2019 жылдың соңғы жұмасы қаралы жұмаға айналды. 27 желтоқсан күні таңертең Алматы әуежайының маңында 93 жолаушы мінген, 5 экипаж мүшесі бар Fokker 100 ұшағы апатқа ұшырады. Bek Air компаниясына тиесілі ұшақтағы 12 адам қаза тапты, 70-ке жуық адам зардап шекті. Арасында балалар да бар. Бұл оқиға Қазақстан жұртшылығын бей-жай қалдырмады. Донор болып, қан тапсыруға ниет білдірген алматылықтар қаладағы қан орталығына ағылды. Республикалық медиалар ұшақ апаты туралы әрқалай, бірі шұғыл, ендібірі кешеуілдетіп хабар таратты. Қайғылы оқиғадан хабар тарату эмоция тұрғысынан қаншалық ауыр болғанымен де журналистер өз кәсіби міндетін атқарып, төтенше жағдай туралы қазақстандықтарды хабардар етті.
«Жаңа репортер» редакциясы Қазақстандағы медианың Алматыдағы ұшақ апатынан кейін қалай шұғыл хабар таратқанына шолу жасады. Бірқатар интернет порталдар мәтін түрінде live-трансляция жасап, оқиға орнынан сол сәттегі соңғы жаңалықтарды жеткізді. Хронологиялық ретпен түзілген мәтіндер апат оқиғасы туралы түрлі мән-жайлармен тез-тез толықты. Орталық коммуникациялар қызметіндегі және Алматы әуежайындағы брифингтерде жоғары шенді қызметкерлер мәлімдеме жасап, олардың айтқандары live-трансляцияға сол сәтте енді.
Оқиға орнынан, брифингтерден Facebook парақшасында онлайн-трансляция жасаған қазақстандық порталдардың қатарында Tengrinews.kz, Azattyq-ruhy.kz, Azattyq.org және тағы басқа сайттар бар. Мәселен, Tengrinews.kz тілшілері ұшақтың радардан жоғалғаны туралы алғашқы ақпарат тараған сәттен жарты сағат өткенде оқиға орнынан тікелей эфирге шықты.
Түстен кейін ұшақ апаты туралы ақпарлар барлық медиада дерлік таралғанда аталған редакция «Егер ұшақ құлай бастаса», не істейміз деген мазмұндағы тақырыпта материал жариялады. Материал тақырыбын кейін өзгертті. Мәтінде оқырмандарға ұшақтың қай бөлігі ең қауіпсіз екенін, «бес қатар ережесі» дегеннің не екенін, сүйретпе аяқ киімнің қандай кедергі келтіретінін баяндайды.
Informburo.kz ақпараттық-сараптамалық порталы басқа БАҚ-тардың назарына ілінді. Порталдың шығарушы редакторы, журналист Дана Круглова осы ұшақ апатынан көз жұмды. Интернет қолданушылары сайт мұрағатынан (кейбір аймақтық БАҚ-тар толықтай дерлік көшіріпті) екі жыл бұрынғы: «Bek Air қауіпсіздігін халықаралық деңгейде растағысы келмейтін жалғыз компания болып шықты» деген материалды тауып алды. Мақалада автор әуе қызметі саласындағы мамандардың сөзіне сілтеме жасай отырып, әуе компания басшылығының IOSA аудитінен өтуден бас тартуын «Bek Air компаниясының ұшақтағы ескі екенімен байланыстыратын» болжам жасайды.
Azattyq ruhy интернет-порталы Алматыдағы ұшақ апаты туралы арнайы айдар ашып, сонда жинақтады. Арасында танымал тұлғалардың аты-жөнін тақырыпқа шығарып, не фотосуретін қойып жаңалық жариялады. Бұған мына екі ақпаратты мысал болады: «Көретін дәм-тұзым бар екен» — Айгүл Иманбаева, «Режиссердің ұлы Алматы түбіндегі ұшақ апатынан аман қалды».
Ал Egemen Qazaqstan газетінің egemen.kz сайты Алматыдағы ұшақ апаты, зардап шеккен, қаза тапқандардан гөрі кімдердің және қай елдің басшылары көңіл айтқанына мән берді. Арнайы айдар ашпады.
Апат туралы ең көп материал жариялаған сайт Zakon.kz желілік басылымы болса керек. Бұл сайт көрілім санын арттыру үшін тақырыппен ойнады: «Ұшақ соқтығысқан үй туралы не білеміз?» деген тақырыптағы материалда үй туралы сол кезге дейінгі мәлім ақпараттан басқа жаңа ештеңе айтпайды, бірақ тақырыбын кликбейт мазмұнда қойды.
Ұшақтағы балалар да қазақстандық сайттардың трафик қуу нысанына айналып кетті. Мәселен, Zakon.kz порталы «Алматыдағы әуе апатында балалар қандай жарақат алды?» деген тақырыппен бөлек материал шығарды.
Ал Newtimes.kz ақпарат агенттігі Z2100 рейсіндегі 93 жолаушының тізімін «Bek Air-дің құлаған ұшағында 3 сәби болған» тақырыбымен жариялады. Үш сағаттан кейін сол сәбилердің бірін құтқару видеосын «жан тебірентерлік» деп бағалады.
Оқиға кезінде зардап шеккендердің тізімін Алматы әкімдігі де жариялады, бірақ сол ақпаратты бірен-саран БАҚ-тар ғана қолданды. Бұған тізімнің толық емес екені және кейбір жолаушылардың мекенжайлары көрсетілгені себеп болса керек. Бірақ Inbusiness.kz сайты сол тізімді «Оқиғалар тізбегінде» жариялады. Айта кетсек, бұл портал жалпыұлттық аза тұту күні жарияланғанға дейін-ақ сайттарын ақ-қара түске ауыстырды. Inform.kz, baigenews.kz порталдары да логотип түсі мен сайттарының түсін өзгертті.
«Хабар 24» телеарнасы 27 желтоқсан күнгі эфирін толықтай дерлік ұшақ апатына арнады. Телеарна көрермендері апат оқиғасы туралы сағат 9:30-да көріп-білді. Сол уақытта басқа онлайн-порталдар әлі де live-трансляцияларын бастамаған еді. Күні бойына студия дикторлары оқиға орнындағы, әуежайдағы, ауруханадағы және тағы басқа жердегі тілшілерімен әуелі телефон арқылы, кейін тікелей байланысқа шығып, сұрақтар қойып, сәтінде ақпарат берді. Дикторлар тілшілермен байланыс кезінде көрермен көкейіндегі сұрақтарды қоя білді.
Мәселен, оқиға орнында жүрген тілші өздерін полицейлердің шеттетіп жатқанын хабарлағанда, «олар неліктен бұлай етеді» деп дөп сұрады. Телеарнаның репортерлері де, дикторлары да, жалпы жаңалықтар командасы ұшақ апаты туралы жаңа деректерді ұдайы бірінші болып бермесе де оқиға орнынан тікелей байланысқа шығып, кәсіби жұмыс істеді, сапалы эфир жасай білді.
Басқа да отандық телеарналар сол аралықта өздерінің арнайы шығарылымдарын әзірлеп, уақыты мен шығу жиілігін анықтаған сияқты. Мәселен, «31 арна» көрермендеріне екі арнайы шығарылым көрсетті. Әрқайсысы 25 минутқа созылды. Біріншісін сағат 12:00-де көрсетіп, апат себептерінің алдын-ала нұсқасын мәлімдеді: ұшқыштар қозғалтқыштың толықтай істен шығуы немесе борттағы өрт себебінен апатты түрде қонуға шешім қабылдаған. Екінші арнайы шығарылымды үш сағаттан кейін көрсетті. Онда апаттың мүмкін себептерін премьер-министрдің орынбасары Роман Скляр айтты. Бұдан бөлек, телеарна 2016 жылғы оқиғаның, яғни Bek Air әуе компаниясының ұшағы алдыңғы доңғалақтарынсыз апатты қону жағдайы түсірілген видеоны тауып, көрсетті. Сол оқиға туралы компания жетекшісінің мұрағаттағы синхронын да берді. Синхронда компания басшысының «Міндетті түрде де қандай да бір оқиға болуы мүмкін, экипаж да сол үшін қажет. Бұл ұшақ олардың араласуымен қайта қалпына келтіріліп, әрмен қарай ұшуын жалғастырады» деп айтқаны, арнайы шығарылымның «көзірі» болды.
КТК телеарнасының ұшақ апаты туралы арнайы шығарылымы сағат 13:00-де көрсетілді. Алайда, оқиға орнынан тікелей байланысқа шыққан тілші көрерменге қандай да бір жаңа дерек хабарламады. Апат болғанынан 5 сағат өткеннен кейін қандай да бір жаңа деректер табу да қиын, дегенмен тікелей байланыс сапасы да тым нашар болып, тілшінің сөзі дұрыс естілмеді.
Өкінішке қарай, КТК телеарнасы сан мәліметтері жайында да екіойлы деректер айтты: Bek Air әуе компаниясының Fokker 100 типті ұшақтарының саны жетеу десе, басқа БАҚ-тар ұшақ саны 9 деді. Ұшақта 95 жолаушы болған десе, рейсте тіркелген жолаушы саны 93 адам деп көрсетілді.
Түске қарай «Еуразия бірінші арнасы» ұшақ апаты туралы арнайы шығарылымын бастады. Телеарнаның арнайы шығарылымы тікелей эфирдегі «Қалаулым» реалити-шоуын үзіп, арасында көрсетілді. Тілші оқиға орнынан студиямен байланысқа шығып, сол кезге дейін мәлім ақпараттың барлығын қайта тізіп берді. Мұны тілші емес, студиядағы да диктор айтса да болатындай еді. Алайда, осы телеарнаның түсірім тобы Нұр-Сұлтан әуежайындағы Bek Air рейсімен ұшуын күткен жолаушылармен сұхбаттасты. Олардың пікірлері отандық әуе компаниясының онсыз да мәлім жағдайын толықтыра түсті. Содан кейін диктор тағы бір қазақстандық әуе тасымалдаушысы – FlyArystan компаниясының өздерінде бар Fokker 100 ұшақтарын пайдалануды тоқтатқанын мәлімдеді. Айта кетерлігі, «Еуразия бірінші арнасының» тікелей эфирдегі «Қалаулым» реалити-шоуында бағдарлама жүргізушілері ұшақ апаты туралы да баяндады.
Тұтастай алғанда, қазақстандық онлайн-порталдар мен телеарналар әуе апаты туралы мейлінше толымды әрі жан-жақты ақпарат беруге тырысты. Аталған медиалар да, басқалары да мәтін түрінде live-трансляциялар (vlast.kz, tengrinews.kz) және тікелей эфирлер жасап, арнайы шығарылымдарын көрсетті. Мазмұн мен техникалық сапасы тұрғысынан алғанда айырмашылықтары әрқалай шықты.
Аудитория эфирдегі хабарлардан Fokker 100 ұшағының сипаттамасын жаттап қана қоймай, Bek Air ұшағының ұшу траекториясын да көріп, сол күні құтқарылған, оларды құтқарған адамдарды танып, бірге уайымдап, қан тапсыру үшін сағаттап кезекке тұрғандардың жанашырлығына куә болды.
Сонымен
Телеарналардың көбі эфир бағдарламаларының ретін шұғыл өзгертуге қабілетсіз екенін байқатты. Тек «Хабар 24» телеарнасы жедел әрекет етті, бұл осы телеарнаның жаңалықтар форматына бейімделгенін білдірсе керек. Мысалы, қалалық Almaty TV телеарнасы сағат 11:30-ға дейін ойын-сауық бағдарламаларын көрсетіп, кейін барып экранның төменгі жағында жүгіртпе жолда ұшақ апаты туралы сөйлемдер шығара бастады. Ал эфирде күлкілі интернет-роликтер көрсетіліп жатты. Кейін арнайы жаңалықтар шығарылымын жасағанымен, техникалық ақауларға толы болды.
QAZAQSTAN ұлттық арнасы Tansholpan таңғы бағдарламасында ұшақ апаты туралы тікелей хабар таратты. Бағдарлама жүргізушілері тікелей эфирде телефон арқылы оқиға орнындағы тілшімен байланысып, апат туралы сұрақ қойып, жауап алды. «Алматыдағы әуе апаты» тақырыбымен студиядан жаңалық жасап, шұғыл желі телефонын да көрсетті.
«Еуразия бірінші арнасы» телеарнасына да жылдамдық жетіспеді. Таңертең бұл телеарнаның эфирінде «Доброе утро, Қазақстан» таңғы бағдарламасы «тікелей эфирде» көрсетілді. Ал апат туралы алғашқы хабарлама 10:30-дан кейін шықты. Соған дейін көрермендер аталған бағдарламадан балалар мүшәйрасын, ауа-райы мен жұлдыз-жорамал көрді.
Ең үздік жаңалықтар жасайтын телеарналар көшін бастаған КТК телеарнасы да баяу қимылдады. Алғашқы арнайы шығарылымды оқиғадан бес сағат өткеннен кейін берді. Егер техникалық та, стилистикалық та тұрғыдан мінсіз болса, онда сұрақ туындамас еді. Әйткенмен, мазмұн мен техникалық сапасы да ақсап жатты.
Билік те БАҚ-қа ақпарат беруде жылдамдық танытты. Орталық коммуникациялар қызметі бірінші баспасөз-конференциясын сағат 10:00-де жасаса (оны «Хабар 24» телеарнасы тікелей эфирде көрсетті), күн ортасына жақындағанда Алматы әуежайында брифинг болды. Әуежайдағы брифингте дәрігерлер, төтенше жағдай қызметкерлері, әуежай басшылығы мен Bek Air компаниясының жетекшілері сөйледі. Олар барлық сұраққа толық жауап бере алмағанымен, сағат 12:00-ге қарай апаттың бет-бейнесі айқындала бастады. Тіпті әуе апатының себептеріне қатысты бастапқы нұсқалар да айтылды.
Әуе апаты кезінде оқиғаның қалай болғанын бейнелейтін сызба графикасын көрсету ұтымды шығады. Мұндай инфографиканы алғаш болып «Еуразия бірінші арнасы» ұсынса, кейінірек «Азаттық радиосы» әзірледі.
Ал кейбір шетелдік БАҚ-тар кликбейт тақырыппен трафик жинауды көздесе керек, тіпті деректері бұрыс тақырыптар қойды. BBC орыс қызметі «Қазақстанда ұшақ құлады. 100 жолаушының 60-ы тірі қалды» («В Казахстане разбился самолёт. Из 100 пассажиров выжили 60» — түпнұсқасы) тақырыбымен материал жариялады. Кейін тақырыптың екінші сөйлемін «Ұлттық аза тұту жарияланды» («Объявлен национальный траур» — түпнұсқа) деп өзгертті. Бірақ, басқа медиалар бірінші тақырыбымен таратты.
Шолуда қолданылған барлық иллюстрациялар – телеарналардың, сайттардың және YouTube каналдарындағы бағдарламаларынан скриншотпен алынды.
