Фақат профессионал таҳририятларгина профессионал таркиб яратиши мумкин, деган фикрлар мавжуд: қолган ҳамма нарса фаоллик ва фуқаролик позицияси. Бошқа ёндашув эса бунинг акси: медиа – бу ўз аудиторияси учун мунтазам равишда таркиб яратиш йўлидаги ҳар бир ҳаракат. Янги таҳририятлар ҳақидаги афсона ва ҳақиқатлар медиа бозорини ривожлантириш бўйича XIV йиллик Қозоғистон MediaКурылтай 2022 саноат конференсиясида муҳокама қилинди. Муҳокамага таниқли қозоғистонлик медиа эксперт Ержан Сулейменов модераторлик қилди. “Янги репортёр” муҳокамаларда қатнашиб, йиғилиш иштирокчиларининг фикр-мулоҳазаларини жамлади.
Бакдаулет Исаев, “Кумаш” асосчиси ва раҳбари:
Ўтган йили “Кумаш” медиа сифатида расман рўйхатдан ўтди. Лойиҳа 10 йилдан бери қаерга боришни маслаҳат бериб келаётган “Давай сходим” порталига тегишли. Бир пайтлар таҳририятда медиа яратиш истаги пайдо бўлди ва бунинг учун ресурслар ҳам бор эди: ҳазилни яхши кўрадиган ва яхши ёзадиган одам, шунингдек, ҳамкорлик қилиш таклифи.
– Бироқ биз журналист эмасмиз. Биз ҳамма нарсани бошидан бошлашимиз ва кўп нарсаларни ўрганишимиз керак эди. Бош муҳарриримиз ўзини ошкор этмайди, лекин бу қарорнинг мақсади ҳимоя эмас, балки лойиҳанинг синоатини ошириш. Сиёсатга қизиқмайдиган ёшлар қатлами мавжуд. Биз уларга мурожаат қилишимиз керак деган қарорга келдик. Энг осон ечим – улар қаерда бўлса, улар билан ўша ерда гаплашиш: Instagram, Telegram. Уларнинг тилида ҳазил орқали мурожаат қилиш. Энди жамоага кўпроқ профессионалларни, тажрибали журналистларни жалб қилмоқчимиз, бу бизга кераклигини тушуниб турибмиз.
“Кумаш” – бу соҳани тартибга солиш учун масъул бўлган мамлакат вазири кимлигини ҳали ҳам билмайдиган медиага мисол. Ҳозир “Кумаш” кўп даромад топаётгани йўқ. Реклама сўровлари кўп, лекин таҳририят уларнинг аксариятини рад этади. Асосий далил – брендлар ўртасида мослашувчанликнинг йўқлиги, жамоа бюрократия ва тасдиқлаш керак бўлган жойда ишлашдан манфаатдор эмас.
Даурен Меркеев, AIRAN лойиҳаси:
— Бу ҳикоя нафақат саноатга оид, балки шахсий ҳамдир. Мамлакатда тележурналистика билан боғлиқ вазият етилган, йил сайин эфирнинг имкониятлари пасайиб бормоқда. Йил бошланганидан сўнг Qantar содир бўлди, Украинада уруш бошланди – бу бутунлай бошқача йўл тутишни тақазо қилди ва биз YouTube каналида профессионал журналистика билан шуғулланишга қарор қилдик. Биз ғояларни бошқа шароитларда амалга ошишини хоҳладик.
Ҳозир AIRAN асосини турли телеканалларда: Azattyq, “Хабар”, “Евроньюс” лойиҳаларида ишлаган одамлар ташкил қилади. Асосий ғоя – профессионал видео журналистика яратиш. Биз хабардорлик, очиқлик, табуларни енгиш, турли фикрлар ҳақида гапирамиз. Бу аксарият кўп айтиладиган сўзлар, лекин биз уларга алоҳида маъно берамиз.
Аксарият ОАВ ҳозир деназарбаевизация тенденциясида, аммо бизнинг ОАВ фақат бу ҳақида эмас. Элиталар тўқнашувидан бошқа нарсалар бор – одамларни ҳаяжонга соладиган мавзулар.
AIRAN ишлайдиган форматлар орасида:
- Махсус репортаж
- “Нималар содир бўляпти” ҳафталик янгиликларга умумий шарҳ
- Тасдиқ-роликлар – Пивоваровнинг “Контекст” рукнига ўхшаш ўқув видео формати.
- Интервью
- Подкастлар
YouTube канали 2022 йил август ойида ишга туширилган ва шу вақт ичида жамоа видеолари 15,7 миллион марта кўрилишига эришилган. Ҳар ойда канал аудиторияси 15-17 минг кишига ортиб бормоқда.
– Биз ижтимоий тармоқларда ҳам сифат муҳимлигига ишонамиз. Кўриниб турибдики, форматлар ўзгарган, аммо профессионал журналистиканинг ёндашувлари ҳали ҳам сақланиб қолган. Биз профессионал видеоконтент ишлаб чиқарувчи ўрнини эгаллашни ва қарама-қарши ёндашувларни — профессионал журналистикани ижтимоий тармоқларнинг мавжудлиги тамойиллари билан бирлаштирмоқчимиз.
Дмитрий Шишкин, Shishkin_like лойиҳаси асосчиси:
— Томошабинлар жуда зукко эканини ҳисобга олиб, лойиҳани очдим. Агар сиз ўзига хос нашр тайёрлаётган бўлсангиз, медиа сўзининг “микро” қўшимчаси камситувчи тушунча эмас.
Shishkin_like лойиҳасида аноним материаллар йўқ – уларнинг барчаси имзоланган, чунки лойиҳада номи, обрўси ва тарихи бўлган журналистлар ишлайди. Биз лойиҳада масъулиятни тақсимладик – улар журналистика билан, Дмитрий Шишкин – таҳрир ва журналистика билан шуғулланади.
– Лойиҳанинг асоси Telegram бўлгани учун мен пул ишламаслигимни тушундим. Биринчи ҳафталардан бошлаб реклама ва ҳамкорлик таклифлари бошланди, уларнинг деярли барчаси ёқимсиз характерга эга эди. Бизда ҳали медиа учун пул ишлаш имконияти йўқ, чунки реклама берувчилар фикрида миқдорий ўлчов ҳали ҳам устунлик қилади – бизга сифатли аудитория эмас, балки кенг қамров керак. Кенг қамровга эга бўлиш учун биз таркибни тубдан ўзгартиришимиз лозим. Пулсиз, ҳатто ёлғиз ўзигиз ҳам муаллифлик каналини қила олмайсиз. Ҳаракатда бўлишингиз, ўйлашингиз, вариантларни излашингиз талаб этилади.
Жамила Маричева, Protenge.kz асосчиси:
Медианинг ижтимоий тармоқларда асосий устунлиги давлат буюртмаси билан чамбарчас боғлиқ бўлган сўз эркинлигидир. Давлат ушбу бозорнинг асосий ўйинчиси бўлиб, у асосан Қозоғистон фуқаролари учун кун манзарасини шакллантиради. Бу ҳукумат давлат буюртмасини берган ҳолда, нима чоп этилиши мумкин, нима мумкин эмас, деб қўнғироқ ва талаб қилиши мумкинлигига ишонадиган мамлакатдаги йирик медиалар учун классик воқеа. Ижтимоий тармоқларда материални ўчирмаслик имконияти мавжуд. Ўз фаолияти давомида Protenge.kz аниқ хабарларни ўчириш эмас, балки тушунтириш билан шуғулланган ҳолатлар бўлган.
— Муҳими, микромедиани инфокиллинг билан солиштирмаслик. Бу тенденция ўлмоқда ва бизнинг авлод журналистлари учун бу жуда уятли нарса, улар бу нарса билан шуғулланмайди. У динозаврлар каби йўқ бўлиб кетиши лозим. Жамоат манфаатлари устуворлик касб этиши керак. 20 йилдан бери журналистика билан шуғулланган одамлар томонидан қўллаб-қувватланадиган Микромедиа ва аноним Telegram каналлари бу битта нарса эмас. Маълумотлар, маърузачилар, этика билан профессионал ишлаш – биз платформаларда тўғри тенденцияларни ўрнатишимиз мумкин.
Яна бир афзаллик томони – ижтимоий тармоқлар тизимли медиа каби қиммат эмас. Ушбу форматдаги медианинг ривожланиши бозорнинг мантиқий реакциясидир.
Учинчиси – ҳақиқий рақобат. Агар сиз муҳим воқеалар ҳақида материаллар тайёрласангиз, томошабинларнинг ўзи сиз томон юз буришади. Аудиториянинг ўсиши бевосита одамларнинг манфаатларини акс эттирувчи юқори сифатли қизиқарли маҳсулотларга боғлиқ. Бу журналистик фаолиятнинг асл мақсадидир. Ижтимоий тармоқларда реакцияларни кузатиш жуда қулай – формат ўқувчиларнинг реакцияси шаклида тезкор фикр-мулоҳаза алмашишни ўз ичига олади.
– Агар медиа ижтимоий тармоқларда ишлаётган бўлса, аудиторияни кўпайтириш керак. Биринчи йили бизни Internews қўллаб-қувватлади, уларсиз Protenge.kz бўлмасди. Монетизацияга келсак, энди бизда пулни олишимиз мумкин бўлган бир нечта вариант мавжуд:
- Биз халқаро ҳамкорларларни қизиқтира бошладик – улар бизга ўзлари келишади, биз мамлакат даражасида эмас, халқаро танловларда қатнашамиз.
- Реклама. Биз танлаяпмиз, биздан ҳар куни нарх ҳақида сўрашади, бозор нархида — олтита нолсиз.
- Биз ўқув машғулотлар учун пул оламиз. Биз ўз ишимизни шу қадар яхши биламизки, таҳририятимизда кўникмаларни ўзлаштириш учун пуллик амалиёт олиш мумкин. Биз TikTok тармоғига кирдик, биз у ерда аудиторияни кўпайтирамиз, аудитория қанча кўп бўлса, пул ишлаш имконияти шунчалик ортади.
Сирим Итқулов, Arbat.media бош муҳаррири:
— Биз бу лойиҳани уруш бошланишидан олдин ўйлаб топгандик, махсус русларга ҳам, қозоғистонликларга ҳам тушунарли бўлган ном танланган. Янги шароитда Евроосиё медиасини яратиш реалликдир. Биз урушни уруш, босқинчиларни эса босқинчилар деб атаймиз.
Ижтимоий тармоқларда аудитория ортиб бормоқда ва таркибга талаб юқори. Шунга қарамай, тўғри тушунтиришга эҳтиёж бор. Ҳозир биз браузерга кириб, нима бўлаётганини билиш учун маълум бир сайт очадиган вақт эмас. Энди янгиликлар сизни топади.
Январь ойидан кейин аудиториянинг сезиларли сиёсийлашуви кузатилди: одамлар сиз сиёсатга қизиқмасангиз, сиёсат сизни қизиқтиришини тушунишди.
Охирги уч йил ичида бизда янги ОАВ ва жамоатчилик алоқалар миқдори ошди. Ижтимоий тармоқларда тўлиқ ҳуқуқли нашр сифатида фаолият юритиш мумкин ва бу таъсир ҳамда ўсиш учун етарли. Шу билан бирга, улар бозорни ўзгартирмоқда: йирик нашрлар микромедиа билан тенглашишга ҳаракат қилмоқда – ҳаракат, дизайн ривожланяпти.
Давлат ахборот соҳасини тартибга солишга ҳаракат қилмоқда. Икки йилдан кейин ўтириб, бугунги кунни соғинишни истамасдим, худди биз ҳозир коронавирусни соғинаётганимиздек — бу энг ёмон вақт эмаслиги маълум бўлиб бормоқда.
Бизнинг сайтимиз бўлса ҳам, техник жиҳатдан биз микромедиамиз. Бизда беш киши фаолият олиб боради: Олмаотада икки нафар, Остонада икки нафар журналист ва СМС ходими. Биз “Тан медиагруп” молиялаши орқали иш бошладик, энди реклама орқали ривожланмоқдамиз.
Конференция ташкилотчиси – Қозоғистон пресс-клуби. Бу йил тадбирнинг ҳамкорлари Internews ташкилотининг Қозоғистондаги ваколатхонаси, АҚШ Халқаро тараққиёт агентлиги (USAID), шунингдек, Chevron Munaigas ва Halyk Bank бўлди.
