Ақпаратты дәл жеткізу қаншалықты маңызды? Баяндау барысында фактіге өз түсіндірмеңді қосып жібермейтін техника бар ма? Жоқ болса, оны қалыптастыруға бола ма? Жеке шығармашылық таланттың инерциясын жеңе аламыз ба? Биылғы Нобель апталығы туралы қазнетте тараған хабарлар легі осы ойларға жетелейді.
«Нобель сыйлығын алған Энни Эрно кім?» (авторы: Дүйсенәлі Әлімақын) Нобель сыйлығының әдебиет саласындағы жеңімпазы туралы ақпар беретін сирек жазбалардың бірі. «Бүгін оның оқырмандары үшін шексіз қуанышты күн болмақ. Себебі ол әлемдегі ең үлкен алпауыт сыйлықты еншілеп отыр» дейді автор. Бұл жерде «әдебиет саласындағы ең үлкен сыйлықты» деп нақтылаған дұрыс. Сосын жазушының сипаттамасы тым әмбебап көрінді. Әңгіме тап Энни Эрно туралы екенін есімі мен шығармасы аталған кезде біліп қалатының болмаса, жазбадағы сипатты Умберто Экоға да беруге болар еді.
«Химия бойынша Нобель сыйлығы үш ғалымға берілді» аталатын жаңалықта жауыр болған калька проблемасы қылаң береді. «Химия бойынша 2022 жылғы Нобель сыйлығы күрделі процестерді жеңілдетуге арналды» деген сөйлем бар. Сілтеме берілген түпнұсқада «Нобелевская премия по химии 2022 года посвящена упрощению сложных процессов» делінген. Аударманың мағынасы тіптен басқа. Шын мәнінде «күрделі процестерді жеңілдету тақырыбына/мәселесіне арналды» болуы керек.
Ал «Физика бойынша Нобель сыйлығын үш ғалым алды» аталатын аудармада енді физика зардап шеккен. Материалда: «Биыл Нобель сыйлығы шатысқан фотондармен эксперименттер, Белл теңсіздіктерін бұзу принципін белгілеу және кванттық ақпарат туралы ғылымды құрудағы біріншілік үшін берілді» делінген. Әңгіме қазақ тіліндегі кванттық физика терминологиясының бірізді болмауында емес. Қазір тіпті қазақша техникалық жазбалардың өзінде «запутанность» сөзі «путаница» – «шытырман» деген мағынада деп алып, «запутанные фотоны» біресе «шатысу», біресе «шиеленіс» (!) деп беріліп жүр. Физиканы жөнге салу журналистің міндеті емес. Бірақ осы мәтіндегі «ғылымды құрудағы біріншілік үшін» деген не сөз болды? Жарыс туралы ма? Жоқ, контекстен алғашқы болғаны үшін екенін түсінесің. Бірақ оқырман контекстен түсініп алар деп жаза беруге де болмас. Ал мына сөйлемдегі «айта кететін» біртүрлі жайттарды бүкіл қазнеттің кеселі делік: «…айта кетейік, ақшалай марапат 1895 жылы қайтыс болған швед өнертапқышы Альфред Нобельдің өсиетімен құрылған қордан беріледі». Ғұламаның қайтыс болған жылының ақпар ретіндегі құны түсініксіз. Неге мысалы мектепке барған жылын жазбасқа?
naryk.kz экономика саласындағы сыйлық туралы хабарлай келіп: «…олардың зерттеуі не себепті банктерді дағдарысқа ұшыратпау керектігін көрсетті» дейді. Бұл сөзді әрбірден соң екінші деңгейлі банктердің тапсырысы деп түсініп қалуға болар еді. Бірақ Нобель комитетінің ресми хабарламасында «банктердің күйреуінің алдын алудың маңызы» туралы айтылған. Бізде банктерді әйтеуір құтқару туралы болса, түпнұсқада алдын алу туралы ғана. Айырмашылық бар ма? Жер мен көктей.
Нобель сыйлығының иегерлері жөнінде ақпараттың толыққанды болуы телевизияда да ақсап тұр. Мысалы қалайша Нобель сыйлығын алғандар туралы айтып, олардың есімі мен атауын айтпауға болады? Болады екен.
Химия саласынан иегерлерді атап өтетін мына сюжет те БАҚ редакциясы мен ғылым арасындағы алшақтық көрінісі:
Сюжетте: «Мамандарға марапат молекулалар жасау құралдары үшін беріліп отыр» дейді. Химия саласында қалыптасқан терминология бойынша «молекула түзу» болуы тиіс. Бұл не? Сөз арасында кететін болғасын немқұрайлы қарау ма? Әлде ғылыми консалтинг жоқтығы ма? Ең болмаса мемлекет қаржыландыратын ресурстардың ғылыми жаңалықтары кітаптағы сөз саптаумен үндесуі тиіс. Мұны тез арада қолға алу керек.
