Дәстүрлі қазақ медиасы, соның ішінде телеарналар жеке тұлғаға қарсы зорлық-зомбылық әрекеттерді насихаттауын қашан тоқтатады? Миллиондаған адамды «тәрбиелеумен» айналысып жүрген телеарналар көрерменге ұсынатын контентінің адами құқық нормаларына сай келуіне, медиа этикасының сақталуына қаншалықты мән береді? Өркениетті қоғам идеяларын насихаттай отырып, екінші қолымен сол қоғамның құндылықтарын түгелдей терістеп, тұншықтырып отырған жоқ па? Бұл сұрағымызға «Иә» деген жауапты зорлық-зомбылық пен адам құқықтарын мойындамау көрінісіне құрылатын ток-шоулардан, телесериалдар мен басқа да телебағдарламалардың көп көруге болады. Сөзімізге дәлел ретінде, соңғы уақытта әлеуметтік желілерде қоғам белсенділері тарапынан қатты сынға ұшыраған «Сериал емес» сериалының мысалында талқылап көрелік.
Аталған сериал HIT TV телеарнасынан көрсетіледі. Телеарнаның ресми сайтында бұл сериал туралы ешқандай ақпарат жоқ, телеарнаның Youtube арнасына 10 эпизоды жарияланған. Соның бір эпизодындағы көрініс осы сериалда әйел бейнесін негатив мазмұнда көрсетудің әбден шарықтау шегіне жеткен сәті болды.
Эпизодтағы диалог төмендегідей өрбиді:
Әйелі: Қателік өзімнен болды.
Күйеуі: Түф, мынау кімнің келіншег-ей, мойындап тұрғанын айтсайшы, алтын ғой!
Әйелі: Кез-келген сәтте әйел адам еркек кісіден бір саты төмен тұрады. Дер кезінде үндемесе, отбасы тату -тәтті өмір сүреді.
Әйелінің осындай «алтын сөздеріне» жібіген күйеуі оны қуантуға аттанады. Диалогтағы әйелдің күйеуі сол әйелдің студенті, яғни ол әйел өз күйеуінің оқытушысы. Студент-күйеудің сабақ үлгерімі тым нашар. Сол себепті де әлі күнге дипломын ала алмай, өзінен әлдеқайда жасы кіші студенттермен бірге оқиды. Десе де жігіттің бейнесі әрі ақылды әрі оқытушы әйелінің алдында тағы жоғары тұрады.
Сыйлыққұмар, әр нәрсеге алдана салатын әлсіз әйелдің жанында бұл ер кісі тағы артық көрінеді. Біз мысалға алған диалог сериалдағы ұқсас оқиғалардың тек біреуі ғана.
Шағын скетчтерге құрылған минисериалда осы жұптан басқа тағы үш ерлі-зайыптының өмірін көрсетеді.
Келесі жұп – ерлі-зайыпты таксисттер. Көлікті күйеуі жүргізеді, ал жанындағы жолаушы орындығында әйелі отырады. Әйелі – көп сөйлейтін, ақылы аз кейіпкер.
Келесі жұп – дәрігерлер. Күйеуі дипломды сатып алған білімсіз дәрігер бола тұра бірге жұмыс істейтін білікті де тәжірибелі әйеліне үйдегідей қарайды. Жұмыс кеңсесіндегі барлық қағаз толтыру, реттеу-жинау сияқты қара жұмыстарды әріптес-әйеліне артып қояды. Дипломын сатып ала тұра бас дәрігер лауазымында отыр.
Келесі жұп – әкім мен оның хатшысы. Әдеттегідей, барлық мәселені шешетін, басқаратын адам – ер кісі, өзі ауылдың жемқор әкімі, ал үнемі жанында жүріп, шайын құйып беретін хатшысы – өзінің әйелі.
Сыйлық берсе алдана салатын, сыртқы тұр-тұлғасы тартымды әйел. Сол үшін де хатшысы боп жүр, яғни әкімнің көңіл көтеретін ойыншығы.
Әкім күйеуі реті келсе хатшы-әйелін лақтыра салуға дайын, өйткені әйелін өзімен қатарлас адам ретінде есептемейді.
Мінеки, «Сериал емес» сериалы осындай төрт түрлі отбасының хикаяларынан құралған.
Статистикаға сенсек, Қазақстанда жылына кемі 400 әйел отбасындағы зорлық-зомбылық салдарынан көз жұмады. Осындай сұмдық цифр жағдайында өмір сүріп жатқан елдің телеарналарынан мұндай телеөнімдерді көрсету – отбасындағы зорлық-зомбылық қылмыстарын ашық қолдауға және соған жол беруге ұқсайды.
Бұлай ойлауымызға не себеп? Себебі, халқының жартысын ауылды жерде тұратын, сондағы тұрғындар үшін негізгі ақпарат көзі саналатын телеарналардың әйелге қарсы зорлық-зомбылықты дәріптейтін, соны өрбітетін мазмұндағы контент ұсынуы ешқандай медиа этикаға, адам құқықтары туралы заңдарға сай келмейді.
Соған қарамастан, бұл сериал осыған дейін телеарналарда көрсетілетін комедия жанрындағы басқа да отандық сериалдардан ерекшелігі бар. Бұл — осы сериалдың әдепкі отбасындағы жеңіл әзілге емес, астарлы әлеуметтік әжуаға құрылуы.
Әрбір эпизодында бүгінгі қоғамда боп жатқан саяси-әлеуметтік келеңсіздіктерді, атап айтқанда: өз ісіне жауапсыз қағазбасты жағымпаз қызметкерлер ;сыйлыққұмар, жемқор, пара алғыш бастықтар; дипломын сатып алған мамандар; екіжүзді депутаттардың халықты бала сияқты алдауы; қауіпсіздік органдарынің сенімсіздігі сияқты әрекеттерді уытты әзілдерімен жеткізеді.
Тағы бір айтып өтер жайт, бұл сериал «қазақ тілінің мәртебесін» пропагандаға айналдырды. Сериалда, әдеттегідей, қазақ тілінде өте жақсы сөйлейтін шетел азаматы бар. Ол ағылшын тілінде сөйлеуге тырысқан қазаққа қазақ тілінде жауап беріп, таңғалдырады.
Мұндағы месседж – Қазақстанда тұратын басқа ұлттар да қазақша сөйлей алатынын көрсетіп, үлгі ету болса, екіншіден, басқа ұлттарды жігерлендіру, мемлекеттік тілге тарту.
Әйткенмен, мұндай пропаганда терісінің түсі қара адам арқылы жасалса, онда міндетті түрде кейіпкер терісінің түсіне байланысты қандай да бір күлкілі оқиғаға құрылады.
«Сериал емес» сериалының бір эпизодында дәрігерге қаралуға келген шетелдік кісінің әңгімесін күлкіге айналдырады, терісінің түсі туралы ашық жәбірлеу сөздерін айтады.
Бұл көріністен XXI ғасырдағы өркениетті елде өмір сүретін адамның әрекетін көрмейсіз. Мұндай жабайылықты телеэкранға шығаруға жол беріп отырған телеарналардың заңсыздығы қашанға дейін жалғасатыны да белгісіз.
Биылғы телемаусымда біршама жаңа сериал эфирге шықты. Отандық телехикаялардың көбеюіне үлкен қолдау көрсететін «Хабар» телеарнасы қазақстандық сериалдарды көрсету жағынан көш бастап тұр.
Соңғы бірнеше айда көрермендеріне жол тартқан «Дала қырандары», «Бекзат», «Кебенек» сериалдарын алсақ, барлығы да барлығы елін-жерін қорғаған, ел даңқын асқақтатқан батырларға арналады. Бұған QAZAQSTAN ұлттық арнасынан көрсетілетін «Қашқын» сериалын қосыңыз. Барлығында бір образ – жауынгер образы бар.
Сонымен қатар «Хабар» телеарнасында шекарышылардың өмірін баяндайтын «Жауынгер» атты телебағдарлама бар.
Ал комедия жанрындағы сериалдар азайды. Жеңіл әзілдерге қарсы жаңа тенденция басталғанға ұқсайды. Әзіл орнын басатын «салмақты» сериалдардың мазмұны отансүйгіштіктің «ең асыл белгісі» деп есептелетін қаһармандық, жауынгерлік тақырыптарына ауысқан.
Ал мұндай мазмұн, өз кезегінде қара күш пен зорлық-зомбылық арқылы жаулап алуға негізделген диктаторлық менмендігі басым қоғамның телеэкранында ғана көрсетілетіні белгілі.
Әрине, мұндай физикалық күшті ұлықтайтын экранда әлсіз не өзінен өзгеге бағытталатын зорлық-зомбылық әрекеттері ашық болмаса да жасырын, әдейі болмаса да бейсаналы түрде насихатталып әрмен қарай дами түсетіні анық. Мұның бір дәлелі – бүгінгі отандық телеарналар эфирі. Дәл осы теріс бағыттың алғашқы әрі бірден-бір құрбаны: ол – әйел бейнесі.
Сонымен, телеарналар бұл мәселені шешуге, әйелді кемсітіп көрсетіп, әжуалауды тоқтатуға қашан мән беріп, ден қоятыны белгісіз.
Телеарналардың басшылығы Қазақстан қоғамында зорлық-зомбылық мәселесі бар екенін, және соған қоғам болып қарсы шығуды насихаттайтын қандай шешімдер ұсына алады? Отбасындағы зорлық-зомбылыққа қарсы мазмұндағы бағдарламаларды, деректі фильмдерді, сериалдарды көбірек көрсетуі керек пе?
Әлде сериал түсіруге тапсырыс беруші – телеарналар зорлық-зомбылықты, әйелді кемсітіп көрсетуді шектейтін арнайы талаптар мен ережелер әзірлеп, соны контент жасаушымен бекітілетін келісімшартқа енгізіп, алдын алуы керек пе? Сіздің ұсынысыңыз қандай, қадірлі оқырман?
