ОAВ ва журналистлар учун муаллифлик ҳуқуқи бир неча нуқтаи назардан муҳим аҳамиятга эга. Биринчидан, журналистлар муаллифлик ҳуқуқи объекти бўлган асарлар яратадилар. Иккинчидан, ўз ОАВда нашр қилиш учун улар бошқа муаллифларнинг шундай материаллари билан ишлайди. Учинчидан, улар ўз чиқишларида турли манба ва интернетдаги фотосурат, видео ва тест материалларидан фойдаланадилар. Шу сабабларга кўра, журналист ва блоггерлар муаллифлик ҳуқуқи қонунчилигидан етарли даражада хабардор бўлишлари керак. Ўзбекистонлик медиаюрист Карим Бахриев махсус «Янги репортёр» учун ўз мамлакатидаги муаллифлик ҳуқуқи мавзусида шарҳ тайёрлади.
Муаллифлик ҳуқуқи соҳасидаги асосий тушунчалар – муаллиф, муаллифнинг презумпцияси, муаллифлик ҳуқуқи объектлари ва субъектлари, муаллифларнинг мутлақ ва номутлақ мулкий ҳуқуқлари, муаллифлик ҳуқуқи эгасининг шахсий номулкий ва мулкий ҳуқуқлари, муаллифлик ҳуқуқини топшириш, муаллифлик шартномаси, муаллифлик шартномасининг мажбурий шартлари (берилаётган ҳуқуқлар, муддат ва ҳудуд, ҳақ миқдори), муаллифлик тўлови, муаллифнинг асаридан муаллифнинг ёки муаллифлик ҳуқуқи эгасининг розилигисиз розилигисиз фойдаланиш мумкин бўлган ҳолатлар, шунингдек муаллифлик ҳуқуқининг амал қилиш муддати кабиларни билиш керак бўлади.
Муаллифларнинг материаллари ОАВда қандай эълон қилинади?
ОАВ матн ва фотосуратларни нашр этиши, аудиовизуал асарларни эфирга узатиши ёки трансляция қилиши мумкин. Бунинг учун журналистлар, фотографлар, муаллифлар, сценарий муаллифлари ва режиссёрлар, операторларга шартнома асосида ҳуқуқ берилади. Шу билан бирга, одатда тўлиқ ишлайдиган ходимлар билан меҳнат шартномаси тузилади. Хизматларни кўрсатиш тўғрисидаги шартнома жалб қилинган муаллифлар томонидан имзоланади. Маълумки, тўлиқ штатдаги ходимлар ўз материаллари учун иш ҳақи, жалб қилинган муаллифлар эса қалам ҳақи оладилар. Шуни таъкидлаш керакки, тўлиқ штатдаги муаллифлар учун муаллифлик рағбатлари кўзда тутилмаган бўлса ҳам, улар номулкий муаллифлик ҳуқуқлари – муаллифлик ҳуқуқи, номланиш ҳуқуқи, асарнинг яхлитлиги ва бошқа ҳуқуқларни сақлаб қоладилар.
Бошқа муаллифларнинг материаллари қандай эълон қилинади?
ОАВ ва журналистлар баъзан ўзлари билан шартнома орқали боғлиқ бўлмаган шахсларнинг матнлари, фотосуратлари ва аудиовизуал контентидан, шунингдек, турли манбалар, ижтимоий тармоқлар ва бошқа интернет сайтларидан фойдаланадилар.
Ёдда тутиш лозим…
Янгиликлар муаллифлик ҳуқуқи объекти бўла олмайди. Ўзбекистон Республикаси “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида”ги Қонунининг 8-моддасида қонун билан қўриқланадиган асарларга “оддий матбуот ахбороти хусусиятига эга бўлган кун янгиликлари ёки рўй бераётган воқеалар ҳақидаги хабарлар” киритилмаслиги белгилаб қўйилган. Шундай қилиб, агар сиз яратган материаллар жорий воқеалар ҳақида қисқача маълумот берувчи оддий матбуот ахбороти бўлмаса, шунингдек, ижодий фаолият натижасини ифодаласа (масалан, таҳлилий ёки шарҳ мақола ёки журналистик текширув) ёки сизнинг материалларингиз фотосурат ёки видео материаллар бўлса, бу ҳолда ушбу материаллар ижодий асарлар сирасига киритилади ва улар Қонунга мувофиқ ҳимоя қилинади.
Барча ҳолларда, Қонуннинг 25-33-моддаларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно, мутлақ муаллифлик ҳуқуқи жисмоний шахс ёки компания сифатида сизга тегишли бўлган асарлардан фойдаланмоқчи бўлган шахс мутлақ ҳуқуқ ‘гасидан рухсат олиши шарт (Қонуннинг 19-моддаси). Рухсат муаллифлик шартномасини тузиш орқали ёзма шаклда ифодаланиши керак (Қонуннинг 38-моддаси).
Ёдда тутинг, кўрсатилган муаллифлик ҳуқуқи белгиси муаллифларни ёки муаллифлик ҳуқуқи эгаларини ноқонуний фойдаланиш учун даъволардан озод қилмайди. Шунингдек, қарз олиш манбасини кўрсатиш (масалан, бошқа оммавий ахборот воситаси ёки сайт) ёки унга ҳавола муаллифлар ва муаллифлик ҳуқуқи эгаларини даъволардан қутқармайди. Муаллиф ёки муаллифлик ҳуқуқи эгасини топиб, музокаралар олиб бориш керак.
Шуни эсда тутингки, муаллифлик асаридан нотижорат фойдаланиш муаллифларни даъволардан озод қилмайди. Шуни ҳам ёдда тутингки, интернетдаги материаллардан фойдаланиш бепул эмас ва сиз муаллифлар ва/ёки муаллифлик ҳуқуқи эгаларининг розилигисиз ва тўловсиз ҳамма нарсани такрорлай олмайсиз. Ҳар бир матн ёки фотосурат, видеонинг муаллифи бор.
Сайтлар ва ижтимоий тармоқлардаги материаллардан фойдаланиш сиёсатини диққат билан ўқиб чиқишингиз керак. Матн ёки фотосуратни оммавий аккаунтга нашр қилиш уни ҳар кимга, исталган жойда қайта нашр қилиш мумкин дегани эмас.
ОАВ ва журналистлар ўз мақолаларига бўлган муаллифлик ҳуқуқларини қандай ҳимоя қилиши керак?
Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси (4-қисм), “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонуни, шунингдек, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси Кодекси (1771-модда) мавжуд муаммони ҳал этишда амал қилиниши лозим бўлган асосий меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар ҳисобланади.
Қонуннинг 5-моддасига мувофиқ “Муаллифлик ҳуқуқи асарнинг мақсади ва аҳамиятидан, шунингдек, ифодаланиш усулидан қатъи назар, ижодий фаолият натижаси бўлган фан, адабиёт ва санъат асарларига нисбатан қўлланилади”.
Қонуннинг 5-моддасида муаллифлик ҳуқуқи ҳар қандай объектив шаклда чоп этилган (нашр қилинган, ҳар қандай усулда, шу жумладан интернет тармоғида тарқатилган) асарларга ҳам, эълон қилинмаган асарларга ҳам татбиқ этилиши белгиланган.
Журналистлар ва блогерлар ўзларининг муаллифлик ҳуқуқи бузилган деб ҳисобласа, бузилган ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мақсадида ҳуқуқбузарга (Қонуннинг 65-моддаси) қуйидаги талаблар билан (имкон қадар ёзма шаклда) мурожаат қилиш ҳуқуқига эга:
- ҳуқуқларни тан олиниши;
- ҳуқуқ бузилишигача бўлган вазиятни тиклаш ва ҳуқуқни бузадиган ёки унинг бузилиши хавфини туғдирадиган ҳаракатларни тўхтатиш;
- ҳуқуқ эгаси фуқаролик айланмасининг нормал шароитларида, агар унинг ҳуқуқи бузилмаган бўлса, олиши мумкин бўлган йўқолган даромад миқдоридаги зарарни қоплаш.
Aгар ҳуқуқбузар муаллифлик ҳуқуқи ёки турдош ҳуқуқларнинг бузилиши натижасида даромад олган бўлса, муаллифлик ҳуқуқи эгалари йўқотилган фойдани бошқа зарарлар билан бир қаторда ушбу даромадлардан кам бўлмаган миқдорда қоплашни талаб қилишга ҳақлидирлар; иш жараёнини ҳисобга олган ҳолда, ҳуқуқбузарлик хусусиятидан ва ҳуқуқбузарнинг айбдорлик даражасидан келиб чиққан ҳолда, зарар етказилганлигидан қатъи назар, тўланадиган зарарни қоплаш ўрнига товон тўлаш.
Муаллиф (ёки муаллифлик ҳуқуқи эгаси) ўз ҳуқуқлари бузилган тақдирда, ҳуқуқбузардан маънавий зарарни қоплашни талаб қилишга ҳақлидир. Aгар ҳуқуқбузар сизнинг талабларингизни бажаришдан бош тортса, сиз бузилган ҳуқуқларингизни ҳимоя қилиш тўғрисида даъво билан фуқаролик (агар тарафлардан бири жисмоний шахс бўлса) ёки хўжалик судига (агар иккала томон ҳам юридик шахс бўлса) мурожаат қилишга ҳақлисиз.
Бундан ташқари, қонун ҳужжатларида муаллифлик ҳуқуқини бузганлик учун Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 177-1-моддасига асосан маъмурий жавобгарлик назарда тутилган.
ОАВда ёки веб-сайтда улар матндан олдин ёки кейин қуйидаги форматда хабарнома жойлаштиришлари мумкин: “Веб-сайтдаги материаллар муаллифлик ҳуқуқига эга. Ноширнинг (муаллиф, муаллифлик ҳуқуқи эгаси) рухсатисиз сайт материалларини ҳар қандай шаклда кўпайтириш, оммага етказиш, ўзгартириш, шунингдек ҳар қандай бошқа усулда фойдаланиш “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунини бузиш ҳисобланади ҳамда қонун ҳужжатларида назарда тутилган фуқаролик, маъмурий ва бошқа жавобгарликка сабаб бўлиши мумкин”.
Бошқа ОАВнинг материалларидан муаллифлик ҳуқуқини бузмасдан қандай фойдаланиш мумкин?
Ўзбекистон Республикасининг “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида”ги қонунида кўзда тутилган бир қанча ҳолатлар мавжуд бўлиб, унга кўра таҳририят ёки журналист бошқа ОАВдаги материаллардан фойдаланиш (нусха олиш, кўпайтириш, тўлиқ ёки қисман чоп этиш) ҳуқуқига эга.
Aммо бу ҳолатларни кўриб чиқишдан аввал, қайси объектлар Қонун билан ҳимояланганлиги ҳақида тўхталиб ўтиш лозим.
Қонуннинг 5-моддасига мувофиқ: “Муаллифлик ҳуқуқи асарнинг мақсади ва аҳамиятидан, шунингдек, ифодаланиш усулидан қатъи назар, ижодий фаолият натижаси бўлган фан, адабиёт ва санъат асарларига нисбатан қўлланилади”. Муаллифлик ҳуқуқи ҳар қандай объектив шаклда (ёзма, оғзаки, овозли, видео, тасвирлар ва бошқалар) нашр этилган ва нашр этилмаган асарларга тааллуқлидир.
Шундай қилиб, шахснинг (ёки бир гуруҳ шахсларнинг) ижодий фаолияти натижаси бўлган ҳар қандай мақола, фотосурат ёки бошқа журналистик материал муаллифлик ҳуқуқи объектидир. Бу шуни англатадики, муаллифлик ҳуқуқи объектидан исталган шаклда ва қандайдир тарзда фойдаланмоқчи бўлган ҳар қандай шахс муаллифнинг ёзма (интервью бўйича оғзаки) розилигини олишга мажбурдир. Ушбу қоида даромад олиш мақсадини кўзламаган тақдирда ҳам амал қилади.
ОАВ ва ижтимоий тармоқлардаги материаллардан фойдаланиш қонунийми?
а) Муаллифлик ҳуқуқи объектлари куннинг янгиликлари ҳақидаги хабарларни ёки долзарб воқеалар ҳақидаги хабарларни ўз ичига олмайди, исталган ОAВ долзарб янгиликлар, фактлар ва воқеалар ҳақидаги хабарларни янгилик муаллифининг рухсатисиз, лекин янгиликлар манбаига ҳавола билан қайта чоп этиши мумкин.
б) Қонуннинг 26-моддасига асосан асардан (мақола, фотосурат, бошқа материал) муаллифнинг исми-шарифи ва олинган манбани мажбурий кўрсатган ҳолда ва бу зарар келтирмаса, текин фойдаланишга йўл қўйилади, бунда муаллифнинг қонуний манфаатлари бузилмайди:
- Материаллардан ёки уларнинг қисмларидан асл нусхада ва таржимада илмий, мунозарали, танқидий ва реклама мақсадида бўлмаган ахборотдан иқтибос келтириш, шу жумладан газета ва журнал мақолаларидан матбуот шарҳлари шаклида парчаларни кўпайтириш.;
- Нашрларда, радио ва телекўрсатувларда, ўқув-тарбиявий характердаги овоз ва видеоёзувларда материаллар ва уларнинг қисмларидан кўрсатилган мақсад даражасида иллюстрация сифатида фойдаланиш;
- Агар муаллиф томонидан бундай фойдаланиш аниқ тақиқланмаган бўлса газета ва журналларда долзарб сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва диний мавзуларда чоп этилган мақолаларни такрорлаш ёки бир хил мазмундаги асарларни эфирга узатиш;
- Кўрсатилган мақсаддан келиб чиққан ҳолда оммавий равишда эълон қилинган сиёсий чиқишлар, мурожаатлар, маърузалар ва шунга ўхшаш бошқа асарларни газеталарда такрорлаш, эфирга узатиш ёки Интернет тармоғида узатиш;
- Фотография ёки кинематография, шу каби воқеалар жараёнида кўрилган ёки эшитилган асарларни трансляция қилиш йўли билан, ахборот мақсади билан оқланган даражада жорий воқеалар шарҳларида умумий маълумот олиш учун такрорлаш ёки етказиш;
- Нашр этилган асарларни даромад учун йўналтирмаган ҳолда муайян шаклда ёки кўзи ожизлар учун бошқа усуллар билан эълон қилиш (бундай такрорлаш усуллари учун махсус яратилган асарлар бундан мустасно). Бошқа барча ҳолатларда, ОАВдаги ҳар қандай материаллардан фойдаланиш учун ушбу ОАВ ёки муаллифлардан бошқа ОАВда фойдаланиш учун рухсат олиш керак бўлади.
Ижтимоий тармоқларда жойлаштирилган чиқишлар интеллектуал мулк ҳисобланадими?
Instagram, Facebook ёки Одноклассники тармоқларидаги пост интеллектуал мулк ҳисобланиб, пост муаллифининг ҳуқуқлари Ўзбекистоннинг “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида”ги қонуни ва Фуқаролик кодекси билан ҳимояланган. Қонунда айтилишича, муаллифлик ҳуқуқи билан ҳимояланган асарлардан фақат муаллифнинг рухсати билан фойдаланиш мумкин. Aммо қоидада истиснолар мавжуд: агар матн фойдаланиш мақсадига боғлиқ миқдорда тўлиқ келтирилмаган бўлса, муаллифнинг рухсати талаб қилинмайди.
Интернет – ахборот тарқатиш платформаси бўлиб, у шу маънода бошқа ахборот ташувчилар – китоб, газета, журнал, пластина ёки дисклардан фарқ қилмайди. Ҳар бир ижтимоий медиа платформасида аккаунт эгалари ва таркибдан фойдаланмоқчи бўлган журналистлар танишиши лозим бўлган фойдаланув шартномаси мавжуд. Ижтимоий тармоқдаги аккаунт аслида фойдаланувчининг мулки эмас, унга шунчаки сайтга киришга рухсат берилган. Ижтимоий тармоқда рўйхатдан ўтган ҳар бир киши, бошқа нарсалар қатори, ушбу платформада шахс томонидан яратилган ва жойлаштирилган материаллардан фойдаланиш шартларини назарда тутадиган фойдаланувчи шартномасини имзолайди.
Мисол тариқасида, Facebook фойдаланув шартномасининг 3.1 бандини келтириб ўтамиз, унга айтилади: ““Сиз Facebook ва сиз фойдаланадиган бошқа Facebook маҳсулотларида яратган ва баҳам кўрган контентга эгасиз ва ушбу Хизмат шартларидаги ҳеч нарса сизнинг шахсий таркибга бўлган ҳуқуқларингизни бекор қилмайди. Таркибингизни исталган жойда бошқа одамлар билан баҳам кўришингиз мумкин. Бироқ, хизматларимизни тақдим этишимиз учун сиздан бундай таркибдан фойдаланиш учун муайян қонуний рухсатномаларни олишимиз керак. Хусусан, маҳсулотимизга ёки маҳсулотларимизга тегишли бўлган интеллектуал мулк ҳуқуқи объекти бўлган контентни (масалан, фотосуратлар ёки видеолар) жойлаштирганингизда ёки юклаганингизда ёки бундай таркибни баҳам кўрсангиз, бизга эксклюзив, лицензия ажратишни талаб қилмайдиган таркибингиз асосида сақлаш, фойдаланиш, тарқатиш, ўзгартириш, ишга тушириш, нусха кўчириш, омма олдида ижро этиш ёки кўрсатиш, таржима қилиш ва яратиш ҳуқуқи бутун дунё бўйлаб амал қилади”.
Facebook тармоғидаги пост муаллифи исмига нисбатан ажралмас ҳуқуққа эга (иқтибос келтиришда унинг исми кўрсатилиши шарт), аммо ҳамма учун ажратилган маълумотларнинг эркин тарқалишига монелик қилиш мумкин эмас.
Компенсация тўламаслик ва судлашиб юрмаслик учун журналист ва блогерлар оддий қоидага амал қилишлари керак: таркибни ҳар доим муаллифлик ҳуқуқи эгасининг рухсати билан олинг. Интеллектуал мулк объектларидан қонуний фойдаланиш учун муаллифлик ҳуқуқи эгаси билан мутлақ ҳуқуқларни ўтказиш тўғрисида пуллик шартномалар тузилади.
