Студенттер:
- журналистика мен блог жүргізудің айырмашылығы неде екенін,
- қандай ақпарат құпияға жататынын,
- авторлық құқықпен не қорғалғанын біле алады.
Кіріспе
Интернет олардың мүдделерін жүзеге асыруға және онлайн ортада құқықтарын қорғауға мүмкіндік береді. Бұған ақпарат алу және тарату, қоғам мүддесін алға жылжыту, қалыптасқан нормалар мен стереотиптерді өзгерту құқығы кіреді. Бірақ кез келген саладағы сияқты бұл жерде де сөз бостандығы талап қоюға немесе сотқа арыздануға ұласпауы үшін заңдар мен ережелерді есте сақтау қажет.
1-қадам. Азаматтық журналистика және кәсіби этиканың нормалары
Интернет дәуірінде журналистік материалдар мен блогер жарияланымдарының айырмашылығы неде? Бұл сұрақ соңғы кезде көп қойылады. Көбісі телефондағы жақсы камера және сөздерді мәтінге байланыстыру мүмкіндігі бар блогер журналистің орнын баса алады деп сенеді.
Талқылауға арналған сұрақ: кәсіби журналист пен әуесқой-блогердің айырмашылығы қандай?
Баспасөздің қоғамда алатын орны қашанда ерекше. Ол «қоғамдық мүдделерді қорғаушы» рөлін атқарады және адамдарға қандай да бір ақпаратты жеткізудің жедел арнасы болып табылады. Ал бүгінде кез келген интернет пайдаланушы ақпарат таратушы бола алатынына қарамастан, журналистер өз жұмысында жоғары кәсіби стандарттарды ұстанады. Атап айтқанда, олар заңдарды сақтайды, ақпаратты екі рет тексереді және этикалық стандарттарды сақтайды (өкінішке орай, бәрі емес және әрқашан емес). Литва журналистер одағының төрағасы Дайниус Радзявичустің айтуынша, журналистерді блогерлерден ерекшелендіретін бірден-бір нәрсе — ол, этикалық нормалар.
Қазіргі журналистік этика кодекстеріне, әдетте, бейтараптық, объективтілік, жеке өмірді құрметтеу, тұрақты ұстаным, әлеуметтік жауапкершілік, кәсіби адалдық сияқты аспектілер кіреді. Түрлері бойынша кодекстер халықаралық (Журналистикадағы кәсіби этиканың халықаралық қағидаттары), ұлттық (Қазақстандық журналистердің этика кодексі), жеке кәсіби корпорациялар (Сот репортерлерінің гильдиясы), нақты БАҚ (Washington Post, BBC) кодекстері болып бөлінеді.
Практикалық тапсырма № 1
Нетикет дегеніміз не және ол қандай болуы мүмкін? Нетикет түсінігін тарқатып айтып беріңіз және оны бұзудың мысалдарын келтіріңіз.
2-қадам. Ақпарат көздері, құпиялар мен сырлар
Сіздің медиа сауатыңыздың кепілдерінің бірі — ақпараттың еркін таралуы. Бұл құқыққа еліміздің барлық азаматтарына кепілдік берілген. Бұл заң мен басқалардың құқықтарын бұзбайтын болса, ақпаратты жинауға, таратуға және бөлісуге болады дегенді білдіреді.
Ресми веб-сайттарды, баспасөз қызметінің мәлімдемелерін, сауалдарға жауаптарды және деректер қорын қамтитын сенімді дереккөздерді пайдалану маңызды. Қазақстанда ең танымал «жаңалық көздері» мемлекеттік сатып алулар веб-сайты, электронды үкімет веб-сайты және Бас прокуратура жанындағы құқықтық статистика комитеті болып табылады. Журналистер мен блогерлер тендерлердің тоқтатылуына әкеліп соғатын әшкерелеу зерттеулерін жүргізеді.
Әдетте, ең көп талап етілетін ақпарат – бюджет шығындары, шенеуніктердің қызметі, сыбайлас жемқорлық даулары. Сондықтан да, заңға сәйкес, «бюджет қаражатының қалыптасуы мен жұмсалуы» туралы ақпаратты құпиялауға болмайды және оны алуға толық құқығыңыз бар. «Ашық» ақпараттың толық тізімін мына жерден табуға болады
«Ешқандай мемлекеттік қаражат болмайды, тек салық төлеушілердің ақшасы бар». Маргарет Тэтчер
Сұралған ақпарат сізге 15 жұмыс күні ішінде берілуі керек екенін есте сақтаңыз. Ол кез келген мемлекеттік немесе квазимемлекеттік орган болуы мүмкін, сондай-ақ, мысалы, бюджеттен тендерді жеңіп алған компания болуы мүмкін. Егер жауап бермесе, сіз жоғары тұрған органға шағым немесе сотқа талап арыз жаза аласыз.
Дегенмен, егер бұл қолжетімділігі шектеулі ақпарат болса, ақпарат беруден бас тарту заңды болуы мүмкін. Ақпараттың үш санаты бар, оларға қол жеткізу шектелуі мүмкін: мемлекеттік құпиялар, құпиялар және «қызметтік пайдалану үшін» қызметтік ақпарат. Ол үшін ақпаратты неге жария етпеу керектігін түсіндіретін дәлелді жауап беру керек.
Практикалық тапсырма № 2
Қала әкімінің ағасының мемлекеттік бюджеттен қыруар тапсырыс алатын серіктестігі бар екенін байқамай біліп, өз бетінше тексеру жүргізгіңіз келеді. Сіз қандай ақпарат көздерін пайдаланасыз? (Қайда барасыз, кімге жазасыз, қоңырау шаласыз, сұраныс жібересіз?) Барлық мүмкін нұсқаларды тізімдеңіз.
Әлеуметтік желіде танымал емес ұйымдардан немесе «жеке сарапшылардан» алынған ақпарат әрқашан тексерілуі керек екенін ұмытпаңыз. Жаңалықтың Instagram немесе Facebook желісінде қызу талқылануы оның шынайы ақиқат екенін білдірмейді. Кейде қателер мен жалған ақпарат ресми БАҚ-та да кездеседі. Қатені жедел түзетуі үшін редакциялар мен журналистерге ақпараттағы қатені хабарлауды ұсынамыз.
