Агар бо шахсе, ки шуморо ба назарияи тавтиа ё хусусияти муъҷизавии ягон маҳсулот боварӣ бахшад, ҳеҷ гоҳ дучор наомадаед, шумо хушбахтед. Зеро онҳое, ки ба чунин баҳсҳо гирифтор шудаанд, аллакай медонанд — мусоҳибро бовар кунонидан то чӣ андоза душвор аст.
Дар подкасти мустақими What The Fact аз .три.точки. Знай, что смотришь! коршиносони кишварҳои мухталиф, ки тӯли чанд сол аст бо лоиҳаҳои саводнокии расонаӣ фаъолият мекунанд, гирд омаданд. Онҳо ҷавобҳои маъмултарини посухи «Ин саводи расонаӣ киро ба кор меояд?! » -ро баррасӣ карданд. “Новый репортер” подкастро тамошо карда, чакидаҳои ҷолиби онро ҷамъ овард.
Умуман барои чӣ саводнокии расонаӣ лозим аст?
Алёна Романюк, муҳаррир ва муаллифи лоиҳаи украинии «По той бiк новин»:
— Мо калимаи «саводнокии расонаи» -ро умуман истифода намебарем. Ман фикр мекунам, ки ин душвор аст ва мардумро парешон мекунад. Истилоҳи мураккаб бошад, умуман вазъро бадтар мекунанд. Миёни худ, миёни ҳамкорон, вақте ки ман ба донишҷӯён дарс медиҳам ё бо муаллимону кӯдакон кор мекунам, ин як ҳикоя аст: бале, ман ин калимаро талаффуз карда метавонам. Аммо бо скептикҳо, бо одамоне, ки ба шабакаҳои иҷтимоӣ меоянд ва фейкҳоро паҳн мекунанд, тактикаи дигар лозим аст.
Ширин Аманбекова, ассистенти лоиҳаҳои маркази дастгирии ВАО (Қирғизистон):
— Бисёриҳо чунин мешуморанд, ки саводнокии расонаӣ танҳо ба соҳаи журналистика дахл дорад. Аммо, имрӯзҳо ин маҳорати ҳар як шахс аст, новобаста аз он, ки ӯ вебнавис, рӯзноманигор ё танҳо як истеъмолкунандаи иттилоот аст. Агар қаблан маҳорати асосӣ қобилияти хондан ва навиштан бошад, имрӯз саводнокии расонаӣ низ малакаи асосӣ ба ҳисоб меравад.
Алёна Талалаева, роҳбари лоиҳаи MediaIQ (Беларус):
— Маълумоте, ки одамон истеъмол мекунанд, ба ҳаёти касбии онҳо таъсир мерасонад. Натанҳо дар оила, ҷомеа, балки дар сатҳи қонунгузорӣ чӣ гуна қарорҳо қабул мекунанд. Одамон тасмим мегиранд, ки маҳсулоти мушаххасро бароранд, чӣ гуна муносибат кардан, барои чӣ овоз додан. Ин истеъмоли иттилоот, бешуурона ё бошуурона, ба тамоми соҳаҳои ҳаёти мо таъсири калон мерасонад.
Ксения Лученко, методисти лоиҳаи «Как читать медиа»:
— Саводнокии расонаӣ як мафҳуми хеле васеъ аст. Агар шумо ба конфронсҳои Русия оид ба саводнокии ВАО нигаред, математикҳо, микробиологҳо, равоншиносон, ҳуқуқшиносон, филологҳо дар он ҷо маърӯза мекунанд — яъне ин як майдони азимест, ки бисёр соҳаҳоро дар бар мегирад. Мо метавонем ҳама гаҷетҳоро инкору хомӯш кунем, намефаҳмем, ки зиндагӣ дар муҳити рақамӣ чӣ маъно дорад. Пас дар ин вақт саводнокии расонаӣ лозим нест. Вале агар мо ҳамаи инҳоро истифода барем, хубаш дар ин ҷаҳон бошуурона амал кунем.
Он чизе, ки ман бозгирӣ (репост) мекунам, ба касе бадӣ намеорад
Ксения Лученко, методисти лоиҳаи «Как читать медиа»:
— Албатта, зарар хоҳад расонд. Таҳқиқоти махсусе мавҷуд аст, ки паҳн кардани фейкҳои коронавирус зараровар аст, зеро одамон иҷроиш ва ба табибон бовар карданро бас мекунанд, ба таҳлуқа меафтанд. Ин воқеияте, ки исбот шудааст. Аммо ман ба шумо гуфта метавонам, ки чаро шумо ба ин ниёз доред. Ин як амали комилан бемантиқ аст – фиристодани фейкҳо тариқи WhatsApp. Ин як шакли муоширати иҷтимоӣ аст, яъне одамон паёмеро бо ҳамдигар бо хоҳиши анҷом додани як кори хуб, як навъ паёми эҳсосӣ интиқол медиҳанд.
Алёна Талалаева, роҳбари лоиҳаи MediaIQ (Беларус):
— Чӣ гуна зарар дорад, ба ҷуз он, ки фазоро мебандад ва аз шикастани ахлоти муфид ҷилавгирӣ мекунад? Он инчунин ба рафтор таъсир мерасонад. Боз ҳам, дар бораи коронавирус: чӣ қадар одамоне, ки бемориҳои музмин доранд, доруҳои заруриро дастрас карда наметавонистанд ё бо мушкилӣ ба даст меоварданд! Ин аз он сабаб буд, ки онҳоро одамоне харидаанд, ки чунин хабари нофаҳморо хондаанд. Онҳо садди роҳи маълумоти муфид мешаванд.
Алёна Романюк, муҳаррир ва муаллифи лоиҳаи украинии «По той бiк новин»:
— Вазъи нав ва вируси нофаҳмо буд. Расонаҳо пур шуда буданд. Омили тарсу ҳарос ва набудани муошират вуҷуд дорад. Ин як навъ вакууми иттилоотӣ буд, вақте ки дархостҳо барои маълумот зиёд буданд, аммо посухҳо ва миқдори кофии маълумоти боэътимод набуданд. Табиист, дар он ҷое, ки холигии иттилоотӣ вуҷуд дорад, худи одамон ҳалли худро меёбанд ва ба саволҳои худ посух медиҳанд.
Ширин Аманбекова, ассистенти лоиҳаҳои маркази дастгирии ВАО (Қирғизистон):
— Ин чизе аст, ки як шахс иттилоотро бидуни тафтиш мефиристад. Чизи дигар, ин аст: вақте ки вебнависон аудиторияи зиёд доранду иттилоотро ба онҳо паҳн мекунанд. Ин воқеан хатарнок мешавад.
Ин фикри шахсии ман аст: Он чизе, ки мехоҳам, дар борааш менависам
Ксения Лученко, методисти лоиҳаи «Как читать медиа»:
— Ҳар як шахс ҳуқуқи паҳн кардани ҳама гуна маълумотро дар саҳифааш дорад. Ин принсипи асосии озодии сухан аст: вай метавонад ба фейк, ба табл, ба як ҳаюси макарон бовар кунад. Ин бештар саволи хонандагон аст, на дистрибютор. Камбудии он сензура, таҳдид ба озодии сухан аст.
Алёна Романюк, муҳаррир ва муаллифи лоиҳаи украинии «По той бiк новин»:
— Ман аз ин розӣ ҳастам, ки ба одамон манъ кардани чизе, фикри бад аст. Аммо вазъият душвор аст. Вебнависи шинохтаи Украина, бо миллионҳо аудитория, паёмҳои зиддиилмӣ ва фейкҳоро паҳн мекунад. Мардум онро мехонанд, бовар мекунанд, ки ин хеле даҳшатнок аст. Вақте ин фикри шахсиам аст, ман ҳақ дорам дар ин бора ҳарф занам, аммо агар шумо ҳақиқатро нагӯед, ин иваз кардани далелҳо бо ҳукмҳои худ, яке аз технологияҳои дастӣ аст.
Алена Талалаева, роҳбари лоиҳаи MediaIQ (Беларус):
— Бисёр одамоне, ки фейкҳоро менависанд, дар асл ба онҳо боварӣ доранд. Онҳо фикр мекунанд, ки бо паҳн кардани ин маълумот, кори хуб мекунанд. Шумо бояд ба худ эътироф кунед, ки баъзе одамон ҳам иштибоҳ мекунанд. Барои онҳое, ки бо саводнокии расонаӣ фаъолият доранд, кор бурдан бо таъсиргузорон меарзад, зеро ин хоки ҳосилхез аст — одамоне, ки ба одамони дигар таъсир мерасонанд, инчунин бо аудитория, то онҳо воқеиятро аз андеша фарқ кунанд.
Ширин Аманбекова, ассистенти лоиҳаҳои маркази дастгирии ВАО (Қирғизистон):
— Ҳамаи ин фейкҳо, мисоли он аст, ки онҳо даврианд. Одамон, сарфи назар аз ҳама чиз, дубора фиристоданро идома медиҳанд. Мо фейки пошидани вирус аз чархболро доштем. Он моҳи апрел пайдо шуд ва пас аз ду моҳ дубора сар зад. Фикр мекунӣ: агар онҳо инро як бор рад карданд, пас чаро дубора сар зад? Ин аз сатҳи тафаккури интиқодии аҳолӣ шаҳодат медиҳад.
Тафаккури интиқодии ман зидди тафаккури интиқодии шумо
Алёна Романюк, муҳаррир ва муаллифи лоиҳаи украинии «По той бiк новин»:
— Вақте шумо ба одамон мегӯед, ин маълумот дурӯғ аст, онҳо фикр мекунанд, ки аллакай ҳама чизро медонанд ва мустақилона кор карда метавонанд. Ягон дорухате барои мубориза бо ин вуҷуд надорад. Ман пешниҳод мекунам, ки тафаккури интиқодиро тарк карда, ба воқеият нигарам: вирусҳо чӣ гунаанд, чӣ гуна онҳо метавонанд дар лабораторияҳо эҷод карда шаванд ва ғайра. Аммо ин як раванди чандинсоатаест, ки сабрро талаб мекунад. Одамоне ҳастанд, ки то ҳол бовар намекунанд.
Алена Талалаева, роҳбари лоиҳаи MediaIQ (Беларус):
— Мардум миёни истилоҳи тафаккури интиқодӣ ва ғарази шубҳанок каме раҳгум мезананд. Вақте дар бораи тафаккури интиқодӣ ҳарф мезанем, мо ба маълумоти нав ниёз дорем ва ҷавоби омода надорем. Вақте ки сухан дар бораи назарияи тавтиа меравад, мо ба он ҳамон қадар интиқод мекунем, ки ба ҷои фикр кунем, чашмони мо боз мешавад. Ин ду тундравист: вақте ки одамон ба ҳама чизи хондаашон пурра бовар мекунанд ё фикр мекунанд, ки ҳама дурӯғ мегӯянд.
Ксения Лученко, методисти лоиҳаи «Как читать медиа»:
— Ҳар гуна тавтиа назарияи хеле мантиқӣ аст, ки ҳамеша иттилоотро дар бар мегирад. Чизи асосие, ки назарияи ахдро аз мансабҳои оқилона ҷудо мекунад, чизи беруна аст. Як навъ қувваи беруна, ки нишон медиҳад, инсон оғои ҳаёти худ нест, вай наметавонад дар ин бора коре кунад. Дар ин бора, ба ҷуз амалҳои ғайримустақими марбут ба таҳсилот ва тавзеҳ, коре карда намешавад.
Манбаъҳои расмӣ низ дурӯғ мегӯянд
Ширин Аманбекова, ассистенти лоиҳаҳои маркази дастгирии ВАО (Қирғизистон):
— Дар Қирғизистон чунин ҳолат буд. Ин суханронии вазир дар пахши мустақим. Касе механдид, касе ҷиддӣ қабул намуда, фикр мекард: агар ҳатто давлат маълумоти носанҷида паҳн кунад, пас ба кӣ бовар кунем? Чунин андешаҳо дар байни корбарони Интернет буданд.
Алена Талалаева, роҳбари лоиҳаи MediaIQ (Беларус):
— Маълумоти расмӣ яке аз манбаъҳост. Ҳамеша мутахассисон ҳастанд. Онҳо бояд коршиносони ҳақиқиро аз мутахассисони псевдо фарқ карда тавонанд, бифаҳманд, ки кӣ сухан мегӯяд, кӣ салоҳиятдор аст. Шумо бояд қоидаи якчанд манбаъҳоро риоя кунед. Аммо ин як мушкили дигар: мардум аз ҷараёни иттилоот хаста шудаанд, онҳо омода нестанд, ки ҳатто манбаи иттилоотро тафтиш кунанд. Баргардонидани чунин муносибати одамон ба иттилоот хеле душвор аст.
Алёна Романюк, муҳаррир ва муаллифи лоиҳаи украинии «По той бiк новин»:
— Дар Украина, пурсишҳо ва таҳқиқоти иҷтимоӣ дар тӯли чанд соли охир нишон доданд, ки одамон ба мақомоту ВАО бовар намекунанд. Мардум ба мардум эътимод доранд. Мо бояд муассисаҳои давлатиро бештар халқӣ созем. Ҳатто агар хато бошад ҳам, касе аз ин эмин нест. На роботҳо, на мошинҳо, балки одамоне ҳастанд, ки ба иштибоҳ роҳ медиҳанд.
«Три точки» — маъракаи иттилоотӣ оид ба саводнокии расонаӣ мебошад. Вазифаи он баланд бардоштани масунияти аудиторияи мо аз найрангбозиву таблиғот ва мустаҳкам кардани тафаккури интиқодии одамон аст. Ҳама маводҳои «Новый репортер» дар якҷоягӣ бо .три.точки. Знай, что смотришь! -ро метавонед аз ин ҷо пайдо кунед.
Маърака дар доираи лоиҳаи «Пешбурди сулҳу субот дар Осиёи Марказӣ», ки бо дастгирии молиявии Иттиҳоди Аврупо амалӣ карда шудааст, таъсису дастгирӣ меёбад. Муҳтавои маводи ин саҳифа масъулияти Интернюс аст ва нуқтаи назари Иттиҳодияи Аврупоро инъикос намекунад.
