Сұрақ қойылады – жауап жоқ. Atameken Business телеарнасының «Басты жаңалықтар» бағдарламасындағы аңдатпаларда осындай тәсіл қалыпты жайт сияқты жиі қайталанады. Бұған бағдарламаның 21 қараша мен 14 желтоқсан аралығындағы шығарылымдарына жасаған шолуымыздың нәтижесінде көз жеткіздік.

«Басты жаңалықтар» видеосы көрсетіліп, ақпараты кадр сыртынан айтылатын шұғыл не қызық хабармен басталады. Басқа телеарналардағы қорытынды жаңалық бағдарламаларынан айырмашылығы – мұнда алда көрсетілер материалдардың «жарнамасы» ә дегеннен емес, күннің бір-екі маңызды ақпаратынан соң, кейде хабардың бел ортасында беріледі.

Жауабын таппаған сұрақтар

Жүргізуші Қайырбек Баймырза «Жаңа жылдан жаңа бағам. Қазақстанда әлеуметтік жәрдемақылардың көлемі көтеріледі. Кімдердің төлемдері артады әрі сомасы қанша болмақ?» деген аңдатпа оқыды. Негізгі ақпаратта ол мүгедектігі бар азаматтар мен асыраушысынан айырылғандарға төленетін жәрдемақы көлемі 8,5% көбейетінін хабарлады. Осы туралы экономистің «Мәселені бұл түбегейлі шешпесе де, сол қаржыға мұқтаж адамдарға үлкен көмек болады» деген еш сарапшылық салмағы жоқ пікірі берілді. Бірақ аңдатпада айтылған «сомасы қанша болмақ?» деген сұраққа жауап табылмады. Қазір аталған екі санатқа мемлекет төлеп отырған әлеуметтік көмек мөлшері қандай? 8,5% көбейсе, қанша теңге? Көрерменге пайдасы болар нақты цифры жоқ ақпарат не үшін оқылғаны белгісіз.

«Орталық сайлау комиссиясы саяси доданың қорытындыларын жариялады. Кандидаттар нәтижемен келісе ме және бастысы – ендігі президент кім? Хабар барысында!» Жүргізушінің тағы бір аңдатпасы осындай болды. Бірақ сайлау қорытындысы жөнінде репортаж дайындаған тілші Динара Жоламанқызы бұл сұраққа жауап берем деп мақсат етпеген сыңайлы. Дегенмен ол сюжетінде кандидаттардың бірі «Қарақат Әбден exit poll нәтижелерінен кейін үміт үзсе керек, Тоқаевты жеңісімен құттықтады» деді. Бұдан бір кандидат сайлау нәтижесіне келісетінін түсіндік. Материалда тағы бір кандидат Нұрлан Әуесбаев «Біз электоратымыздың негізін құраған азаматтар санатымен байланысымызды жоғалтып алдық» деді. Мұны да сайлау нәтижесін мойындағаны деп түсінуге болар. Көп дауысқа ие болған Қасым-Жомарт Тоқаевтың «сайлау заңға сәйкес өтті» деген сөзі кейін, басқа материалда айтылды. Президентті сайлауға кандидат болып түскен қалған үш адам ше? Олар не дейтіні Динара Жоламанқызының сюжетінде де, жүргізуші уәде еткен «хабар барысында» да әңгіме болған жоқ. Президенттікке кандидаттардың сайлау нәтижесі туралы пікіріне о баста көңіл бөлінбесе, оны аңдатпада хабарлаудың не керегі болды? «Хабар барысында» Тоқаевқа құтты болсын айтқан Қарақат Әбденнен басқа ешкім көрсетілмесе де, «Басты жаңалықтар» эфирінде «Қ.Тоқаевты өзге кандидаттар жеңісімен құттықтады» деген титр берілді.

«Басты жаңалықтардың» тағы бір аңдатпасы: «Илон Масктың игілігі. SpaceX компаниясы өркениеттен жұрдай ауылдарды интернетпен қамтымақ. Шетел спутнигі қандай елді мекендерге жалғанбақ? Онсыз да күнін әрең көріп жүрген жұртқа байланыстың құны тым қымбатқа шықпай ма?» Цифрлық даму министрлігінің ақпаратына сүйенген жүргізуші 2023 жылдың аяғында Қазақстанның орталықтан шалғай ауылдарына спутник интернеті тартылатынын хабарлады. SpaceX станциялар орнатып, интернетті жергілікті байланыс операторының көмегімен ұсынбақ. Бұл игілікті ең әуелі тұрғындарының саны 250-ден аз болатын ауылдар көреді-міс. Жүргізуші бұл жолы да аңдатпада қойған сұрағына жауап беруге тырысқан жоқ. Ол хабарлаған ақпаратта байланыс құны туралы мүлдем сөз болмады.

Эфир сайын Қайырбек Баймырзаның кликбейтке ұқсайтын, жауабы жоқ сұрақтан тұратын, сонысымен көрерменді алдайтын аңдатпалары таусылмайды: «Бес кеншінің өмірін қиған Ленин атындағы шахтадағы апатты тергеу жұмысы аяқталды… Сонымен оқыс жайтқа кім кінәлі? Күдіктілер қатарында есімі жоқ кәсіпкер Лакшми Миттал жазадан құтылып кете ме?»

Елең еткізетін аңдатпа оқылғанымен материалға кезек келгенде көрермен тағы күткенін ести алмай, фрустрацияға тап болады. Уәделі ақпаратта ірі металлургия компаниясының қожайыны Лакшми Митталдың жауапқа тартылатыны тұрмақ, оның аты-жөні де аталмайды. Тек шахтадағы жарылыстан кейін арнайы тексеру жүргізген комиссия 26 адамды күдікті ретінде анықтағаны, олардың арасында «АрселорМиттал Теміртау» бас директоры Биджу Наир мен кәсіпорынның көмір департаментінің басшысы Джельсон Батиста бары ғана айтылады. Төтенше жағдайлар министрі Юрий Ильиннің сөзінде де (синхрон) Лакшми Миттал туралы ештеңе болған жоқ. Жүргізуші мұның орнына «Соңғы процессуалдық шешімді енді сот шешеді» деген тавтология қосып қойды.

«Келесі жылы Мәжіліс таратылып, депутаттар жұмыссыз қалмақ. Ендігі парламент қалай сайланады? Оған кімдер қатыса алады?» – бағдарламаның алдағы бөлігінде хабарланатын ендігі бір жаңалыққа осылай аңдатпа жасалды. Бұл материал журналистердің сұрағына жауап берген Мәжіліс төрағасы Ерлан Қошановтың синхроны екен. Ол 2023 жылдың бірінші жартысында жаңа парламент сайланатынын айтты.

«Содан кейін үкімет ауысады. Ауысқанда енді жаңа үкімет жасақталады. Осы үкімет қала ма, басқа үкімет бола ма – ол шешімді президент өзі қабылдайды», – деді эфирден сөзі берілген Қошанов. Болды. Осымен аңдатпасы зорайтыла хабарланған ақпарат тәмам. Көрерменге жеткізер бұдан басқа мәлімет болмаса, жүргізуші «Ендігі парламент қалай сайланады, оған кімдер қатыса алады?» деген сұрақты несіне қойды? Түсініксіз.

Келесі бір аңдатпа: «Жаңа деректер шықты. Есірткі тасымалдағаны үшін өмір бойына бас бостандығынан айырылған Ақжарқын Тұрлыбайдың ісі бойынша ұсталған күдіктіні Нигерияның бергісі жоқ. Неге? Қытай түрмесінде отырған қазақ қызын елге экстрадициялау мәселесі қандай сатыда?»

Берілген уәдені – бағдарламаның алдағы бөлігінде хабарланған ақпаратты тексерейік: «жаңа дерек» дегені жарты жыл бұрын ұсталған күдікті әлі күнге дейін Нигериядан Қазақстанға әкелінбегені екен. Жүргізуші оны аңдатпада да айтып кеткен еді. Қазақстанның Бас прокуратурасы маусым айында Нигериядан сол елде күдікті ретінде ұсталған адамды сұратқан, бірақ бұл мемлекеттің құзырлы органдарынан жауап болмаған. Жарайды, Алматы полициясы Нигерия азаматына қатысты қылмыстық іс қозғағанын да жаңа дерек деп есептейік. Дегенмен аңдатпада екі сұрақ болған еді. Біріншісі – «Нигерия күдіктіні бергісі жоқ. Неге?» Екіншісі – Ақжарқынның өзін экстрадициялауға қатысты. Алғашқысына жауап берілген жоқ – «негесі» айтылмады, «бергісі жоқ» пен «құзырлы органдардан хабар келмепті» деген ақпараттың айырмасы бар. Ал өзі айтқан «қазақ қызын елге экстрадициялау мәселесі қандай сатыда?» деген сауал жөнінде жүргізуші ләм-мим демеді.

Медиасыншы Әлия Нагорнюктің «Жаңалыққа дейінгі реплика алда тұрған егжей-тегжейлі хабарламаның өзіндік жарнамасы іспетті, ол – жаңалықта не айтылатынынан көрерменді құлағдар ету. Сондықтан аңдатпаны сұрақтан емес, ең өзекті ақпараттан бастаған дұрыс. Сұрақты содан кейін қою – басқа әңгіме. Аңдатпада сұрақ қойылса, сюжетте (немесе жүргізуші сөзінде) оған жауап болуы керек» дегені бар. «Басты жаңалықтар» жүргізушісі бұл талапты ескермейді әрі аңдатпада өзі қойған сұраққа сол материалдан жауап табылмағанына күмілжімейді. Тіпті артық сұрақ қойғанын сезбейтіндей көрінеді, дауыс мәнері мен мимикасын жиі құбылтып, оқыған мәтініне риза кейіп танытқандай отыра береді.

Аңдату орнына бас қатыру

Жаңалық бағдарламасындағы аңдатпалардың фокусы да дұрыс болмай жатады: «Енгізіле ме, жоқ па? Жұмыс берушілер келесі жылдан бастап 5%-дық міндетті зейнетақы жарнасын төлеуге міндеттеледі. Бұл бастамадан қызметкерлердің жалақысы, керісінше, азайып кетпей ме? Бизнесмендер мен сарапшылар не дейді?» Әуелгі сөйлем болатын-болмайтыны беймәлім, дүдәмал нәрсе туралы сұрақтай көрінеді. Жүргізуші екінші сөйлемінде өз күдігін өзі жойып, ақпаратты сенімді хабарлайды. Бірақ аңдатпасы берілген осы материалдың диктор сөзінде тіпті басқа мәлімет айтылады: «Кәсіпкерлерді қосымша зейнетақы жарнасын төлеуге міндеттеу 2024 жылдан басталуы мүмкін. Бизнес-қауымдастық қосымша жарнаға қарсы болғандықтан жауапты ведомство бір жылға шегеруді жоспарлап отыр. Құжаттың жобасы «Ашық ақпарат» порталында жарияланған. Десе де, бизнес өкілдері де, сарапшылар да қосымша жарна туралы өзгерістерді алып тастауды сұрайды».

Аңдатпаның олқылығы сюжетті көріп шыққаннан кейін белгілі болады. Қосымша зейнетақы жарнасына қатысты талап 2024 жылы енгізілуі мүмкін болса, яғни бір жыл кейінге ысырылғалы тұрса, аңдатпада «келесі жылдан бастап» деп хабарлап, көрерменнің басын қатырмауға болар еді ғой.

Цифрлардан, деректерден ребус жасаудың тағы бір мысалы: «Қонаев көшесінен жеген. Шымкентте құрылысына 32 миллиард теңге жұмсалатын жол салуда жемқорлыққа жол берілген… Шенеуніктер де миллиардтарға қол салған ба?»

Шымкенттегі Қонаев көшесінде жол салып жатқан компанияға 747 миллион теңге артық аударылған, яғни жемқорлық осы сомаға қатысты. Атқарылмаған жұмысқа төленген ақша мемлекетке қайтарылған. Көрерменді шатастырмай, 32 миллиард теңгені бэкграундта да айтуға болар еді.

Кейде қысқаша хабарламасы берілген жаңалықтың бірқатары эфир аяғына дейін мүлдем көрсетілмейді. 24 қараша күнгі эфирде алдағы жаңалықтың бірінің аңдатпасын тілші жасады: «Шымкенттік 500-ге жуық шаруа келер жылы өздеріне тиесілі жерге соқа сала алмай қалуы мүмкін. Өйткені оларға су жеткізілетін Көк каналының құрылысы екі жылдан бері аяқталмай келеді. Шаруалардың мұңын мен, Мақсұт Жарылқасын, тыңдап қайттым. Толығырақ жаңалықтарда айтамын». Материалдардың хронометражы мен бағдарлама ұзақтығы алдын ала дұрыс есептелмей, бұл репортажға уақыт қалмады ма – көрсетілмеді.

Сол сияқты 8 желтоқсанда жүргізуші «29-дан 35-ке. Елдегі орташа жас мөлшері ұлғайтылмақ. Ал әйелдердің зейнет жасы азайтыла ма? (содан кейін қысқа синхрон берілді) Сонымен қыз-келіншектер неше жастан зейнеткер атанады?» деген аңдатпа оқыды. Көрермен бұл жаңалықтың да жай-жапсарын ести алған жоқ.

Бір қызығы – эфирде Әсел Акбарова жүргізуші болған күндері жаңалық мазмұнына сай келмейтін аңдатпалар байқалмады.

Қисынын таппаған стилистика

Тілшілер эфирге әзірлеген материалдардан редактордың жұмысы байқала бермейді. Шахтинскіде жылусыз отырған тұрғындар туралы хабар таратқан тілші Айман Сағатайдың материалында стилистика қатесі болды: «…қазандықтың жағдайы әбден тозығына жеткен» (дұрысы: «қазандық әбден тозған» немесе «қазандықтың тозығы жеткен»). «Қазіргі таңда жылу деңгейі төмендеп, шағымданған тұрғындар шағымы артқан» деген сөйлем де жағымсыз естілді. Бұл тілші жиі сөз қайталайтынын аңғармайтын болуы керек, Топар энергия тарату станциясы туралы тағы бір материалында «Қыстың қақаған аязына қарамастан, станция жұмысы штаттық режимде жұмыс істеп тұр» деді.

Телевизия журналистері арасында «стендаптағы сөз саптау кемшіліктері кешірімді» деген жаңсақ түсінік бар. Журналист кадрде айтатын сөйлемдерін алдын ала дұрыс құрап алуы керек, бұл – кәсіби талап. Дұрыс ойластырылмаған синтаксис тұтас ақпаратқа кесірін тигізуі не материалдың сәтсіз элементі болып тұруы мүмкін.

Тазы мен төбет тұқымын қорғау туралы репортажында тілші Нұрлан Асқар «Жуырда атамыз қансонарға аттанбақ, көргендеріңіздей, оның ауласында барлығы түгел: берен мылтығы қолында, жүйрік тазысы астында, жылқысы да бар, тіпті мына тұрған қыран бүркіт те» дейді. Тілші тікелей эфирде тұрған жоқ, сөйлемінде саятшының жүйрік аты астында, тазысы жетегінде болғаны дұрыс еді.

Осы тілші Жамбыл облысындағы әскери бөлім қоймасындағы жарылыстан қаза тапқан өрт сөндіруші туралы репортажында кадрде былай деді: «Айта кетейік, Бауыржан Дәуітбаев өмірден озар шағында жасы 35-ке толған еді. Өзі – осы әскери қоймаға жақын жатқан Базарбай ауылының тумасы. Сержант өмірден озар шағында келіншегі бесінші баласына жүкті болатын…». Жарылыс қарсаңын, оқыс оқиғадан болған қазаны адамның «өмірден озар шағы» деп сипаттамаған дұрыс әрі оны бір стендапта екі рет айтқан тіпті орынсыз.

Нұрлан Асқар жасаған тағы бір стендаптың мәтіні: «Заманауи техникамен жабдықталған бұл қоймада кемі өнімді алты айға дейін сақтауға мүмкіндік бар. Ал күтіп-баптаса, бір жылға дейін бағбанның еңбегін еш кетірмеуге мүмкіндік бар…»  Не деген жаңылтпаш!

Арнат Дүйсеннің де стендаптағы сөйлемдері шашыраңқы, жүйесіз. Тікелей емес эфирде жиі-жиі бөгеліп айтқан ойы грамматика талабына жуымай жатты: «Алматыдан дабыл қағып, орталықтағы ойын-сауық орталықтың біріндегі барлық халық, мінеки, өздеріңіз көріп тұрғандай, сыртқа шығып жатыр. Қауіпсіз жерге жиналып жатыр, мінеки. Төтенше жағдай мекемесінің қызметкерлері халықты алып, кімнің қай жерге баратынын және қайда не орналасқанын көрсетіп жатыр, мінеки. Өздеріңіз көріп тұрғандай, менің артымда төтенше жағдай қызметінің барлық техникалары жұмылдырылған, оның ішінде жедел жәрдемнен бастап өрт сөндіру қызметінің көліктері бар».

Кадрде атүсті, шорқақ тілмен сөйлей беруге болса, мұндай ақпаратты журналист емес, басқа сала өкілі де хабарлай алар еді ғой. Тілші осы материалында ойы бір жаққа, тіркестері бір жаққа шашыраған тағы үш стендап жасады. Стендаптарынан да, кадр сыртындағы мәтінінен де журналистік жазу машығы ақсайтыны көрінеді: «Бояуы кеппеген көліктермен ұйымдастырылған жалпықалалық оқу-жаттығу жиынында, абырой болғанда, ешкім зардап шеккен жоқ. Барлығы ойдағыдай өтті. Бір өкініштісі – осы оқу-жаттығу жиынына қатысқан халықтың немқұрайлылығы. Бір қоса кететін болсам, мұндай іс-шаралар тек қана осындай оқу-жаттығу жиынында өткізілсе екен». Бұл материалға «Алматыда сейсмо жаттығу өтті» деген титр жазылыпты.

«Екібастұздың жылу электр орталығы технологиялық бұзушылықтарды анықтау үшін тексеруден өтеді. Сондай-ақ елдің барлық энергетикалық нысандарына толық аудит жүргізіледі» деп хабарлады жүргізуші Әсел Акбарова. Кеңсе тілі қарапайым адам тіліне аударылмағаны былай тұрсын, грамматикасы да түзелмеген.

Тағы да Әсел Акбарова: «Алматы іргесіндегі ауылдардың тұрғындары газ қысымының аздығына алаңдаулы. «Қыс түспей көгілдір отынның қарқыны болмаса, қақаған аязда қайтпекпіз?» дейді ауылдастар. Солтүстіктегі жағдай қайталанбай ма деген қауіп те бар. Тұрғындардың шағымы біздің редакциямызға да жеткен еді. Өңірдегі жағдайды арнайы тілшіміз Жәния Әбдібек көріп қайтты». Бұл материал Алматы іргесіндегі Мыңбаев, Панфилов, Гүлдала, Тұздыбастау ауылдарындағы газсыз қалған үйлер туралы. Тілші Жәния Әбдібектің сөзі: «Көгілдір отынның сығырайған көзіне қарап қалдық» дейді ауылдастар». Жүргізушінің де, тілшінің де «ауылдастар» деп отырғаны өз жерлестері емес, «ауыл тұрғындары» дегені.

Синтаксистік жүйесінен, қисынынан айырылып қалған сөйлемдер қатарын Әділжан Бердібековтің Астанада тоңып отырған тұрғындар туралы сюжетінен де естідік: «Зейнолла Ахметовтің қуанышы қалаға газ жетіп, көгілдір отынды тұтынумен байланысты болған». Тілші стендап үшін де жөнді сөйлем құрай алмаған: «…қалың киіммен, сырт киіммен жұмыс істеуді ары қарай жалғастырудан басқа амалымыз жоқ». Канцеляритті тастап, «жұмыс істей беруден басқа амалымыз жоқ» десе, сауаттырақ болар еді.

Жүргізуші Қайырбек Баймырза гендерге қатысты патриархал стереотиптен туған тіркестерді қолданады. Хабарлаған ақпаратында журналист әйелдерді «нәзік жанды журналистер» деп атады.

Атыраудағы тілші Қымбат Дайырқызының да сөз қоры мен сөйлеу/жазу тілінен олқылық байқалды. Материалдарынан мысал келтірейік.

05.12.2022, клиенттерін алдаған турагенттік туралы сюжеті: «Infinity Travel туристік агенттігі Атыраудағы кәсібін 2018 жылдан бері қыздырып келеді»;

06.12.2022, жиһаз кәсіпорнына наразы тұрғындар туралы материалының аңдатпасы: «Жиһаз салонының атын жамылып, халықтан қыруар қаржы жымқырған. Атыраудағы құзырлы органдар алаяқ кәсіпкерлерге тосқауыл бола алмай отыр. Бизнес иесі әлеуметтік желі арқылы саудасын әлі қыздырып жүр. Тұрғындардың талабын мен, Қымбат Дайырқызы, тыңдап келдім»;

09.12.2022, QazPolymers-2022 форумы туралы сюжеті: «Өткен айда қызметін қыздырған Kazakhstan Petrochemical Industries зауыты бүгінге дейін 25 мың тонна полипропилен өндіріп үлгерді».

Келтірілген сөйлемдердегі іс-әрекет «қыздыру» етістігіне ғана қарап қалған жоқ. Тіпті көбіне ауызекі тілге тән мұндай қарапайым лексиканы қажет етпейді де, әсіресе өзін бизнес саласына маманданған журналистика дейтін телеарна ақпараты үшін стильаралық шекара сақталғаны орынды. Материал сайын бір тіркесті қайталай берген де жақсы нәрсе емес.

«Тұрғындардың сөзінше, жарнамасы желіні жарған компанияның қызметкерлері іші-бауырларына кіріп, жұмысты өз уақытында аяқтауға уәде берген» – бұл жерде неше адамға қатысты айтылса да, «іші-бауыры» деген қос сөз көптелмейді. Бұл журналист е-ні өте жуан дыбыстап, «қате», «теңге» сөздерін қате айтады екен: «қатэ», «тэңгэ».

Шолуымызды қорытындылар болсақ, телевизияның жаңалық бағдарламаларының аңдатпасындағы жауабы жоқ сұрақтар немесе мүлдем айтылмайтын мәлімет журналистердің я шалағайлығынан, я әсерлеу мен әсірелеуге құмарлығынан болуы мүмкін. Қай-қайсы да кәсібилікке жатпайды. Жаңалық аңдатпасы көрерменге ұсынылатын ақпараттан ауытқымауы керек, аудиторияны алдамағаны жөн. Ақпараттағы сөз дұрыстығы – журналист үшін екібастан негізгі талап.