Маълумки, медиа-бизнес деганда биз барча турдаги ахборот-кўнгилочар контент: газеталар, журналлар, телерадио дастурлар, интернет ресурсларни ишлаб чиқариш ва сотиш (тарқатиш) асосига қурилган бизнесни тушунамиз. Aлбатта, бизнеснинг бошқа соҳаларида бўлгани каби, бундай фаолиятнинг мақсади ҳам фойда олиш ҳисобланади. Медиаюрист Карим Бахриев Ўзбекистонда тижорат медиа-лойиҳасини яратиш, қўллаб-қувватлаш ва ривожлантиришнинг ҳуқуқий имкониятлари ҳақида “Янги Репортёр” учун махсус шарх тайёрлади. Мақоланинг биринчи қисмида ОАВни яратиш ва рўйхатдан ўтказиш ҳақида ҳикоя қилинган эди, ушбу мақолада уни қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш ҳақида сўз боради.
Гап-сўзларга қараганда, давлат ОАВни қўллаб-қувватлайди. Бу нималарда акс этмоқда?
ЎзР “Оммавий ахборот воситалари тўғрисида”ги Қонунининг 51-моддасига кўра давлат оммавий ахборот воситаларини қуйидаги йўллар билан қўллаб-қувватлаши мумкин:
- солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар ҳамда тарифлар бўйича имтиёзлар ва преференсиялар бериш;
- давлат субсидиялари, давлат грантлари ва давлат ижтимоий буюртмалари тизими орқали молиявий ёрдам кўрсатиш;
- моддий-техника базасини мустаҳкамлаш бўйича комплекс чора-тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш;
- таҳририят ходимларини ижтимоий қўллаб-қувватлаш;
- оммавий ахборот воситаларини қўллаб-қувватлаш жамғармалари фаолиятини ташкил этиш;
- таҳририят ходимларини тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини оширишга кўмаклашиш.
Оммавий ахборот воситаларини давлат томонидан қўллаб-қувватлашдан оммавий ахборот воситаларининг касбий фаолияти мустақиллигига тажовуз қилиш учун фойдаланилиши мумкин эмас.
Оммавий ахборот воситалари маҳсулотларини тарқатиш қандай тартибда амалга оширилади?
Медиа бизнесида нафақат ишлаб чиқариш, балки оммавий ахборот воситаларини тарқатиш ва сотиш ҳам муҳим омил ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси “Оммавий ахборот воситалари тўғрисида”ги Қонунининг 26-моддасига мувофиқ, оммавий ахборот воситалари маҳсулотини тарқатиш бевосита таҳририят томонидан, шунингдек, юридик ва жисмоний шахслар томонидан белгиланган тартибда шартнома асосида амалга оширилиши мумкин.
Босма оммавий ахборот воситалари маҳсулотларини тарқатиш уларнинг обунасини ташкил этиш, шунингдек, чакана савдо орқали амалга оширилади. Рўйхатга олинган даврий нашрларнинг адад савдоси, шу жумладан, чакана савдо орқали нашрларнинг доимий тарқатувчилари ёки тарқатиш тармоғига эга бўлган юридик шахслар, шунингдек, қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда якка тартибдаги тадбиркорлар орқали амалга оширилади.
Батафсил маълумот билан “Ўзбекистон Республикасида даврий нашрларни тарқатиш қоидалари”да (рўйхат 18.06.2008 й. 1826-сон) танишишингиз мумкин. Оммавий ахборот воситаларининг ҳар бир сонини тарқатишга фақат бош муҳаррир ушбу нашрга рухсат берганидан кейингина йўл қўйилади.
Иқтисодиётда медиа бизнеснинг ўрни ва роли.
“2021 йилда Ўзбекистонда медиа бозори ҳажми ижобий тенденцияли 17 фоиз кўрсаткич билан 600 миллиард сўмга, телевидение реклама бозори ҳажми эса 20 фоизга ошиб, 410 миллиард сўмни ташкил этди”, деб йил бошида баёнот берди IMS Uzbekistan конференцияси маркетинг директори Елена Пивоварова. 37 миллиондан ортиқ аҳолига эга Ўзбекистон контентни истеъмол қилиш бўйича энг йирик бозор ҳисобланади.
Масалан, Ўзбекистон телебозори Ўзбекистон МТРК таркибига кирувчи 12 та республика телеканали, 4 та радиоканал ва 12 та ҳудудий телерадиокомпания, шунингдек, ўсишда давом этаётган бир қатор хусусий тижорат каналларидан иборат. Қайд этиш жоизки, реклама берувчиларнинг асосий қисми, шу жумладан хорижий реклама берувчилар ҳам товар ва хизматларни илгари суришнинг асосий воситаси сифатида телерекламани танлайди, бу эса уларга Ўзбекистоннинг ишончли аудиториясининг 70 фоизигача етиб бориш имконини беради.
Миллий телемедиа бозори учун асосий чекловлардан бири эфирни зарур ҳажмда – кунига 500 соатдан ортиқ эфир вақти билан маҳаллий ишлаб чиқарилган турли контент билан тўлдириш муаммоси бўлиб келган ва шундай бўлиб қолади.
Aйтганимиздек, оммавий ахборот воситалари бизнесининг иқтисодиётнинг умумий тизимидаги ўрни унинг ишлаб чиқариш турларидан бири эканлиги билан белгиланади. У ишлаб чиқариш жараёнининг барча элементларини ўз ичига олади. Ушбу жараён натижасида истеъмолчи томонидан талаб қилинадиган маҳсулотларнинг чиқарилиши мавжуд.
Медиа бизнес маҳсулоти икки ҳил хусусиятга эга. Бир томондан, бу инсоннинг онгига таъсир қилиш, уни муайян фаолиятга ундаш, дунё ҳақидаги ғояларини ўзгартириш ёки шунчаки ўзи дуч келган ҳаётий вазиятларда яхшироқ йўналтириш мақсадида яратилган маънавий ишлаб чиқариш маҳсулидир. Бошқа томондан, бу маълумот бозорга киради ва товарга айланади. Ҳар қандай товар каби, у фойдаланиш қиймати ва оддий қийматга эга. Биринчиси, ушбу маҳсулот харидорнинг ахборотга бўлган эҳтиёжини қондириш қобилиятини, иккинчиси, ушбу маҳсулотни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган меҳнат харажатларининг нархини англатади.
Босма оммавий ахборот воситалари фаолиятини давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг аниқ шакли қўшилган қиймат солиғидан озод қилишда намоён бўлади. Яъни, Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексининг 208-моддаси 19-бандига мувофиқ: “Босма маҳсулотларни сотиш, шунингдек, босма маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва сотиш билан боғлиқ таҳририят, матбаа ва ноширлик ишлари (хизматлари) бўйича айланмалар. маҳсулотлар қўшилган қиймат солиғидан озод қилинади”.
Медиа бизнес юритишнинг ташкилий-ҳуқуқий шакллари.
ЎзРнинг “Оммавий ахборот воситалари тўғрисида”ги Қонуни 15-моддаси иккинчи қисмига мувофиқ, ОАВнинг таҳририяти қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳар қандай ташкилий-ҳуқуқий шаклда тузилиши мумкин. Таҳририятнинг юридик шахс сифатида ташкилий-ҳуқуқий шаклини танлаш тўғрисидаги қарор мулк эгаси томонидан қабул қилинади. Босма оммавий ахборот воситалари таҳририяти хусусий корхона, масъулияти чекланган ёки қўшимча масъулияти чекланган жамият, унитар корхона, акциядорлик жамияти (очиқ ёки ёпиқ) шаклида юридик шахс мақомида, шунингдек, бошқа ташкилий-ҳуқуқий шаклларда ташкил этилиши ва рўйхатдан ўтказилиши мумкин. Ушбу шаклларнинг ҳар бирида ўзининг ижобий ва салбий томонлари мавжуд.
Медиа бизнесдаги масъулият
Журналист, блогер, ОАВ муҳаррир ва таҳририятлари, шунингдек, ёлғон ёки туҳмат мазмунидаги маълумотларни тарқатганлик учун материаллар муаллифларининг иқтисодий жавобгарлиги муаммоси энг муҳим муаммолардан биридир.
“Оммавий ахборот воситалари тўғрисида”ги Қонуннинг 6-моддасида оммавий ахборот воситалари эркинлигини суиистеъмол қилишга йўл қўйилмаслиги ҳолатлари белгиланган. Хусусан, оммавий ахборот воситалари орқали фуқароларнинг шаъни ва қадр-қиммати ёки ишчанлик обрўсига путур етказиш, шахсий ҳаётига аралашиш тақиқланади. Ва бу масаланинг фақат ахлоқий-тарбиявий томонида эмас. Бундай қонунбузарликлар таҳририят бюджети учун жуда аниқ молиявий санкцияларни назарда тутади.
Фуқаролик кодексининг 100-моддасига мувофиқ, фуқаро ёки юридик шахс шаъни, қадр-қиммати ёки ишчанлик обрўсига путур етказувчи маълумотларнинг рад этилишини суддан талаб қилишга ҳақлидир.
Юридик ва жисмоний шахсларнинг оммавий ахборот воситаларида эълон қилинган ёлғон маълумотларни рад этиш ҳуқуқи “Оммавий ахборот воситалари тўғрисида”ги қонуннинг 34-моддасида ҳам низоларни судгача ҳал этиш доирасида мустаҳкамлаб қўйилган. Демак, эълон қилиниши натижасида ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари бузилган юридик ва жисмоний шахслар ушбу оммавий ахборот воситасида ўз раддияси ёки жавобини эълон қилишга ҳақли.
Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексида шахсга, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига, мулкига, давлат ва жамоат тартибига, табиий муҳитга путур етказувчи қонунга хилоф, айбли (қасддан ёки эҳтиётсизлик) ҳаракатлар ёки ҳаракатсизлик учун маъмурий жавобгарлик назарда тутилган. Туҳмат, яъни бошқа шахсни туҳмат қилувчи қасддан ёлғон уйдирмаларни тарқатиш энг кам иш ҳақининг йигирма бараваридан олтмиш бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади (Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 40-моддаси). Шахснинг шаъни ва қадр-қимматини қасддан камситиш – ҳақорат қилиш – энг кам иш ҳақининг йигирма бараваридан қирқ бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади (ЎзР 41-моддаси). Кодексда назарда тутилган ҳуқуқбузарликлар учун маъмурий жавобгарлик, агар ушбу ҳуқуқбузарликлар ўз моҳиятига кўра жиноий жавобгарликка сабаб бўлмаса, юзага келади.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг “Маънавий зарарни қоплаш тўғрисидаги қонун ҳужжатларини қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида”ги 2000 йил 28 апрелдаги 7-сонли қарори билан ҳақиқатга тўғри келмайдиган маълумотларнинг тарқалиши муносабати билан етказилган маънавий зарар маълумот тўплаган шахсдан ундириб олинади.
Бундан ташқари, Фуқаролик кодексининг 163-моддасига мувофиқ, даъво муддати шахсий номулкий ҳуқуқларни ва бошқа номоддий неъматларни ҳимоя қилиш тўғрисидаги даъволарга нисбатан қўлланилмайди. Агар зарар шаън, қадр-қиммат ва ишчанлик обрўсига путур етказувчи маълумотларни тарқатиш натижасида етказилган бўлса, маънавий зарар айбдорнинг айбидан қатъи назар, қопланиши керак бўлган мулкий зарар ҳисобланади (ФКнинг 1021-1022-моддалари).
Фуқаролик Кодексининг 989-моддаси 1-бандига мувофиқ юридик шахс ходимга ўз меҳнат (хизмат, мансаб) вазифаларини бажариш чоғида етказган зарарнинг ўрнини қоплаши шарт. Қонуннинг ушбу қоидаси маънавий зарар етказиш ҳолатларига ҳам тааллуқлидир.
Медиа бизнеснинг ҳолати ва келажагига таъсир этувчи омиллар.
Шундай қилиб, бу санкцияларнинг барчаси медиа бизнесини юритишга таъсир қилиши мумкин.
Оммавий ахборот воситалари бизнесига таъсир этувчи омиллар:
- кредитлар бўйича юқори фоиз ставкалари,
- юқори инфляция,
- солиқларнинг тез-тез ўзгариши,
- ҳукуматнинг иқтисодиётдаги фаол иштироки,
- ёмон инвестиция муҳити,
- қарз маблағларини қайтаришнинг юқори хавфи,
- бизнесни юритиш ва тижорат операцияларини амалга ошириш харажатлари,
- мулкий ҳуқуқлар ва битимларнинг дахлсизлиги,
- кўп мансабдор шахслар томонидан бозор иқтисодиёти механизмларини етарлича тушунмаслик,
- бизнесни тартибга солишнинг асосан бозорга қарши воситаларидан фойдаланиш,
- сунъий монополиялар,
- рақобатдаги чекловлар,
- коррупция.
Медиа бизнесга фуқаролик жамияти ва демократик институтларнинг нормал ривожланиши ёрдам бериши мумкин. Расмийлар фуқаролик жамиятидан эҳтиёт бўлишни ва ўзларига нисбатан танқидларга салбий муносабатда бўлишни бас қилиб, нодавлат ННТларни, жумладан, янги партияларни рўйхатга олиш бўйича амалдаги тақиқларни олиб ташлашлари керак. Кучли фуқаролик жамияти, самарали мустақил ОАВгина давлат ва жамиятни кучли ва қобилиятли қилиши, шунингдек, медиа-бизнесни юритишда ёрдам бериши мумкин.
