Ўзбекистондаги журналистлар ва ОАВ таҳририятлари фаолиятлари давомида тез-тез ўзларига нисбатан эътирозлар эшитишларига тўғри келади, хатто уларнинг бир қисми судларгача етиб боради. Матбуот сохасида ҳуқуқшунос Карим Бахриев Ўзбекистон журналистлари ва ОАВга қарши кўпроқ қандай даъво аризалари киритилаётгани ва агар даъво ёки судга чақирув қоғози келса, қандай хатти-ҳаракат қилиш лозимлиги ҳақида махсус “Янги репортёр” учун гапириб берди.
Ўзбекистонда журналист ва ОАВга асосан шаън, қадр-қиммат ва ишбилармонлик обрўсини ҳимоя қилиш нормалари бузилганлиги (ЎзР ФКнинг 99 ва 100-моддалари), туҳмат ва ҳақорат (40-моддалар, ЎзР ЖКнинг 139 ва 140-моддалари), муаллифлик ҳуқуқи қоидалари билан боғлиқ даъволар тақдим этилади.
Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги ОАВ ва ижтимоий тармоқларни мониторинг қилиш Марказининг маълумотларига кўра, 2020 йилнинг 9 ойида қуйидаги маъмурий ишлар қўзғатилган:
- туҳмат моддаси (МКнинг 40-моддаси) бўйича — 3065 кишига нисбатан;
- ҳақорат (41-модда) — 65536 киши;
- санитария қонунчилигини бузиш (53-модда) — 1094 киши;
- шунингдек, эпидемияларга қарши кураш қоидаларининг бузилиши бўйича (54-модда) — 706231 кишига нисбатан.
Коронавирус пандемияси бошланганда МЖТК ва ЎзР ЖКда “аҳоли ўртасида ваҳима қўзғатиш” ва “ёлғон маълумот тарқатиш”га қарши нормалар жорий этилди. Улар оммавий ахборот воситаларидаги хабарларни турли талқин этиш имконини беради.
Масалан, блогер А. Шомуродов “аҳоли орасида ваҳима тарқалишига олиб келадиган маълумотларни тарқатгани учун” ҳибсга олинган. Пахтачи туман маъмурий суди томонидан унга Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 205-моддасига биноан 30 кунлик маъмурий қамоқ жазоси тайинланди. Ёки бошқа бир иш: Қўқонда телеграм канали орқали “коронавирус тўғрисида ёлғон маълумотлар ёзилган аудио ёзувни” тарқатган блогер Х.Н.га қарши жиноий иш қўзғатилди. Х.Н.га нисбатан Жиноят кодексининг 244-моддаси 5-қисми (“карантин ва одамларга хавфли бўлган бошқа юқумли касалликлар тарқалиши тўғрисида ёлғон маълумот тарқатиш”) билан жиноят иши қўзғатилди.
Ҳозир ЎзР Фуқаролик Кодексининг янги таҳрири муҳокамаси давом этмоқда, агар лойиҳа қабул қилинадиган бўлса, расмдан фойдаланиш ва шахсий ҳаётга аралашиш бўйича даъволар оммалашиши мумкин.
Нимани билиш муҳим?
Ишларнинг аксарияти оммавий ахборот воситалари ва журналистларни шахснинг шаъни ва қадр-қимматини, шунингдек жисмоний ва юридик шахсларнинг ишбилармонлик обрўсини бузишда айблаш билан боғлиқ. Бундай ҳолларда хатти-ҳаракат қилиш тизими қуйидагича бўлиши керак:
- Низонинг юрисдикциясини (умумий юрисдикция суди ёки ҳакамлик суди) ва аниқ туман судининг ваколатларини белгилаш;
- Ахборот тарқатилганлигига ишонч ҳосил қилиш;
- Даъвода кўрсатилган жавобгарнинг юридик шахс эканлигини ва мақола муаллифи биргаликда жавобгар сифатида иштирок этганлигини аниқлаш;
- Даъвогар тўғрисидаги маълумотларни, бу ҳақда маълумот тарқатиладиган шахсни ўрганиш, мақоланинг характерини ва даъвогарнинг ўзини аниқлаш;
- Даъвогар нимани ҳимоя қилишини аниқлаш: шаън, қадр-қиммат ёки ишбилармонлик обрўси. Юридик шахслар учун дастлабки иккита тушунча мавжуд эмас: шаън ва қадр-қиммат — бу шахснинг ажралмас хусусиятлари, юридик шахс уни сунъий шакллантирмаслиги керак. Шунингдек, маънавий зарарни юридик шахс фойдасига ундириб бўлмайди, чунки у жисмоний ва руҳий азобларни бошдан кечириши мумкин эмас. Ишбилармонлик обрўсини ҳимоя қилишда даъвогар умуман бундай обрўга эга эканлигини исботлаши керак. Ишбилармонлик обрўси тушунчаси кўпроқ тадбиркорларга алоқадор. Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланмайдиганлар ишбилармонлик обрўсига эга бўла олмайди: ҳарбийлар, мансабдор шахслар, судьялар, прокурорлар, шифокорлар ва бошқалар;
- Материалда маълумот (фактлар тўғрисидаги ахборот) ёки фикрлар (қадрли қарорлар) мавжудлигини аниқланг. Фикрларни тарқатганлик учун фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик назарда тутилмаган. Фикрлар ҳақиқатга мос келмаслиги мумкин, чунки уларни ишончлилигини текшириш мумкин эмас. Даъвогар рози бўлмаган фикрдан ҳимоя қилиш шакли бу ҳимоя қилиш шакли эмас, балки унинг жавоб бериш ҳуқуқини амалга ошириши бўлиб, ЎзР “ОАВ тўғрисида”ги Қонунининг 34-моддасида мустаҳкамлаб қўйилган;
- Маълумотларнинг тўғрилигини ва тасдиқланиши мумкинлигини текшириш. Қонунга мувофиқ, фақат ҳақиқатга тўғри келмайдиган ва туҳмат қилинган маълумотларни рад этишни талаб қилиш мумкин;
- Тарқатилган маълумот туҳматга асосланганлигини аниқлаш. Фуқаро ёки юридик шахс томонидан амалдаги қонунчилик ёки фуқаронинг шаъни ва қадр-қимматини ёки фуқаро ёки юридик шахснинг ишбилармонлик обрўсини камситадиган амалдаги қонунчиликни ёки ахлоқий тамойилларни бузганлик тўғрисидаги даъволарни ўз ичига олган ҳақиқатга тўғри келмайдиган маълумотлар шундай маълумотлар сирасига киради;
- Ахборот қандай шаклда ифодаланганлигига эътибор бериш. Сўзларнинг одатдаги маъноларидан фарқ қиладиган қонуний маъносини текширинг, баҳсли иборалар кўчирма гаплардан иборат эмасми. Агар шундай бўлса, кўчирма гап келтирилган шахс томонидан айтилган сўзларнинг ишончлилиги учун мустақил жавобгар бўлишга тўғри келади;
- Агар маънавий зарарни қоплаш бўйича даъво бўлса, даъвогарнинг ушбу маънавий зарарни тўлиқ асослай олишига эътибор беринг, ахлоқий зарар маълумот тарқатиш фактидан келиб чиққанми ёки бошқа бирон бир воқеа сабабми.
Қонунчилик манфаатдор шахсларнинг илтимосига биноан фуқаронинг вафотидан кейин унинг шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилишга имкон беради. Бундай даъво қондирилган тақдирда, нотўғри ва туҳмат қилинган маълумотни рад этиш керак. Бундай ҳолда, даъвогарлар маънавий зарарни қоплашни талаб қилишга ҳақли эмаслар.
