Семей ядролық полигоны (және басқалары) сияқты бэкграунды бар біздің елде атом электр станциясын салу тақырыбы қызу талқыланбауы мүмкін емес. Бұған, халық жадында әлі жаңғырып тұрған Чернобыльді қосыңыз. Фукушима тағы бар: жапондардың өздері апатқа ұшырағанда, бізге не жорық деушілер көп.
Қазақстанда АЭС құрылысы туралы көптен айтылып келеді. Біз тек «Тоқаев дәуіріндегі» материалдарды қарастырамыз. Себебі, елімізде барлық жұмыс ағымдағы биліктің білгенімен жасалатыны белгілі.
Тоқаевтың, атом электр станциясы мәселесінде «халықтың пікірін назарға аламыз» дегенінен бастап, басшы ретінде жағымсыз шешім қабылдауға мәжбүр екенін айтқанға дейін екі жарым жылдай уақыт өткен. Халықтың пікірінің нәтижесі ақыры қоғамға жарияланған жоқ, әрі, БАҚ-та жарияланған материалдарда ғылыми талдаудың үлесі сонша мардымсыз.
«Егемен Қазақстанда» жарияланған «Бізге атом электр стансасы қажет пе?» деген мақала авторы сұрақты алдын ала риторикалық деп шешкен. Әңгімесін «Атом» десе, біздің халық ат тонын ала қашады. Міне, содан бері «Атомнан аулақ!» деп байбалам салған жұрт әлеуметтік желіні өртеп жіберуге шақ қалып тұр» деп бастаған автор мақала бойы жұрттың байбаламына контрдәйек келтірмейді. Ал бір тұста ол кенет ядролық физикадан маман деңгейіндегі мағлұмат келтіреді.
Мақала авторы Ербосын Нұрмұханның «экономист» деп көрсетілгенін ескерсек, мұндай ғылыми мағлұматы барына қуанбасқа болмайды. Әттеген-айы, мақаласын: «…cол үшін «шегірткеден қорыққан егін екпестің» керін келтірмей, атом десе ат тонымызды ала қашпай, елдің ертеңін ойлап, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың ұсынысын қолдағанымыз дұрыс! Бізге атом электр стансасы қажет!» деп аяқтап, осы әңгімені неменеге бастағанын білдіріп қояды.
Қоғамды мазалап отырған қауіпсіздік мәселесі болса да, АЭС тақырыбында тек экономикалық мазмұндағы публикациялар басым, оның өзінде былайғы оқырман үшін қайшылық көп. «Сарапшы шағын модульді атом реакторларының келешегі туралы пікір білдірді» деген мақалада сарапшы, «Қазақстандық атом электр станциялары» ЖШС бас директоры Тимур Жәнтікин Қазақстанға тиімді деп есептелетін шағын реакторлар туралы айта келіп: «…техника жағынан да, экономика жағынан да келешегі бар екенін көрсетіп отыр» дейді де, іле-шала: «…өйткені дәл қазір нарықта ондай дайын реакторлар жоқ» дейді. Сонымен, шағын реактор деген өмірде бар ма, әлде жоқ па? Бәлкім, мақала түпнұсқа – орыс тілінен дұрыс аударылмады деп топшылауға болады, бірақ оқырман түпкі ойды аршып жеуге міндетті емес екенін де ескеру керек.
АЭС тақырыбын экономикалық тұрғыдан талдау көп болғанымен, неге тиімді екенін есептеу әдістемесі көбіне жұмбақ болып қалады. «Азаттықта» шыққан сұхбатта KEGOC бұрынғы басшысы Әсет Наурызбаев соңғы аукциондарда күн электр энергиясы 14 теңге тұрды, ал Аккуюде (Түркия) салынып жатқан АЭС беретін электрдің киловатт-сағаты 60 теңге деген мәлімет келтіреді. Локал аукциондағы баға мен нақты салынып жатқан АЭС электр энергиясының бағасын салыстыру қаншалықты орынды? Әрі күн-жел энергиясын өндіруде аккумуляция мәселесі де бар емес пе? Тақырыпта осы мәселенің жұмбақ болып қалғаны – сұхбаттың сұрақ-жауап, «пинг-понг» форматында өткенінде болар.
Sputnik.kz сайтында (Facebook бұл басылымды мемлекетке бағынышты – State control media деп маркерлейді) аталмыш саланың нағыз маманына тұғыр берілген. Ядролық физика институының бөлім меңгерушісі Сергей Кислицын қоғамдағы радиофобияға байланысты пікір білдіріп, «Хиросима мен Нагасаки қазір Жапониядағы денсаулық жөнінен ең озық провинциялар» дейді. Бұл фактінің расталмайтыны өз алдына, осы сөзінің қоғамға басу айту үшін қолданылғаны қаншалықты сәтті мысал екені де даулы. Бір жағынан, сұхбат ішінде әлемдік тәжірибеде әдетте алға тартылатын адами фактор жоқ, технология туралы мәлімет қылаң береді.
АЭС тақырыбындағы публикацияларда қоғамдағы радиофобияны негізі жоқ тежегіш дегеннен басқа дискурс байқау қиын. Медицина ғылымы тұрғысынан мақалалар жоқ, денсаулық мәселесі кейде жанама ғана аталады. Ал Тоқаев «фобияға орын жоқ» деп, халыққа түсіндіру жұмысын жүргізу керек дегеннен кейін мемлекеттік БАҚ-тың ұстанымы ақыры бірізді болған тәрізді. Биыл болса, АЭС тақырыбында журналистік тұрғыдан бейтараптық сақтамай-ақ, біржола «АЭС керек» деген ұстанымда жаза берсеңіз болады. Себебі, президенттің өзі АЭС мәселесінде экономикалық ахуалдан мақұрым популистердің жетегінде кетпеу керегін мәлімдеді. «Мақсат айқын, бағыт анық» болса, о баста қоғамдық талқыға ұмтылудың не қажеті болды екен?
Demoscope былтыр жүргізген сауалнамада, АЭС құрылысын толық қолдайтындар небәрі 10% болған. Ал сол респонденттердің 41% АЭС салу бойынша референдум өтуін қолдаған. 39% респондент Арыстағы әскери қоймалардың жарылғанындай бассыздық бола ма деп үрейленеді. Бірақ, басында халықтың пікірі маңызды болғанымен, ел өміріндегі сондай маңызды шешімді билік тағы да біржақты шешуге бел буғанға ұқсайды.
