Медианың әлеуметтік желілер алгоритмімен күресі қалай жүріп жатыр, бұқараның және жеке адамның медиасауат деңгейін қалай көтеруге болады? 2021 жылғы 2-6 ақпан аралығында өткен Эдьютон инновациялық семинарының алғашқы ашық сессиясы осы тақырыпқа арналды. Сессия спикері — ресейлік медиасарапшы, MediaToolbox негізін қалаушы, «Журналист» журналындағы «Жаңа медиа» айдарының редакторы, «Спикер пьян» подкастінің жүргізушісі Всеволод Пуля.
Медиасауат басты қажеттілікке айналды
«Технологияның дамуы жалған ақпарат пен манипуляцияны анықтауға көмектеседі» деп сендік, алайда технологиялар жалған ақпарат таралуына жол ашып берді. Бәріміз «Қара айна» сериалының бір эпизодында өмір сүріп жатырмыз. Медиа өмірімізге дендеп енді. Өміріміз медиаға айналды.
Әлеуметтік желілер арасындағы бәсеке бос уақытымызды, ұйқымызды ұрлауға көшті. АҚШ-та қазіргі медиатұтынушысы 2019 жылдың сәуірінен бастап 12 сағатын медиада өткізген. Демек, медиасауат рөлі тіпті күшейді. Соңғы бірнеше жылдағы жағдай бұқаралық және жекелей медиасауаттылықты арттыру керек екенін дәлелдеп берді. Капитолийге басып кірген наразыларды олардың тұтынатын ақпараты сондай әрекетке итермеледі. Содан кейін АҚШ президентінің әлеуметтік желі парақшасын бұғаттап тастады. Бұл — тарихи оқиға, өйткені трансұлттық желілер биліктен де күшті болып шықты.
New York Times басылымы бұлжағдайды: «Цукерберг пен Дорсидің аты-жөні президент сайлауындағы бюллетень парақшасына ешқашан жазылған емес, бірақ олар Жер бетіндегі кез келген сайланған саясаттанушыдан да күштірек билікке ие» деп түсіндірді.
Бұл оқиғадан Трампты алып тастаса, не болмақ?
Әлеуметтік желілерден Трампты емес, басқа бір оппозиционерді немесе журналисті өшіріп тастаса, бұл этикалық мәселеге ұласар еді. Әлеуметтік желілерге қолданушылардың ақпарат алу не ақпарат тарату құқығын шектеуге кім рұқсат берді?
Әлеуметтік желілердің мұндай құқығы бұрын да болған. Желілер цензурасын бұған дейін де көріп келдік. Әлеуметтік желілер өз мүддесі, саясат, бизнес пен қолданушылар мүддесі арасында тепе-теңдік сақтауға тырысты.
Желілер саясатқа қызықпаған. Әлеуметтік желілердегі саясат тақырыбы адамдар қарым-қатынасынан туындайды. Адамдар көп уақытын желіде өткізеді, контент жасаушылар саны есепсіз өсті, бәрінің көңілін табу да мүмкін емес. Міне, осыдан келіп кімге қандай контент көрсетуді анықтайтын алгоритмдер пайда болды.
Платформалар әуел баста цензураға ұшыраған ақпарат таратуды қалады. «Кел, тіркел, контент жаса, сен де медиасың, сені ешкім жауып тастамайды» деп шақырды. Алайда олардың саясатқа араласуына тура келді. Саясаткерлер платформаға келіп, мүддесіне пайдалануға көшті.
Трамп кейсінің қызық тұсы — 2016 жылы Twitter-дің ахуалы нашарлап, қолданушылар базасы үздіксіз азайып бара жатты. Трамп президент болған соң, Twitter аудиториясы өсіп, ауқымын кеңейтті. Алайда 2021 жылғы саяси жағдай Twitter-дің коммерциялық мүддесінен басым түсті. Олар қауіпті түсініп, президент аккаунтын өшірді.
«Демократия да автокөлік сияқты: мініп жүргізуге де, адамдарды езіп өтуге де болады»
Әлеуметтік желі авторлары қолға үйренбейтін әлдебір Левифан жасады. Бәріміз әлеуметтік желілерге арбалып қалдық, бүкіл уақытымызда сонда өткіземіз. Адамды әлеуметтік желіде қалай байлап ұстап отыруға болады? Бұл үшін оған ұнайтын контентті ұсынуың керек. Мәселен, Байден жақтастары Трампты мақтайтын контент оқығысы келмейді. Алгоритмдер мұны өте жақсы біледі. Қолданушыларды өзі қалайтын көпіршік әлеміне қамайды. Ақпарат тарату нарығында үлкен өзгеріс басталды. Билік пен қоғам арасындағы қарым-қатынас қиындығы бұрын да болған. Медиа олардың өзара тіл табысуына көмектесетін. Қоғамға қандай ақпарат таратуды редактор шешетін еді. Мұны «гейткипер» тұжырымы деп атайды. Қазір бұл қызмет әлеуметтік желілер алгоритміне көшті
Аудиториямен әлеуметтік желісіз әңгімелесудің тәсілі де аз: эл.поштасына хат жолдау, push-хабарламалар және сайтқа кіру. Бұрын платформалар сапалы контент үшін күресетін, қазір авторлар платформаға таласады. Алайда «алгоритмге ұнау» дегеніміз — сапалы контент жасауды білдірмейді.
«Контент болса, аудитория өзі-ақ келеді» деген келісім күшін жойды
Ақпарат тарату барысында алгометриялық таспа мен хронологиялық тапса қақтығысы туындайды. Медианың дәстүрлі болмысында контент хронологияық ретпен жаңарады, бірақ әлеуметтік желіде ақпаратты хронологиялық ретпен алмайсың. Сізге қажет әрі маңызды делінетін ақпаратты ғана көрсететін алгоритмдер пайда болды. Ақпаратты хронологиялық Telegram ғана көрсетеді. Көптеген автор Telegram-ға өтіп кетті, өйткені о жақта не оқып, не көретінін өзі басқарады, автордың барлық посты көрінетініне кепілдік бар. Өкінішке қарай, аудитория өзі ақпарат таңдап беретін дәстүрлі әлеуметтік желілерді қолдану ыңғайлы санайды.
Алгоритм қаупі қандай?
- Адамдарды көпіршік ақпарат ішіне қамап қояды;
- Көңіл-күйіне әсер етеді,
- Медианың күн тәртібін қалыптастыру қасиетінен айырып, кликбейт ақпарат таратуына мәжбүрлейді
Алгоритмдердің маңызды қасиеті — олар ұстамдылықты емес, ымырасыз болуды құптайды. Көпке көрсетілетін ақпарат ретінде ақиқат пікір емес, радикалды мазмұн шығады. Егер адам медиатұтынуға дайын болмаса, сондай ақпаратты көбірек қараса, оған сондай ақпарат жиі көріне бастайды. Бірте-бірте оның шын екеніне сенеді.
Қай ақпаратты көрсетуді кім шешеді?
Алгоритмді жасағандар қаншалық бейтарап болса, алгоритмдері де соншалық бейтарап. Десе де адамдар жауапкершілік жүгін арқалауға әлі дайын емес. Әлеуметтік желілер барлығын бақылауда ұстағысы келеді. Ал алгоритмді бақылайтын шешімдердің бірі — қоғамдық кеңестер құру.
Facebook жаңа гейткиперлер іздеп жатыр. Oversight Board жобасы — Facebook құрған қоғамдық кеңес. Бұл кеңес 2021 жылғы қаңтардан бері «Трампты бұғаттау дұрыс шешім бе?» деген сауалды талқылап жатыр. Көктемде жауабын айтуы керек.
Бұл жоба әзірге таныла қоймады. Facebook әкімшілігі жарнамаламады. Бұл жобаның қалай жұмыс істейтінін өздері де білмесе керек-ті.
Әйткенмен, әлеуметтік желілер алгоритмі пропаганданың классикалық нұсқасына ұқсайды.
- жалған балама, яғни шындықты бүркемелеп, қолданушыларға екі түрлі жалған ақпарат ұсынады;
- жалған тепе-теңдік, яғни қолданушыларға көпе-көрінеу өтірік, насихат өтірік және шындықтың бірін ақырғы шек ретінде ұсыну;
- шындық пен қастандық теорияларын сапырылыстыру, яғни қолданушыларға сандырақ араласқан екі түрлі өтірік пен шындық ұсынады;
- фактоид оқиғаның симуляциясы айналады, яғни фактоид та оқиға болады.
Енді осы классикалық әдіс-тәсілдің барлығын әлеуметтік желі алгоритімдеріне, көпіршік ақпаратқа көбейтеміз. Қазіргі әлеуметтік желі бейнесін көреміз. Біз өмір сүріп жатқан орта.
Не істеу керек?
Медианың тығырықтан шығар бір жолы бар: ол — ақпарат тарату арналарын әртараптандыру. Оқырмандарыңызға алгоритмдерді қалай айналып өтуге болатынын түсіндіру: эл.поштаға жазылу, әлеуметтік желілердің уытты ортасынан аулақ болу үшін мобайл қосымша орнату. Медиасауаттылықтың негізгі шартының бірі — осы ережелерді түсіндіру.
