстырған. Емшіге жүгінетіндердің көбюіне не себеп, емшілердің жұмысына ғылыми тұрғыда баға беруге бола ма? Сюжетте осы секілді мәселені тереңнен зерттеу кемшін болды. Жалпы Sarap Тimes қарапайым тұрғындардың пікіріне көбірек жүгінеді. Дегенмен, сараптамалық бағдарламада саладағы сарапшылардың көмегімен мәселеге сауатты талдау жасалуы керек.
«Айна», Еуразия бірінші арнасы
«Айна» бағдарламасы да Сенаттың алдын ала нәтижесі туралы ақпарат берді. Қай депутат басым дауыс жинағанын айтып, болашақ ытимал сенаторларды таныстырып өтті. Басы дауыс алған астаналық кандидат Бибігүл Жексенбайдың пікірі берілді.
Сондай-ақ, «Айна» бағдарламасы бұл аптада несие мәселесіне бірнеше сюжет арнады. «Ипотека харам ба?» деген сауалға Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының өкілі жауап берді. Мұсылмандық ипотеканың шарттары туралы да айтылды. Парламент депутаттарының, ел арасына кеңінен танылған Нұрлан молданың пікірі бар.
«Жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесі деген не? Сюжетте Ұлттық банктің базалық мөлшерлемені көтергені, оның қарапайым халыққа әсері туралы орынды талдау жасалды. Сарапшы пікірі бар.
3 наурыздан бастап елімізде Жеке тұлғалардың банкроттығы туралы заң күшіне енеді. «E-Gov куәгері» айдарында Гүлнәзия Жалғасқызы осы заңның талаптарына тоқталып, сала мамандарының түсініктемесін, халықтың пікірін берді.
Пәтер жалдап жүріп қайтыс болған жанды пәтер иелері үйінен шығаруға рұқсат бермейтін көрінеді. Бұл туралы өткен аптада әлеуметтік желіде қызу талқыланған болатын. «Айна» бағдарламасы осындай пәтер иесінен және басқа бір жағдайға куәгер болған жаннан пікір алыпты. Әруаққа қатысты тылсым оқиғалар туралы энергепрактиктер ойын айтыпты. Қазақстан Діни басқармасы өкілдерінің де пікірі бар.
Айна бағдарламасы жаңа айдар ашқан. Онда әлеуметтік қиындық көріп жүрген жандарға жылу жинап, қайырымдылық жасауды мақсат етеді. Осылайша түсірілім тобы бір отбасына жылу сыйлады. Әлеуметтік ток-шоудың тақырыбы емес пе?!
Бағдарлама Қ.Тоқаевтың Біріккен Араб Әмірліктеріне ресми сапарынан басталды. Оның Әмірлікке барғанын хабарлап, іс-шаралар жоспарын айтып өтті.
Мемлекет басшысы кешегі аптада Үндістан Премьер-министрі Нарендра Модидің шақыруымен «Жаһандық Оңтүстік дауысы» виртуалды саммитіне де қатысқан. Бұл туралы сюжетсіз баяндап, президент сөзінен үзінді берді.
Сенбі күні Сенат депутаттарын сайлау өтті. Жүргізуші Альбина Әшім ұзын-сонар цифрларды айтып шықты. Сюжетсіз тақырыпты аумақтық сайлау комиссиясы төрағасының және депутаттың комментарийімен толықтырды.
Мәжіліс осы қаңтарда мерзімінен бұрын таратылуы мүмкін. Жүргізуші Төменгі палатаның неліктен таратылатынын айта келе, Парламенттің қос палатасы осы апта Елбасы туралы заңның күшін жою туралы заң жобасын мақұлдағанына ойысты. Сюжетсіз материалға Әділет министрі Азамат Есқараев, Мәжіліс депутаты Айдос Сарым мен Сенат спикері Мәулен Әшімбаевтың комментарийін қосты.
«Екібастұз жылу электр орталығында апат болғалы 2 айға жуықтады. Ал оқыс оқиғаның салдары жойылды ма? Апаттан зардап шеккен үйлердің қаншасы қалпына келтірілді? Қазір барлық үйге жылу берілді ме? Халық әлі де тоңып отырған жоқ па?». Алғысөзде айтылған сан сұраққа жауап іздеген сюжеттен түсінгеніміз – Екібастұзда жағдай мәз емес. Пәтерлер азынап тұр, тіпті кейбір мектептер онлайн-форматта оқытуға көшкен. Жылу құбырлары әбден тозған. Сюжетте қаншама тұрғынның хикаясы мен комментарийі, әкімдіктің жауабы бар. Тілші Амангелді Сейітхан Екібастұз жұртшылығы Жаңа Қазақстанның жаңа жылында қалай қинала өмір сүріп жатқанын көрсете алды.
Apta редакциясы Украинадағы жағдайды елеусіз қалдырмай келеді. Шолу сюжеттің алғысөзінде Ресей сенбіде Украинаны тағы зымырандармен жаппай атқылағанын, Днепрде көпқабатты үйге зымыран түсіп, ондаған адам өліп, тағы ондаған адам жараланғанын, Қазақстан кәсіпкерлері Буча қаласы мен Киев орталығында киіз үй тіккенін, тұрғындар осы пункттерге барып, жылынып, автономды құрылғы арқылы телефондарын қуаттай алатынын да айтты. Осы киіз үйлерге РФ СІМ өкілінің мәлімдемесі мен ҚР СІМ өкілінің жауабын да берді. Сюжетте соғыс даласынан соңғы хабарларды шолып, Украина президенті мен РФ қорғаныс министрлігі өкілінің комментарийін берді.
«Ұлттық банк Ресей мен Қазақстан арасындағы теңге мен рубльдің тұрақтылығын сақтау және конвертациялау туралы келісімді бұзу туралы қаулының жобасын жариялады». Теңге бағамы қалай қалыптасады? Бұған рубльдің әсері мен алдағы теңге бағамына болжам қандай? Мінеки, осы сауалдың жауабын жинақтаған түсіндірмелі сюжетте сарапшыны, экономист пен Ұлттық банк төрағасын сөйлетіпті.
McDonald’s компаниясының Қазақстан нарығынан кетуі елдің инвестициялық тартымдылығына кері әсерін тигізеді екен. Премьер-министрдің осы пікірі ауыл шаруашылық саласының мәселесін толғаған және Орталық Азия елдері арасында Қазақстанның инвестициялық тартымдылығы жоғары екенін дәлелдеген сюжетке арқау болды.
Дубайға ақша табуға кетіп, хабар-ошарсыз жоғалған екі отандасымыздың тағдыры елді алаңдатып отыр. Apta тілшілері де мәселеге бей-жай қарамай, шетелде жүрген қазақстандық еңбек мигранттары туралы үлкен сюжетке дайындаған. Әсіресе, Оңтүстік Кореяда жүрген еңбек мигранттарына көбірек назар аударды. Өйткені Оңтүстік Кореяда 37 мың қазақстандық жүрсе, оның 11 мыңы – заңсыз мигрант екен. Заңсыз еңбек мигранты болудың қиындығы, шетелде жұмыс істеу, виза мәселесі мен отандастарымыз неліктен шетелде жұмыс істеуге кетіп жатқанын зерттеген сюжетте көп мағлұмат бар. Жоғалып кеткен екі жігіттің жақындары, еңбек мигранттары, шенеуніктер, сарапшылар мен заңгерлер сөйледі. Толымды әрі тартымды материал.
Apta тілшісі Моңғолияға барып, Құтлық Қағанның бітіктасы туралы сюжет дайындапты. Былтыр жазда табылған бітіктас түркі тарихын тағы екі ғасырға тереңдетті. Жәдігердің жай-жапсарын жан-жақты танытқан сюжеттің кадрлары қызық, ал тарихшы ғалымдар мен түркологтардың пікірі құнды.
Осы аптада президентке Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия материалдарының негізінде дайындалған көптомдық таныстырылды. Бұл жаңалықтың фонында айта кетер бір жайт бар: Apta бағдарламасы бүгінгі Қазақстанның азаматтық қоғамында не боп жатқанын айта бермейді. Apta тілшілері Қаңтар оқиғасы кезінде азапталғандар мен жазықсыз оққа ұшқандар, журналистерге қысым көрсету мен шабуыл жасау (Динара Егеубаеваның көлігіне от қою оқиғасын алайық) туралы айтпайды. Неліктен? Мұны «қуғын-сүргін» деп атау артық болар, десе де жай тақырып емес. Бәрі де қазіргі Қазақстанда боп жатқан оқиғалар. Сөйте тұра авторлар өткенді айтып, бүгінді елеусіз қалдырып келеді.
Бағдарлама АҚШ-тың Лейк-Плесид қаласында өтіп жатқан Қысқы Универсиада жаңалығымен аяқталды. Қазақстандық биатлоншы Вадим Куралес 15 км қашықтықтағы жекелей сында чемпион атанып, алтын медаль жеңіп алды.
Мен сонша балаң оқырман не көрермен емеспін: артымда Жаңаөзен, Арқанкерген, Арыс драмалары бар. Ол оқиғалардың егжей-тегжейіне ақыры көз жеткен жоқ, бірақ Қаңтар қырғынына сәуле түседі деп үміттендім. Cебебі, былтырғы қарашада президент сайлауында жеңіске жеткен үміткердің «Жаңа Қазақстанында» әділдік туралы сөз көп болатын.
Қаңтар қырғынының бір жылдығына билік те, блогерлер де қатты дайындалды. Билік әдеттегідей белсенділерге аңду қойып, тіпті тұтқындауға көшсе, блогерлер мен еркін журналистердің трендке түспек ойы болғаны туралы тек тұспалдай аламын. Сөйтіп, осы күндері аталмыш тақырыптағы видеоконтент қаулады.
Мемлекеттік ақпарат тарататын флагмандардың бірі – Qazaqstan ұлттық арнасы Қаңтар қырғынының жылдығына «Қаралы қаңтар» деректі фильмін ұсынған.
Фильм Қазақстан президентінің твиттердегі жазбалары мен түрлі мінберлердегі мәлімдемелерінен түзілген. Басты сауал ретінде «қаңтарда не болды?» деген сұрақ алынған. Қоғамды дүрліктірген «халыққа оқ атқандар – кімдер?» деген сұраққа жауап болмады. Небәрі бір жыл өткен әрі ел арасында тарап кеткен әуесқой видеолардан құралған фильмде ізденген көрермен үшін жаңа дерек жоқ. Тек полиция өкілінің: «121 адамға қатысты 179 іс жүріп жатыр» дегенінен, құзыреттілер қаза болғандар үшін кінәлілерді әлі де іздейді деп топшылауға болады. Фильмнің қыршындарға қатысты жері осы ғана. Ал жазушы Дулат Исабековтың әлі соты болмаған Мәсімовтің бейнесімен сүйемелденген әңгімесінен «кім кінәлі?» деген сұраққа жауап авторларға белгілі сияқты көрінді. Фильмде адвокат Абзал Құспанның қырғынға «құқықтық баға берілмегені» және жазушы Жүсіпбек Қорғасбектің «ашық әңгіме айтылмады» деген сөздері бар. Фильмнің бар тұздығы – республикалық билік арнасы үшін біршама батыл осы тұжырымдар деуге болады. Сосын, республикалық арнаға «шал, кет!»деп ұрандатқандардың кадры шығуы да соны көрінді.
«Азаттық» ұсынған «Қаңтар ұйымдастырылған ба?» деген арнайы хабарының беташар сюжеті 1 жылдан бері бірінші орында тұрған – «оқ атқан кімдер?» деген сауалдың үстінен дөп түседі.
Жазықсыз қыршындардың жиынтық образына айналған марқұм сәби Айкөркем Мелдеханның қазасын тергеу нәтижесі – «билік бейтарап тергеу жүргізуге мүдделі ме, жоқ па?» деген сұраққа нақты жауабын беріпті: жоқ. Арнайы хабарда елдің оқиғаға қатысы бар барлық аумағының қамтылуы ұтқыр шешім. Қаңтар драмасының жекелеген мекендерге емес, бүкіл елге қалай әсер еткенінің бейнесі қалыптасқан. Ал қаза болғандар мен мертіккендердің туысқандарынан тіл алуды журналистікпен қоса, гуманистік қарекет болды деуден басқа лаж жоқ.
Еркін журналист Динара Егеубаеваның «Қаңтар. Что это было?» деген сұхбаттар топтамасы Қаңтар қырғынының жылдығына «мылтықтың басуы» болды.
Топтаманың ең көп қаралған видеосы – ресейлік gulagu.net жобасының негізін қалаушы Владимир Осечкинмен сұхбат көрерменге көп нәрсе күттіреді. Алайда әңгіме тек конспирологиялық тұспалдар айналасында өрбіген. Фактографиялық мәліметтер жоқ. Ресей билігінің арнайы қызметтер арқылы exUSSR елдеріне қанат жайғаны, қасақана акциялар ұйымдастыратыны орыс тілді медиада үйреншікті әңгіме болып кеткен. Дегенмен, Динара Егеубаеваның «Қаңтар. Что это было?» топтамасының көрермен үшін өз орны бар. Бұл топтама – Қаңтар қырғынына әсіресе, құқықтық баға беру жолында қажырлы еңбек.
«Хабар» агенттігінің «Қаңтар оқиғасы: дерек пен дәйек» деректі фильмінде әлдебір деректер бар, бірақ дәйектер көрмедім.
Қаңтар қырғыны тек бұзақылар мен меморгандардың текетіресі ретінде көрсетілген. Басқа ешкімге, ешнәрсеге орын жоқ. Оқиғаға триггер болды деп есептелетін Маңғыстаудан бастап, соңғы минуттарға дейінгі сюжеттер тек тонау мен шабуыл, ұрлық-қарлық айналасында өрбіген. Қаза болғандар жөнінде бір ауыз сөз ғана айтылды. Фильмде қаңтар оқиғасының қылмыстық қана емес, әлеуметтік-саяси алғышарттары болуы мүмкін екені туралы тұспал да жоқ. Әрине, белгілі тақырыптық шектеуі бар билік арнасынан анау айтқандай айқындық күту томпақтау. Бірақ журналистік минимум ретінде қанды оқиғаның әлеуметтік-саяси астарын қамту керек.
Қаңтар қырғынының жылдығына дайындалған фильмдер мен басқа да видеоконтент кезекті рет ресмиеттің қасаң ақпараттық саясатына дәлел болды. Журналистер сүйенетін, зерттеулеріне баспалдақ болатын мәліметтер мардымсыз. Ал сауал барған сайын көбейіп бара жатыр. Оқиға кезінде қауіпсіздік кеңесінің мәңгі төрағасы Назарбаевтың рөлі қандай болды? Тоқаев төраға болған соң, оның өкілеті тоқтады ма? Газдың күрт қымбаттау механизмі неге ашылмады? Газдың түпкі бенефициарларынан жауап алына ма, жоқ па? «Ескертусіз оқ ату» туралы бұйрықты күштік құрылымдар қалай орындауы керек еді: айна-қатесіз бе, әлде ахуалға қарай ма? Жақсы, бұл сұрақтарды әуестік дей салайық.
Онда, 238 адамның қазасы ше? Олардың бірсыпырасы қылмыскер деп танылды. Ол соттың шешімі ме, әлде тергеушілердің баяндамасы негізінде ғана ма? Ақыр аяғы, жазықсыз қаза болғандардың туыстарынан мемлекет тарапынан кешірім сұрау сонша қорлық па?
Мақала қатталып жатқанда, Петропавлда бір жастағы балаға 35 млн теңгенің «Спинраза» препараты егілгені туралы жаңалық шықты. Республикалық бюджет есебінен осынша қаражат бөліп, мемлекет баланы аман алып қалуға барын салды. Бұл хабардың жылы тигені сонша, бір сәт Қаңтар қырғынындай оқиғада адамы дерексіз кететін елміз деп ойламайсың.
2022 жыл Қазақстан тарихында сөзсіз қалады. Олай дейтініміз, түрлі оқиға мен өзгеріске толы жыл болды. Соның ішінде, медиа саласында да есте қалатын оқиға аз болған жоқ. «Жаңа репортердің» медиасыншысы Жадыра Аққайыр жыл қорытындысын жасады.
Қанды қаңтар: БАҚ-қа жасалған қысым
Жаңа жыл ауыр басталды. Бастапқыда жаңаөзендіктер газдың қымбаттағанына наразылық білдірді. Кейіннен билікке көңілі толмағандар қарасы көбейіп, мұндай көтеріліс өзге облыстарда да басталды. Салдарынан интернет бұғатталып, Қазақстан халқы байланыссыз қалды. Ақпаратқа «аш» халық жақындарымен хабарласа алмай бір, нақты ақпарат ала алмай екі қиналды. Ел арасында «қанды қаңтар» деген атау алған оқиғаның журналистерге тигізген әсеріне тоқталайық. «Әділ сөз» халықаралық сөз бостандығын қорғау қоры жасаған мониториң нәтижесінде 41 БАҚ қызметкеріне қысым жасалған. Журналистерге кәсіби қызметін атқаруға кедергі жасаған жағдайлар да бар. Оралда Лұқпан Ахмедияровты тұтқынға алды. Ол халықты айтаққа ермеуге шақырған еді. ШҚО-да – Дарын Нұрсапар, Көкшетауда Бақыт Смағұл да осылай ұсталған. Нәтижесінде барлығына рұқсат етілмеген митиңге қатысқаны үшін айыппұл салынды. Ақтөбелік Ардақ Ерубаеваны да үйінен алып кетіп, сұрақ астына алған. 6 қаңтарда алматылық телеарнаның түсірілім тобы оқиға орнына бара жатқан тұста атыс басталып, салдарынан көлік жүргізушісі Мұратхан Базарбаев қаза тапты. Жалпы алғанда 9-28 қаңтар аралығында «Әділ сөзге» 12 журналист пен блогер хабарласып, қарсылық акциясына байланысты полиция бөлімшесіне шақырып жатқанын айтқан. Мұның бәрі – Қазақстандағы БАҚ-тың кәсіби қызметін атқаруға жасалған кедергі, сөз бостандығына қысым. Жергілікті медиада байқалған тағы бір тенденция – экс-президент Нұрсұлтан Назарбаевтың аты мемлекеттік БАҚ-та баяу естіле бастағаны, тіпті айтылмады десе болады. Қаңтар кезінде тұңғыш президентті халқы таппай қалды. 18 қаңтарда Тоқаевтың жанында болуға шақырды да, жоқ болды. Бұл кезеңдегі оқиғалар жайлы ол араға айлар салып қана айтты. Ол туралы сәл кейінірек.
Ақпан: Эдьютон-2022 және Украинадағы соғыс
Айдың басында медиасауат бойынша дәстүрлі MediaCAMP Эдьютон-2022 үшінші инновациялық семинары өтті. Бес күнге созылған іс-шара көпшіліктің көңілінен шықты. Биылғы семинардың басты ұраны – «Медиасауат: кино, жарнама, ойындар». Семинарға Қазақстан, Тәжікстан мен Өзбекстаннан 30 адам қатысты. Іріктеу байқауына барлығы 149 өтініш, соның ішінде Қазақстаннан – 67, Тәжікстаннан – 45, Өзбекстаннан 35 өтініш келіп түскен. Семинар соңында Қазақстан, Тәжікстан және Өзбекстанда медиасауат жобалары қорғалды. Менторларының жетекшілігімен ойластырылған жұмыстар ішінде ең үздік шыққан 15 қатысушы анықталып, оларға қаржылай қолдау жасалды. Қазақстанда Ольга Малышева және Лариса Нода (бірлескен жоба), Гүлнар Әбікеева, Дәурен Бақберген, Светлана Раздоба, Сергей Ляшенко жеңіске жетті. Тәжікстанда Мукима Абдуфатоева, Ильхома Хошимов, Зохира Шомусалламова, Ильхома Джамолиена, Усмона Ниёзова жеңімпаз атанды. Эдьютон семинары 2020 жылдан бастап АҚШ Халықаралық даму агенттігі (USAID) қаржыландырып, Internews жүзеге асыратын Орталық Азияның MediaCAMP бағдарламасы аясында өткізіліп келеді.
Ақпандағы айтарлықтай есте қалған оқиға – Ресейдің Украинаға басып кіруі. Мұның мән-жайына тоқталмай-ақ, қазақстандық БАҚ бұл тақырыпты қалай бергенін шолып шығайық. 24 ақпанда екі ел арасындағы соғыс туралы барлығы жарысы жаза бастады. Дегенмен соғыс деп атаудан барынша қашқалақтағандары да болды. Мемлекеттік тапсырыс алатын БАҚ билікке бағынатыны белгілі. Сондықтан соғыс деп тіке айтуға батпаған. Мысалы «Хабар» редакциясы мен zakon.kz порталы «Украиндағы жағдай» деген секілді хештегтер қолданған. Кейбірі «арнайы операция» деп те жазды. Десек те, барды бар деп көрсеткендер аз болған жоқ. Соның ішінде, «Азаттық» пен «Власть» ашық ақпарат таратты. Қазақстандықтар Украина халқына гуманитарлық көмек жолдағаны жайлы ақпарат көп жазылды. Оны жарияламаған бірен-саран медиа ғана бар. Оның өзі – «Россия сегодня» агенттігіне тиесілі «Риа новости» мен Sputnik. Ал дереккөз көрсетуге келсек, ресейлік те, украиналық та БАҚ-қа сілтегендер болды. Әйтсе де, еліміздегі ең ауқымды аудиториясы бар Tengrinews Ресейге басымдық бергендей сезілді. Украиндағы соғысқа қатысты жедел ақпарат таратуда Paranoia.kz телеграм арнасы көп үлес қосты. Саясаттанушы Асхат Қасенғалиға тиесілі канал әлі күнге дейін белсенді ақпарат таратып отыр, 9 мыңнан астам оқырманы бар.
Наурыз: 14 жылдан кейін табылған бейіт
2007 жылы Қазақстандағы сыбайлас жемқорлық тақырыбын зерттеуші Оралғайша Омаршанова [шығармашылық псевдонимі – Оралғайша Жабағтайқызы] із-түссіз жоғалып кеткен болатын. Ол бірнеше қылмыстық істі зерттеу үшін Қарағанды, Жезқазған, Алматы және Астанаға барған. Сол жолда оны әлдекімдердің қорқытқанын хабарлаған. Араға 14 жыл салып, журналистің қай жерде жерленгені белгілі болды. Бұл туралы наурызда «Время» жазды. Осы аралықты бұл жұмбақ оқиғаға қатысты түрлі болжам айтылған. Шешімі енді табылды. Қылмыс әлемінің серкесі аталған Серік Жаманаев (лақап аты – Серік Голова ред.) өлтіргенін мойындап, сүйегі қайда жатқанын 2021 жылдың шілдесінде тергеу эксперименті кезінде көрсеткен. Сөйтіп тиісті экспертизалар жасалып, нақтыланды. Журналист көзі тірі болса, биыл 56-ға толар еді.
Сәуір: сезікті бірінші секіреді
Айдың басында Роскомнадзор РФ Бас прокуратурасының талабымен Newtimes.kz редакциясына шындыққа жанаспайтын ақпарат таратуын шектеуге шақырады. Мұны талап деген дұрысырақ еді. Өйткені хат мәтіні сондай сарында. Өшірмесе, Ресей аумағында бұғатталады деп «қорқытқаны» тағы бар. Артынша ұжым Ресейдің айтқанын істеп, жаңалықты өшірді. Олардың айтуынша, ресейлік оқырманнан айырылып қалмас үшін осылай істеуге мәжбүр болған. Кейіннен мұндай талап саны артты. «Власть» редакциясынан зымыранмен атқылау туралы және қаза тапқан бейбіт тұрғындар санына қатысты материалды өшіруін талап етеді. Бірақ редакция ұстанымынан тайқымады. Украинадағы жағдайды жазған Arbat Media ұжымына да осындай ескерту келді. Ratel порталына келіп түскен талапқа редакция «Енді ресейліктердің бізге не жазу керегін нұсқағаны қалып еді» деп реакция білдірген еді.
Мамыр: сөз бостандығына қатысты рейтиң және Назарбаевтың сұхбаты
Қазақстан «Дүниежүзілік баспасөз бостандығы индексінде» 180 елдің ішінде 122-орынға ие болды. Биыл жағдай салыстырмалы түрде жақсара түскен. Өйткені былтырғы рейтиңде 155-орында болған еді. Дегенмен қуануға әлі ерте. Өйткені көрсеткіш көтерілгенімен, баспасөз бостандығы әлі төмен. «Респрессиялық реформалар Қазақстанның медиаландшафтын құртты» дейді «Шекарасыз репортерлер» халықаралық ұйымының сарапшылары. Өйткені журналистерге ақпарат алуда шектеу жасалады, Үкіметтегі брифиңдерде емін-еркін сұрақ қоя алмайды. Халық та БАҚ-тан гөрі блогерлер мен аноним хабарламаларға көбірек сенеді деседі. Әрі мемлекет тарапынан қаржыландырылатын ұжымдар биліктің ыңғайына жығылады.
Айдың соңында зейнетке шыққалы тып-типыл жүрген экс-президент саясаттанушы Данияр Әшімбаевқа сұхбат берді. Сөйлейін десе, бүкіл арна мен газет қол астында болса да, заманауи тәсілді таңдады ма – телеграм-каналға жариялауды жөн көріпті. Сұхбатта қаңтар қырғыны жайлы: «Бұл оқиға баршамызға сабақ болды. Мұның артында кім тұрғанын анықтау керек» деді. Сондай-ақ, «туыстарының ішінде заңды белшесінен басқан біреу болса, ол жауапқа тартылуы керек» деген ой айтты.
Маусым: БАҚ туралы заң және медиасауат туралы тұңғыш мюзикл
ҚР Ақпарат және әлеуметтік даму министрлігі «БАҚ туралы» жаңа заң жасау бойынша жұмыстың аңдатпасын жариялады. Ішіндегі кей тұстары журналистерге жақпады. Мысалы, блогерлерге құқықтық статус беру, журналистерге мемлекеттік аккредитация беру, журналист этикасының кодексі, Ұлттық БАҚ туралы.
Алматыда ArtKöshe деп аталатын тәуелсіз театр ашылды. Ұжым Internews Kazakhstan қолдауымен Sen атты мюзиклін көрермен назарына ұсынды. Қойылым медиасауат жайын қозғайды. Қазақстанда 2021 жылы 40 мыңнан астам адам интернет арқылы алаяққа алданған. БАҚ-та «Қаржы пирамидасы» жайлы да көп жазылады. Одан қала берді «Алло! Сәлеметсіз бе! Мен банк қызметкері едім, шотыңызда күмәнді операциялар болып жатыр, маған банк картаңыздың деректерін айтыңыз». Мюзиклде осындай таныс тақырыптарды кездестіруге болады. Көпшілікке етене таныс оқиғалар болғандықтан, көрермен көңілінен шықты.
Шілде: ақталған Матаевтар мен ұсталған Абжанов
3 шілдеде журналист Махамбет Абжановты Антикор ұстап әкетті. Олардың ресми хабарламасында былай делінген: «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет БАҚ-та нұқсан келтіретін мәліметтер таратамын деген қоқан-лоққы көрсетіп, кәсіпкерлерден аса ірі көлемде ақша бопсалаған азамат М. Абжанның қылмыстық әрекетінің жолын кесті. Осы жылдың 3 шілдесінде жүргізілген арнайы операцияның нәтижесінде Абжан 50 миллион теңге алғаннан кейін ұсталып, Нұр-Cұлтан қаласы полиция департаментінің уақытша ұстау изоляторына қамалды». Ұсталар алдында ол өзінің Abzhan News телеграм-арнасында Тоқаевтың жиені Қаныш Ізбастинің иелігінде болуы мүмкін активтері туралы ақпарат жариялаған еді. Антикордың тергеу аяқталмай жатып пресс-релизде «қылмыстық іспен айналысты» деп көрсеткенін «Әділ сөз» ұйымы сынға алды. Ал Абжановтың қорғаушысы Бауыржан Азанов болса, бұл істі негізі Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет емес, ішкі істер органы қарауы керек дейді. Сол уақыттан бері журналист әлі қамауда.
Шілдеде біреу қамауға алынып жатса, енді бірі ақталып шығып жатты. 2016 жылы «қаржы жымқырды», «салықтан жалтарды» деген айыппен Ұлттық баспасөз клубының жетекшісі Сейітқазы Матаев пен оны ұлы, КазТАГ агенттігінің директоры Әсет Матаевты алты және бес жылға сотталған еді. Ал 19 шілде күні Қазақстанның Жоғарғы соты оларды толық ақтап щығарды.
Тамыз: аяулы Манана Асламязанмен қоштасу
Жаздың соңымен ғана емес, биыл әлемнің мыңдаған журналисіне жол көрсетіп, ұстаз болған Манана Асламязанмен де қоштасуға тура келді. Айтуға ауыз бармаса да, ардақты әріптесімізден айырылдық. Орталық Азияға есімі сонау 90-жылдардан бері таныс. Ресейде Internews қорын басқарған. Баршамыздың жадымызда ашық-жарқын жүзді, кәсіби білікті және мейірімді кейіппен есте қалды.
Қыркүйек: REVIVE жобасы
Елде, аймақты және әлемде болып жатқан оқиғалар мен олардың қоғамға қалай әсер ететінін баяндайтын сапалы контент жасаушыларды қолдау мақсатында Орталық Азия аумағында жаңа жоба қолға алынды. REVIVE (ағыл.Серпінді орта үшін әркелкі ақпаратпен қарым-қатынас және төзімділік) бағдарламасы – Еуропалық одақтың қаржыландыруымен қолға алынған жоба. Мақсаты – журналистер мен контент жасаушыларға сапалы контент өндіруге ат салысу, көпшілікке таныстыру және тарату. Сонымен қатар аймақаралық ортақ жобалардың көбеюіне септесу.
Қазан: БАҚ-қа шабуыл және MediaCAMP
Бұл айда MediaCAMP Fest өтті. Журналистерге арналған MediaCAMP Awards IV аймақтық байқауының көптен күткен қорытындысы белгілі болды. Биыл 821 өтініш келіп түскен. Бұл – фестиваль өткен төрт жылдағы рекорд көрсеткіш. Финалға бес негізгі номинация бойынша 74 автор және Орталық Азиядан 20 фотограф, иллюстратор және карикатурашы шықты. Қазақстандық жеңімпаздарға тоқталып өтейік. «Уақыт тынысы» номинациясы бойынша 2-орынды – Думан Терлікбаевтың «Өз көзімізбен»: қазақстандық банктер мүгедектерге қаншалықты ыңғайлы?» зерттеуі, Factcheck.kz, «Жеңімпаздар уақыты» уақыты аталымында 2-орынды – Алина Ерофееваның «История Ольги» лоңриді, Manshuq.com, «Жасампаздар уақыты» номинациясында 1-орынды – Әйгерім Фазылдың «В костанайской степи есть уникальная ферма. Многие мечтают там работать» мақаласы, Tengrinews.kz, «Жыл тақырыбы. Жаңа уақыт» номинациясында 1-орынды Кирилл Каргаполовтың «Куртка пропиталась кровью»: как алматинец вывозил погибших и раненых c площади» мақаласы, The Village Казахстан, «Уақыт көрінісі» фотономинациясында 1-орынды Сандуғаш Дүйсенова «Конец эпохи» фотосуретімен жеңіп алды. Сондай-ақ, Руслан Жұбаныш пен Құндыз Мәжитке XYZ: [generation gäp] жұмысы үшін, экстремал жағдайда жұмыс істеген Orda.kz редакциясына «Полицейский произвол: как журналисты Orda.kz получили ранения и приводы в полицию» материалы үшін арнайы сыйлық тағайындалды.
Қазанда екі БАҚ-қа қысым жасалды. Атап айтқанда, Elmedia ұжымы орналасқан ғимараттың әйнек есігін шағып, қызыл бояумен кімге бағытталған шабуыл екенін жазып кеткен. Одан кейін тағы бір рет терезесін сындырған. «Әлі талай жоспарымыз бар» деп Андрей есімде біреу хат жолдаған. Жоба басшысы Гүлжан Ерғалиеваға көрсетуін сұрап, жіп пен сабынның суретін жіберген. Бұған дейін сайтқа жаппай DDoS шабуыл жасалған еді. Тіпті Ерғалиеваның телефон нөмірін жыныстық қызмет көрсететін сайттарға көрсетіп, жұмысына кедергі жасалды. DdoS шабуылға ұшырағандар ішінде КазТАГ пен Orda.kz бар. Соңғысына белгісіз біреулер «сыйлыққа» шошқаның басын жібергені бар.
Қараша: журналисті өлтірмек болғандарға қатысты үкім шықты
Түркістан облыстық қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соты республикалық «Сарыағаш-информ» газетінің бас редакторы Амангелді Батырбековті өлтіруге тапсырыс берді деп айып тағылған Сарыағаш аудандық адами әлеуетті дамыту бөлімінің (бұрынғы білім бөлімі – ред.) экс-басшысы Бауыржан Майриховты 11 жыл 3 айға, оның сыбайластары Сабыржан Молдаходжаевты – 11 жылға, Әбдухамит Қуандықовты – 13 жылға, Мейіржан Досболаев пен Нұрғали Қыдырәлиевті 12 жылға бас бостандығынан айырып, түрмеге жапты. Сот Майрихов пен Молдаходжаев – Қылмыстық кодекстің «Адам өлтіру» бабымен, Қуандықов пен Досболов – «Адам өлтіру», «Қаруды заңсыз жасау» (288-бап), «Қазуды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды және жарылыс құрылғыларын заңсыз иемдену, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру» бабы (287-бап), Қыдырәлиев «Адам өлтіру» және «Қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды және жарылыс құрылғыларын заңсыз иемдену, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру» бабымен кінәлі деп тапты.
Желтоқсан: Козачков ұсталды, СТВ жабылады
18 желтоқсанда қаржы мониторинг агенттігі журналист, Kozachkov offside телеграм-арнасының авторы Михаил Козачковтың ұсталғанын хабарлады. Ол Елдос Қоспаевтың қылмыстық тобына рейдерлік жасауға көмектесті деген күдікке ілінген. Агенттік өкілдерінің айтуынша, Қоспаев «рейдерлік құрбандарына ақпараттық шабуыл жасау үшін Козачковтың қызметіне жүгінген». Козачков сол үшін «қылмыстық топ мүшелерінен» 52 млн теңге (110 мың доллар) сыйақы алған деп айтылады. Козачков пен оның жұбайының адвокаттарын тергеу әрекетіне қорғалушыларының пәтеріне тінту жүргізгенде кіргізбеген еді. Осылайша журналистің қорғану құқығын бұзды. Бұл факт басқа процедуралық заң бұзушылықтар сияқты, БАҚ, құқық қорғаушылар мен қоғам қайраткерлерінің назарын аударды.Бұған жауап ретінде ҚМА тергеуші адвокаттарды тінту жүргізілген пәтерге «дәлелдердің жоғалмауы және бұрмалану болмау үшін» кіргізбеуге құқылы екенін мәлімдеді. 20 желтоқсанда журналист екі айға қамауға алынды.
1 қаңтардан бастап СТВ телеарнасы медиа кеңістіктен толық кетеді. 15 желтоқсанда арна қызметкерлеріне «Алаш Медиа Групп» холдингі қаржыландыруды тоқтататынын айтқан. Канал жабылады. Қазір штатта 50-ге жуық адам бар. Барлығы заңға сәйкес жұмыстан шығарылады. Арнаның рейтиңі төмен әрі болашағы жоқ болғандықтан осындай шешім қабылданған. Бұл туралы СТВ бас директоры Святослав Тарасов мәлімдеген.
Қорытынды сараптамалық бағдарламалардың негізгі тақырыбы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Өзбекстанға сапары, екі арасындағы келісімдер туралы болды. Сондай-ақ, қорытынды бағдарламалар Алматыдағы Қаңтар оқиғасына арналған «Тағзым» мемориалының ашылуы туралы сюжеттер ұсынды. 2022 жылғы саяси оқиғалар, сәтсіз жобалар, Тоқаев реформалары да тілшілер назарынан тыс қалмады.
«Жеті күн», «Хабар»
Өзбекстан мен Қазақстан арасында шекараны делимитациялау жөнінде келісім жасалды. Өткен аптада Қ.Тоқаев Ташкентке барды. Шекараны шегендеудің маңызы туралы ұзақ алғысөзден кейін кезек берілген хаттама сюжетте Өзбекстан билігі Тоқаевты қалай күтіп алғанына мән берген, тіпті тұрғындардың пікірі бар. Сюжет соңында президенттер қол қойған екі маңызды құжат туралы айтып, Тоқаевтың сөзінен үзінді берді.
«Қараңғы қазақ көгіне өрмелеп шығып, міндетті түрде күн болады…» Риат Шони Алматыдағы Қаңтар оқиғасына арналған «Тағзым» мемориалының идеясын суреттеуге Сұлтанмахмұт ақынның өлең жолдарын қолданды. Сюжетте мемориал авторларының, қоғам қайраткерлерінің пікірі бар, президенттің сөйлеген сөзінен үзінді берілді.
Ұлттық қор қаражатының азайып бара жатқаны туралы сюжет ұсынылды. Президент назарындағы бұл проблема ешкімге жаңалық емес екені рас. Сарапшылар, экономистер, Ұлттық банк өкілі сөйлеген сюжетте түрлі пікір бар. Журналистер Сингапур мен Норвегияның Ұлттық қорына қатысты дерек келтіргенде ескермейтін бір нәрсе бар. Бұл қатені «Жеті күн» авторлары да қайталады. Ұлттық банк Ұлттық қорды басқарушы ретінде оның портфелі, яғни қаражат қайда, қандай құнды қағаздарға салынғаны туралы ақпаратты саралап бермейді. Журналистер Норвегия Ұлттық қорының сайтын ашып, дәл сол секілді елімізде ақпарат беріле ме, сол жағына мән бергенде нақты дәлелмен, ашық деректермен көрсетілген толыққанды сюжет болар еді.
ArtSport бағдарламасының сәтсіздігі туралы сюжетте аталмыш орталықтарға қойылатын талаптар, жалған құжат жасап ақша жеген жемқорлар, үйірмелердің ауылды жерлерге жетпегені, өйткені шалғайда интернет сапасының нашар екені айтылды. Көпке таныс проблема болғандықтан, елең еткізер жаңалығы болмады.
«Жеті күн» соңғы Астанада өткен Орта Азия медиафорумынан әзірленген репортажбен аяқталды.
Қасым-Жомарт Тоқаевтың Өзбекстанға сапары туралы сюжет әзірленді. Негізінен сапар барысында жасалған келісімдер мен екі ел басшылары қатысқан шараларға басымдық берген. Президенттер сөздерінен үзінді бар. Қазақстандық сарапшыны сөйлетті. Қысқа, әсірелеуі аз, нақтылығы мол сюжет.
«Тағзым» мемориалының ашылуы кадр сыртындағы мәтінмен баяндалды, президент сөздерінен үзінді берді. Бұдан кейін Дастан Сейілханұлы «Қаңтар» оқиғасынан кейін сең бұзылып, Тоқаевтың реформалары іске асып жатқанына біршама тоқталды.
Sarap Times Қостанай облысында үлескердің қаржысына салынып, аяқсыз қалған тұрғын үйдің проблемасын көтеру арқылы жалпы мемлекеттік бағдарламамен салынатын баспаналардың сапасы сын көтермейтіні туралы сюжет ұсынды. Бірнеше тарапты сөйлеткен. Құрылысшылар мемлекеттен қаражат аз бөлінетінін айтыпты. Өзекті мәселе көтерген сюжет.
Батыс Қазақстан облысындағы мектептердің проблемасын көтерген сюжет тиянақты әзірленіпті. Оған БҚО әкімінің мердігерлерге қатысты қатаң сөгісі әсер етсе керек. Сюжеттен өңірдегі жағдайдан біршама мол мағлұмат алуға болады.
Ақылы жолдарға қатысты жүргіншілердің уәжі бар. Ақысы қымбат, ал жол сапасы нашарлап барады. Тілші көлік жүргізушілердің пікірін сұрап, құзырлы мекеме өкілдерінен де түсіндірме беріпті. Ендігі жерде жүргізушілерге абонеттік төлем енгізілмек.
Түркістан облысындағы газ тартылып, бірақ әлі берілмеген және ауыз сусыз отырған ауылдар жайлы сюжет те тиянақты әзірленген. Тараптардың талабы мен уәжі бірге берілген. Sarap Times осылайша ел ішіндегі қарапайым тұрғындардың проблемасына баса назар аударуға ден қойыпты.
Тұқым қуалайтын аурулар дер кезінде анықталмайтыны туралы уәжден басталған сюжет балаларда сирек кездесетін аурулар мен оларға мемлекет тарапынан берілетін көмек туралы есепке ұласты. Ауқымы кеңейген сайын, нақты проблеманы ашуға мән берілмейді. Бұл сюжет те солай. Елімізде тұқым қуалайтын ауруларды анықтайтын маман жоқ па, препарат жоқ па, әлде қаржы жетіспей ме? Дер кезінде анықталмаған мұндай сырқаттардың қаупі қандай? Бұл сауалдарға тұщымды жауап болмады.
Астана маңындағы Қабанбай батыр кесенесінің маңында Ұлттық пантеон ашылған болатын. Қазір онда кімдер жерленген, кімдер жерленуі тиіс? Ұлттық пантеонның болуы қаншалықты қисынды? Соңғы сюжетте осы сауалдарға жауап бар. Бір сарапшының және қарапайым тұрғынның сөзімен өрілген сюжет біржақты болды. Үкімет мүшелері әлде заң шығарушы орган өкілдері ме, сарапшы көтерген мәселеге қатысты өз уәжін білдіруі керек еді.
Алғашқы сюжетте тілші жаңа жылдық дастарханның мәзіріне кететін шығынды есептеп көрген. Көп тұрғынның азық-түлік қымбат деген уәжінен кейін, сюжет аспаз жалдап, тамақ әзірлейтін келіншектің оқиғасына ұласты. Жекелеген аспаздың PR сюжетіндей әсер қалдырды. Әрине, соңынан инфляция туралы сарапшы пікірі берілді. Дегенмен, инстаформат пен сюжеттің бұлай үйлесуі қисынсыз.
Жеке тұрғын үйлердегі пештердің қауіпсіздігін қадағалау мақсатында құтқару қызметі рейдке шығып, отбасыларға түтін шықса белгі беретін арнайы датчиктер қойып беріпті. Ақбөпе Тәңірберген жауапты мекеме өкілдерімен бірге үй-үйді аралапты. Көрермен тартуға, қарапайым тілмен маңызды ақпаратты жеткізуге тырысқан сюжет.
«eGov куәгері» айдары жыл қорытындысын жасап, алдағы жылы аналарға берілетін жәрдемақы көлемі артатынына қатысты ақпарат берді.
Алматыда «Тағзым» мемориалының орнатылғанына байланысты кадр сыртындағы мәтін мен синхрон форматында ақпарат берілді. Сонымен қатар, «Айна» бағдарламасы 2022 жылдың қорытындысын жасады. Биылғы жылу желілеріндегі апат, жаздағы алапат өрт, референдум, жаңа облыстардың құрылуы мен президенттің бай-бағландармен кездесуі қорытынды сюжетке арқау болды.
Apta бағдарламасы Тоқаевтың Өзбекстанға мемлекеттік сапарынан басталды. Үлкен сюжет сапар барысындағы көптеген тақырыпты қамтыды. Екі ел арасында Одақтастық қатынастар туралы шартқа және Қазақстан Өзбекстан мемлекеттік шекараларын демаркациялау туралы шартқа қол қойылғанына баса назар аударып, сарапшылар және шенеуніктер комментарийімен толықтырды.
Астанада Орталық Азия медиафорумы өтті. Ұзақ шолу сюжет форумға қандай танымал есімдер қатысып, олар не айтқанын баяндады. Сюжеттен белгілі болғаны — осы медиафорумды тұрақты платформаға айналдырмақ екен. Түсініксіз бір тұсы — медиафорумда Орталық Азия елдеріндегі БАҚ-қа қысым немесе ресейлік Роскомнадзордың Орталық Азиядағы жергілікті медиадан кейбір контент түрлерін өшіруді талап етіп жатқаны сияқты маңызды мәелелер айтылды ма, жоқ па? Сюжетте бұл туралы ләм-мим демеді.
Apta редакциясы Украинадағы жағдайды «қарулы қақтығыс» деп атайды. Шолу сюжетке алғысөзден цитата келтірейік: «Осы аптада да Украинада қарулы қақтығыс жалғасып, Ресей Херсонға соққы берді». Сюжет Зеленский соғыс басталғалы алғаш рет шетелге шығып, Вашингтонға барып қайтқанынан бастап РФ президенті В.Путин Украинадағы жағдайды алғаш рет «соғыс» деп атағанына дейін қамтыды.
Қазақстанда жаңа партиялар тіркеліп жатқаны туралы шағын материалда сұхбат берген «Байтақ» партиясының төрағасы Азаматхан Әміртай қазақстандықтарды «аполитичный» деп атады («Қазақстандықтар көбі аполитичный. Саясатпен айналысқысы келмейді халық» — синхроннан үзінді). Алайда, оның дәл осы сөзі телеарнаның сайтындағы мәтінде жоқ. Сол тұсын өшіріп тастады ма әлде қоспады ма екен?
Биылғы негізгі саяси оқиғаларға шолу «Қасіретті қаңтардан» емес, президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қасіретті қаңтардан кейін, 2022 жылғы 16 қаңтарда Қазақстан халқына жасаған жолдауынан басталды. «2022: саяси оқиғалар» деген тақырыбы бар шолуда нейтрал кадрлар көрсетіп, оқиғаларды айтты. Тоқаевтың реформаларын тізіп, 20 қарашада кезектен тыс президент сайлауы өтіп, Қ.Тоқаев 82% дауыс жинап, президент болғанына жетіп, бір-ақ тоқтады.
Саяси реформаларды түгендеген соң саясаттанушы Мақсат Жақаудан сұхбат алыпты. Ол сайланбалы биліктің маңызы туралы сөйледі.
Қарызға батқан қазақстандықтардың саны жылдан жылға көбейіп барады. Тұтынушылық несие ресімдейді, тіпті азық-түлікті бөліп төлеу арқылы сатып алады. Ұлттық банк мәліметіне сәйкес, қазақстандық банктер алдындағы несиелердің жалпы сомасы 20 трлн теңгеден асқан. Қайтпек керек? «Нәпақасының басым бөлігін азық-түлікке ғана жеткізіп отырған халық не істейді? Несиелерін қалай жабады? Үкімет ондай азаматтарға өзін-өзі банкрот деп жариялауды ұсынып отыр» екен. Осы мәселенің мән-жайын зерттеген сюжетте кейіпкер хикаясы да, сарапшылар, депутаттар мен министрдің де комментарийі бар.
Әйткенмен, әлеуметтанушы Салтанат Оразбекованың сөзінше, өзін-өзі банкрот деп тануға өтініш бергендердің бәрін банкрот деп жариялау да дұрыс емес екен. Ол мұның себебін түсіндірді. Алдыңғы сюжетке қажет толықтыру.
Apta редакциясы халықтың несие алу тақырыбына әбден тереңдеген екен. Бельгия мен Түркиядағы тілшілеріне байланысып, сол жақтағы несие беру саясатының жай-жапсарын сұрады. Бельгиядағы тілшінің сөзінше, еркіндікті қалайтын еуропалықтар банктердің несие қақпанына түсіп қалудан қорқады. Дегенмен, соңғы екі жылда энергетикалық дағдарыс пен инфляциядан қиналған Еуропалық Одақ елдерінде тұтынушы несиесінің көлемі 20 пайызға көбейген. Ал Түркияда қарызын қайтара алмайтын борышкерлер қатары көбейген.
Алматыда қаңтар қасіретіне арналған «Тағзым» мемориалы ашылды. Осы туралы сюжет қаңтар оқиғасы кезінде бизнесіне зиян келген (5 млн теңгені тауарын ұрлаған) кәсіпкердің оқиғасынан басталды. Оның оқиғасы мемориалға қандай қатысы бар-жоғы түсініксіз. Кәсіпкер оқиғасын айтып, сосын мемориалға оралып, Тоқаевтың сөзін беріп, сәулетші мен қаңтар оқиғасы кезінде жұмыс істеген фельдшерден пікір алды. Бәлкім, Apta редакциясы азапталғандар мен азаптаудан көз жұмғандар (арнайы прокурордың дерегінше, қаңтар оқиғасы кезінде тергеудің рұқсат етілмеген әдістерін қолдану салдарынан 6 адам көз жұмған) туралы да айтқаны жөн-ақ еді. Бірақ бұл туралы ләм-мим демеді. Есесіне рақымшылық туралы айтып өте шықты.
«Жаңа репортер» редакциясы қазақстандық телеарналардың қорытынды бағдарламаларына тұрақты мониторинг жүргізіп, апта сайын шолу жариялайды.
Apta бағдарламасына шолу әзірлеуге Жәнібек Нұрыш қатысты.
