Ақпарат бізді қызықтыруы үшін «мүдделер тоғысының ережелері» деп аталатын, кемінде 6 ереже бар:

Осы өлшем көрсеткіштер арқылы адам ақпаратты қабылдайды немесе қабылдамайды. Редактор яғни «гейткипер» осыған сай жаңалықтарды іріктейді. Мәселен, «Қызылордалық шаруа» газетінің шығарылымы дайындалып жатыр немесе «Қостанай жаңалықтары» әзірленіп жатыр десек, онда осы басылымдардың аудиториясына қызықты жаңалықтар таңдап алынады.

Бұл қалай іске асатынын байқап көрейік. «Мүдделер тоғысының ережелері» оқиға адамға жақын болған сайын, қызықты болып келеді деген мағына береді. «Аса зиянды шақырым ережелері» аудиторияны белгілі бір оқиғамен, өздері тұрып жатқан мекеннен алыс жерде болып жатқан оқиғамен қызықтыру үшін салмақты аргумент керек деген мағына береді, мәселен, зардап шегушілердің көптігі.

Бұл дерек тек редакторлар мен журналистер үшін маңызды емес, бұл ақпарат тұтынушыға да керек. Мәселен, хронологиялық жағынан адамдардың көбісін бүгін болған немесе ертең болатын оқиға қызықтырады, кешегі «жаңалық» ешкімді қызықтырмайды, ал алдыңғы күнгі жаңалық мүлдем қызық емес, есесіне адамды ашуландырып аласыз.
«Гейткипинг» процесі:

Гейткипинг жаңалықтарды іріктеу процессін және бұл іріктеуді кім және не үшін жүргізетінін көрсетеді.

Бұл негізінен медиа редакторлар жұмысы. Олардың өздері мұндай шешімді аудиторяға не үшін қызық болуы мүмкін деген жеке субъективті көзқарастарымен қабылдайды. Жағдайдың қиындығы гейткипинг нәтижесінде шықпай қалған жаңалық жайында біз мүлдем білмейтініміздігінде.

Талқылау.

Жаңалықтар легіндегі ақпарат негізгі 5W — Кім? Не? Қайда? Қашан? және «Қалай»?», «Неге» деген сұрақтарына жауап бермесе және мүддерлер жақындастығы ережесіне сай келмесе нені білдіреді?

• Редакторжурналист кәсібилігінің төмендігі ме?
• Күрделі іс-әрекет жасау: жаңалықтар түрінде жасырын әдіспен саяси немесе экономикалық жарнаманы көрсетеді.
• Цензура туралы ма?

Өз болжамыңызды айтып, оны дәлелдеңіз.

Айтпақшы, қытай мамандары әзірлеп шыққан Сяо Нань есімді робот-журналист Southern Metropolis Daily газетінде өзінің алғашқы материалын жариялады. Мақала қытай Жаңа жылы алдында болатын — Чуньцзе жол сапарына арналған. Бұл материалды жазу үшін авторға бар болғаны 1 секунд ғана уақыт кеткен.

Робот жасаушысы Пекин университетінің профессоры Вань Сяоцзюньнің роботы шағын түрдегі, ақпараттық мақалаларды да, көлемді лонгриндтарды да жаза алады, дегенді айтып отыр. Мұнымен қоса Сяо Нань әдеттегі журналистермен салыстырғанда тез жазып ғана қоймай, бар деректі шапшаң сараптай алады.

Алайда Вань Сяоцзюнь робот-корреспондент ет пен сүйектен жаралған журналистердің орнын баса алмайтынын айтады. Мәселен, ол көзбе-көз отырып, сұхбат жүргізе алмайды, әңгімелесушіге толықтырып сұрақ қоя алмайды және материалды керек мағынада бере алмайды.

5-ҚАДАМ. Күн тәртібі теориясы

Жаңалықтар іріктеліп болғаннан кейін «ақпараттық мәзір» әзірлеу жұмысы басталады. Медиатілінде оны «күн тәртібін қалыптастыру»деп атайды. Орта есеппен алғанда адам мардымсыз көлемдегі ақпаратты қабылдап, жаңалықтарда айтылған тек 2-3 маңызды мәселені ғана ұстай алады.

Сол себептен прайм-тайм берілетін жаңалықтарды іріктеу талабы жоғары. «Күн тәртібі» (agenda setting) теориясын қазіргі кезде билік органдарының ақпараттық қызметтері, қоғамдық және коммерциялық ұйымдар өз қызметінде жақсы пайдаланады. Тәжірибе жүзінде пайдаланатын теорияның негізгі маңыздылығы осында жатыр. Теория тап осы жағдайда «күн тәртібін» анықтау медианың коммникативті процесске үзілді-кесілді араласатынын дұрыс сипаттап отыр.

Бернарда Коэның пікірін назарға алу керек. Ол «БАҚ адамдардың ойлау қабілетіне әсер етеді, алайда адамдар шын мәнінде не ойлағаны міндетті емес. Медианың балалар мен жастарға әсер ету маңыздылығын зерттеген мысалдары бар. Мәселен, М. Райли және А. Райлидың ғылыми тәжирибесі балалардың фильм, музыка қабылдаудағы әсері олардың қандай достар тобына жататындығымен байланысты.

«Күн тәртібі» моделі бойынша жұмыс істейтін ақпараттық қызметтің тәжірибелі мамандары коммуникацияның әлеуметтік жүйеге әсер етуінің процедуралық тәсілдеме зерттеуін ұсынуда және қалыптасу мен бақылауға арналған кешенді шаралар қабылдау керектігін айтып отыр.

Коммуникативті процесті зерттей келе, олар коммуникативті процессті «ақпараттық кампанияны ұйымдастыратын әрекет жиындығы» ретінде қарауды ұсынады.
Бұл кезеңдік құрылымның бірінші реті мониторингтік ретті ауысуы(М, ағылшын тілінен «to monitor» — тексеру, бақылау), креатив (С, ағылшын тілінен «to create» — жасау) және деливеринг (D, ағылшын тілінен «to deliver» — жеткізу).

Демек, коммуникативтік процесті сызықтық схема бойынша былай көрсетуге болады.

М > С > D > М >

Зерттеушілер коммуникативті кеңістікке басқару процесі секілді қарап, әсерін бақылау және оған ықпалын бағалау жұмыстарын жүргізу керектігін айтады. Себебі бұл процесстің төмендеуі ақпараттық жұмыстың мақсатына сай келмейді.

Бір сөзбен айтқанда, алдымен жаңалықтардың барлығын қарап шығу керек( М, «to monitor» кезеңі), сосын азпараттық сылтауды іске асыра отырып, өз жаңалығыңды шығаруың керек(С, «to create» кезеңі). Бұл істерден кейін бұл ақпаратты тиымды «жеткізу» (D, «to deliver») туралы ойлану керек. Енді жақсылап отырып, өзіңіз жасаған ақпараттық әрекетіңізден кейін БАҚ-тың ақпараттық күн тәртібі қалай өзгергенін байқайсыз(қайтадан М, «to monitor» кезеңі).

Әрине, медианың ықпалы ұлғайтылып көрсетілген. Медиа бізді болған оқиғаға позитивті немесе негативті қарауға мәжбүрлемейді. Оған қоса аудитория өте сауатты әрі сыни ойлай алады. Сол себептен болған оқиғаға байланысты шешімді біз өз өмірлік тәжірибемізге, өз көзқарасымызға қарай қабылдаймыз. Алайда медиа әрдайым біздің назарымызды белгілі бір оқиғаға аударып отырады, оны біз үшін маңызды етеді. Сол себептен ол оқиғалардың бізге қатысы болмаса да, ол туралы ойлағымыз келмеседе, ойлаймыз.

Ақпараттық тәуелділік бар, қазіргі заманда күн тәртібі манипуляция элементіне айналуы ықтимал. Сол себептен оны сараптау барысында (қай мемлекет болмасын, қай ақпараттық ресурс болса да, бәрібір) жаңалықтар фокусы ақпарат тұтынушысы тексере алмайтын жаңалықтарға негізделген болып шығады. Көп жағдайда БАҚ сипаттаған оқиғаға ара қашықтық, оқиғаға күә бола алмайтын факторлар әсер етеді. Бұл жағдай бізді медиаарналарға тәуелді етіп қояды: олар автоматты түрде жалғыз ақпарат көзіне айналады. Осылай біз сол ақпаратқа сене бастаймыз.

Бүгін әдеттегідей жаңалықтарды тамашалай бастағанда өзіңізге екі сұрақты қойыңыз: «Телеарнаның иесі кім?», «Медиакеңістікте оның мүддесі қандай?». Осы сұрақтарға жауап бере алсаңыз, онда репортаждар мен журналистік материалдар қандай жасырын әрекет барын түсінесіз. Сізге барлық ақпарат түспегенін, түссе де түрлі тексеруден, өңдеуден өткенін естен шығармаңыз.

Жаттығу:

Сіз және сіздің тобыңыз редактор мен өңірлік басылым рөлін ойнайды. Ақпарат агенттігінің бір күндік жаңалықтар лентасынан (тек тақырыптарын алыңыз) 5 тақырып таңдап алыңыз. Бұл тақырыптар «Бір жолдық жаңалық» айдарымен сіздің газетіңізге жариялануы керек. Таңдалып алынған жаңалықтарды маңыздылығына орай, бірінші, екінші деп орналастыруыңыз керек. Сіздің газетіңізбен мүдделес атауларды таңдаңыз (мәселен, «Қостанай зейнеткері», «Павлодарлық жасөспірім», т.б.)

5.1. Журналистика стандарттары

БАҚ-тағы біржақтылықты анықтаудың тағы бір әдісі журналист дайындаған жаңалықтың журналистік стандарттарға сай болуын қадағалау. Біз бұған дейін біржақтылықтың журналистік стандарттарға қайшы екендігін ескерткен болатынбыз.

Халықаралық Декларациялар мен ұлттық кодекстерге сүйене отырып, медиа-эксперттер журналистік стандарттарды жасап шықты. Оның негізгілеріне тоқталатын болсақ: пікірлер мен көзқарастар балансы, оперативтілік (интернет басылымдар үшін бұл стандарт аздап өзгертілген), шынайылық (ақпараттың қайнар көздеріне сілтеме жасау), факті мен комментарийдің аражігін ажырата білу, дәлдік және ақпараттың толықтығы. Кейде медиа-мәтіннің қарапайымдылығы немесе түсініктілігі жеке стандарт ретінде қарастырылады. Өйткені, өте маңызды әрі шынайы ақпаратты көпшіліктен күрделі лексика мен аббревиатураны пайдалану арқылы жасыруға болады. Біз халықаралық құжаттарды негізге алдық.

Көзқарастар мен пікірлер балансы – мақалада шиеленіске қатысы бар тараптардың барлығының пікірін және аргументтерін беру. Сондай-ақ, мүмкіндігінше, тәуелсіз сарапшылардың бағалауына да жүгіну керек.

Оперативтілік – бұл ақпараттың сайтта немесе сюжеттің эфирде көрсетілу жылдамдығы. Бұл стандарт азаматтардың объективті ақпаратты алуға деген құқығымен байланысты, дәл уақытында берілмеген немесе кешіктіріліп берілген ақпарат болған оқиғаның толық картинасын бере алмайды.

Сондықтан журналистік этиканың халықаралық принциптеріне назар аударып көрелік (ЮНЕСКО): «халық және жекелеген тұрғындар шынайы әрі нақты ақпаратты алу арқылы шындықтың объективті көрінісін көруге құқылы. Сондай-ақ, байланыс және мәдени пікір алмасу құралы БАҚ арқылы өз көзқарасын білдіре алады (принцип 1).
Интернет басылымдар үшін оперативтілік – болған оқиғаны сол сәтте жариялау.

Алайда оперативтілік үнемі басқа стандарттармен – нақтылықпен, толықтығымен сай келмейді. Сарапшылар пікірі мен комментарийлерді жинау үшін уақыт қажет. Сол себепті де медиа-сарапшылар егер болған оқиға 24 сағат ішінде интернет басылымында жарық көрмесе (егер қажет болған жағдайда жедел жарияланған ақпаратқа енгізілген толықтырулар мен өзгертулер дәл осы уақытта енгізілмесе) стандарт қағидалары сақталмады деп есептейді.

Шынайылық (дереккөздеріне сілтеме жасау) – кез келген жаңалықтың сенімді дереккөзі болуы керек. Халықаралық журналистер федерациясының мінез-құлық принциптер декларациясы журналист ақпаратты өзі білетін фактіге сүйене отырып таратуға міндетті (принцип 3). Журналист сондай-ақ, маңызды ақпаратты көзге ілмеуге немесе құжаттарды қолдан жасауға болмайды. Этикалық норма кодексіне сай (Кәсіби журналистер қоғамы, 1996) журналист «мүмкіндігінше, ақпараттың дереккөзін көрсетуге міндетті. Қоғам ақпарат дереккөзінің сенімділігі туралы ақпаратты мейлінше алуға құқылы».

Фактіні комментарийден бөліп қарастыру. Классикалық жаңалықтар сюжетінде немесе мақалада пікір немесе автордың бағалауы көрініс таппауы тиіс. Ал әлдебіреудің пікірі факті ретінде берілмеуі керек.

Нақтылық. Халықаралық журналистер федерациясының мінез-құлық принциптер декларациясында қоғамның шындыққа деген құқығы мен ақиқатқа деген құрметі – журналистің ең басты міндеті делінеді (принцип 1). Нақтылық фактінің еш бұрмалауынсыз, ұқыпты берілуі немесе адамдардың сөйлеген сөзін еш өзгеріссіз жолдау, атақ-лауазымды, аты-жөнін, географиялық атауларды дұрыс жазу, т.с.с
Фактілерді толық ұсыну және проблема жөніндегі ақпаратты толық беру стандарты – материалдың «Кім? Не? Қайда? Қашан?» сұрақтарына жауап беріп қана қоймайды, сонымен бірге «Қалай?» және «Неге?» сауалдарына да жауап беруі тиіс. Сол себепті де журналистің міндеті бұл жауаптың барлығын сенімді дереккөздерден табу. Журналистік этиканың халықаралық принциптері (ЮНЕСКО): «журналистің басты міндеті – болған оқиға туралы шынайы ақпарат беру арқылы тұрғындардың шынайы және объективті ақпаратты алу құқығын қамтамасыз ету» (принцип 2).

Ақпаратты түсінікті беру журналистиканың тағы бір стандарты деп атайды. Әсіресе, телевизиялық аудитория үшін бұл стандарттың маңызы жоғары. Журналистер тамаша материал дайындауы мүмкін. Бірақ оны түсініксіз тілде баяндау арқылы (кәсіби лексиканы пайдалана отырып) тұрғындарды ақпараттандыру мақсаты жоққа шығуы мүмкін.

Сонымен қатар, журналистиканың ғаламдық стандарты дискриминацияға жол бермеу туралы да ұмытпаған абзал. Бұл стандарт әсіресе соңғы кезде өте өзекті мәселеге айналды. Журналистер шиеленіс аймағынан ақпарат таратуға әуестене бастады және өздері куә болған әлеуметтік жарылыстар мен соғыс тәжірибелерін бір-бірімен байланыстыруға ынтық. Сол себепті де конфликт тақырыбын жазатын журналистердің иығына түсер салмақ ауыр. Ең бастысы – журналист жауапкершілігін сезінуі тиіс. Халықаралық тәжірибеге сәйкес жауапкершілік: конфликтінің мәнін түсіне білу; әділ жариялау; конфликтінің алғышарттары мен себеп-салдарын түсіну; адами тұрғыдан қарастыру; бейбіт келісімге қол жеткізу мақсатында күш жұмсау және өз ықпалын сезіну міндетін жүктейді.

Қақтығысты баяндау барысында қойылатын шектеулер. Журналистер террористердің негізінен БАҚ-ты өз мақсаттарына қол жеткізу үшін пайдаланатынын естен шығармауы керек. Олар үшін БАҚ өз көзқарастарын білдіру немесе сыбайластарына шартты белгілерін жеткізу алаңы болмауы тиіс. Сол себепті журналистер құқыққорғау органдарының өкілдерімен ақылдаспай, өз беттерімен террористерден сұхбат алуға немесе оларға тікелей эфир ұсынуға болмайды. Терактіні немесе контртеррорлық операцияны жариялау барысында журналист адамдарды құтқару ісімен айналысушы мамандардың іс-әрекетін толықтай сипаттаудан аулақ болуы тиіс, сондай-ақ, оқиға орнын толығымен сипаттың қажеті жоқ».

Жаттығу:

Сарапшылар бағасы әдісімен ұсынылған ақпараттың журналистік стандарттарға қаншалықты сай екендігін бағалаңыз. Жаңалық ретінде www.factcheck.kz сайты талдаған ақпаратты алыңыз. Жаттығу аяқталғаннан кейін, тренер флипчартта көлденеңінен журналистиканң 6 стандартын, тігінен топтарды нөмірлеп, олардың берген бағаларын жазады.

Мақаланы бағалау нөлден алты балдық шкала бойынша жүзеге асырылады. Тренер әр топтың бағалауындағы өзгешеліктерге басты назар аударады.

Топтың әрқайсысынан бағалау нәтижесі бойынша оның себебін сұрап біледі.
Егер топтардың пікірі бір жерден шықпаса (бұл жаңалық жалған), тренер мақалада пікірлер балансының сақталған-сақталмағандығы жөнінде (екінші тараптың пікірі бар ма?), жеделділік стандарты сақталған ба деген сауалдарды жолдайды.

Жаттығу:

Топтар өз редакциясының этикалық кодексін жазады (кемінде 5 маңызды баптарды қамтығаны абзал). Ең басты шарты, барлық бап та топ мүшелерінің келісімімен жасалуы тиіс.

Қорытынды:

Бүгінгі дәрістен не есіңізде қалды?
Тыңдаушылармен кері байланыс жасаймыз, сөйтіп дәрістің негізгі түсініктерін еске аламыз.

Қосымша жаттығулар:

Саясатты тексер. Топтар дебаттарды тыңдай отырып, факті мен пікірдің ара-жігін ажырататын болады.

Аргумент немесе таңбаша. Қатысушылар мәтіннен тұжырым мен фразаларды іздестіреді.