YouTube платформасындағы қазақтілді кеңістік аясы кеңейе түсуде. Жаңа арналар ашылып, бұрынғы тележүргізушілер мен басқа да тұлғалар өз жобасын ұсынып, жұлдызға айналуда. Бұл қуантарлық жағдай, әрине.

Десек те, жарқырағанның бәрі алтын емес, мыңдаған жазылушысы бар, яки көрілімі көп болғанның бәрін сапалы деуге келмес. Бұл шолуда осыдан үш жылдан астам уақыт бұрын ашылған, бүгінде 450 мыңнан астам жазылушысы бар және осы уақыт ішінде 200 сұхбат өткізген Нұрсейіт Жылқышыбайдың «Уақыт көрсетеді» арнасына назар аударғымыз келеді.

Әлбетте автор сұхбатқа келген қонағының айтар сөздеріне жауапты емес. Мәселе жүргізушінің спикер жауабына қандай реакция танытқанында. Студия қонағы жануарды аса жауыздықпен өлтіргені туралы ашық айтқанда журналистің бұған ішегі қатып күліп отырғаны қаншалықты этикаға жатады? Медиасыншы Назира Даримбет бұл сауалдың жауабын оқырманның өзіне қалдырды.

Өз-өзіңді «жер қылу»

Арнадағы сұхбаттың бірі – былтыр қарашада президент сайлауының алдында «абыройынан айырылған» саясаткер Әміржан Қосановпен жасалған. Бастапқыда жүргізуші сұхбаттың тақырыбын алдағы президент сайлауы деп атап өткендей болғанымен, әңгімені «жай-күйіңіз қалай?» деген мағынасыз сұрақтан бастау арқылы сұхбаттың саяси сарында болмайтынын аңдата қояды.

Интервьюердің бұдан кейінгі «шашыңызды неге бояп алмайсыз, басыңыз ағарып кетіпті» дегені тіптен қайран қалдырды. Этиканың қағидатына жүгінсек, мұны сұхбаттасушының қадір-қасиетін, ар намысын қорлайтын сұраққа жатқызуға болады. Мысалы, журналист сұхбат кезінде әйел адамға «Тым толып кетіпсіз,сізге арықтау керек сияқты» деген сұрақ қойғанын елестетіп көріңізші.

Осы орайда жүргізушінің бұдан басқа да сұхбаттарына қарасақ, оның этика ауылынан алыстығын байқаймыз. Бұл жөнінде кейінірек айтатын боламыз.

Одан әрі Нұрсейіт «қуыршақ» үміткерлер туралы қарқынды сұхбаттың орнына осыдан үш жыл бұрынғы, студия қонағының өзі президенттіктен үміткер кезінде болған оқиға жөнінде әңгіме өрбітеді. Бұдан кейін әңгіме үстірт Қаңтар тақырыбына ауысады да, «қазақ қазаққа қарсы тұрады деп кім ойлаған» секілді жауыр болған сөздер естиміз.

Мысалы «Қосановтың өзі қатысқан үш жыл бұрынғы сайлаудан қазіргі сайлаудың айырмашылығы не?» деген сынды сауал тастап, сұхбат тақырыбын алдағы сайлау туралы өрбітудің орнына, жүргізуші қонаққа бұған дейін де жұрт талай сұраған «Неге халықты сатып кеттіңіз, сізге сенді ғой?» деген сұрақ қояды. Әрине, спикер түрлі алаңдарда талай рет айтқан жауабын қайталайды. Осы ретте жүргізуші: «Бұл туралы сіз екеуіміз осыдан үш жыл бұрын айттық» деп өзі еске салады. Ендеше, қайталаудың мәні не? Бұл тақырыпқа қызығатын көрермен оны жақсы біледі.

Ал негізгі тақырып – сайлау және президенттіктен үміткерлер туралы әрең басталған әңгіме сұхбаттың бел ортасына таман бар-жоғы бірер минутқа созылады. Бірақ бірден 2022 жылғы қаңтар оқиғалары туралы сұрақ қайта қойылады да, қонақтың жауабынан жаңа ештеңе ести алмаймыз. Бұл жерде жүргізушінің сұхбат тақырыбы мүлдем басқаша бола тұра, неге бұл сұрақты қойғанын ұқпайсың.

Сосын жүргізуші күтпеген жерден: «Өзіңізді бақытты адаммын деп сезінесіз бе?», «Сіз ұялатын нәрсе бар ма?» деген секілді блиц-сұрақтарға ден қояды. Мұндай тәсіл әуел бастан қалыптасқан дәстүр болса, әдетте сұхбаттың соңында қойылғаны орынды.

Әрі қарай әңгіменің беталысы жапан түзде адасып қалған жаяудың жүрісіне ұқсап кетеді. Жүргізуші біресе: «Егер тірі болса, Сәрсенбаев пен Нұрқаділов қазіргі саясатта қандай рөл атқарар еді?» деп сұрайды, біресе әңгімені Қонавтың дәуіріне қарай бұрып жібереді, ал сұхбатты «Жаратқаннан не үшін кешірім сұрар едіңіз?» деген философиялық сұрақпен аяқтайды.

Миллионер өмірінің бір күні…

Медиаменеджер Арманжан Байтасовпен болған сұхбатта әңгімені әдеттегідей студияда емес, тыста жасап түрлендіруге талпыныс бар. Жүргізуші таңертең сұхбаттасушының үйіне келіп, «өмірде жолы болған адамның әдемі тіршілігін» көрсеткісі келген.

Форматы өзгеше, студиядағы әңгімеден гөрі қызықтырақ, оған тағар кінә жоқ. Алайда сұхбаттың мән-мазмұны тағы да сын көтермейді. Егер кейіпкердің көпке беймәлім қыры ашылып, оның ғұмырбаяны, жеке өмірі және т.б. туралы хабардар ететін толыққанды портреттік сұхбат болса, онда артық сұрағымыз болмас еді.

Жүргізуші серуен кезінде Байтасовтың табысқа жетуіне себеп болған жайт – «студенттік шақта достарымен бірге телеарна ашу туралы шешімі» болғанын біледі, бәрі дұрыс басталған секілді еді. Бірақ келесі сұрақтар топтамасы кенеттен кейбір қазақстандық кәсіпкерлер жайына ауысып, әңгіме автокөлікте жалғасады. Жүргізуші «ана олигарх пен мына олигарх Forbes тізімінен қалай табылды?» деп спикерді «қинайды», ал Байтасов ешкімнің шамына тимеуге әрі шынайы болуға тырысады.

Әңгіме желісі тағы басқа арнаға ауып кетеді, саябаққа жеткен сұхбаттасушылар кейіпкердің «табысты адам болуының тарихына» қайта келіп тіреледі. Ал журналист, медиаменеджер әрі кәсіпкер, Форбс тізіміндегі миллионер өз жобасы – «31 арнаны» 65 млн долларға сатқанын есіне түсіреді. Нұрсейіт Жылқышыбай «Бұл деген аса қомақты ақша ғой, оны қайда жұмсадыңыз?!» деп сұрайды. Сәл жымиыспен Байтасов «Айтарлықтай көп ақша емес қой» дейді.

Келесі кадрде олар кейіпкердің үйінде таңғы ас ішіп отырады. Көрерменді үстел басында отырған Байтасовтың отбасымен таныстыру жүргізушінің ойына келмеген. Таңғы астың орта тұсында жүргізуші кейіпкермен бірге селфиге түседі, әңгіме үзіліп, ар жағында музыка үні естіліп тұр…

Сұхбаттың соңына таман Байтасовтың өзі жұртпен сұхбаттасатын танымал кафеге келеді. Сұхбат кенеттен марқұм саясаткер Заманбек Нұрқаділовтің төңірегінде өрбиді: «Оның өзін-өзі үш рет атқанына сенесіз бе?» деген сұрақ қояды. Әрине, қандай жауап болатыны белгілі еді.

Егер Нұрсейіттің жобасы «пәленмен өткізген бір күн» деп аталса, онда бәрі орынды болар еді. Автор «Уақыт көрсетеді» бағдарламасын «кәсіпқой сұхбат», «адал әңгіме», «эксклюзивті пікір», «өткір сұрақтар» деп суреттейді, арнасы сондай позицияда екенін айтады. Осы орайда, өткір сұрақтарға келсек, автор өзінің Қосановқа «Сіз плинтустан да төмен құладыңыз» дегенін, енді бір сұхбаттасына «Өзіңнің д…б екеніңді мойындасаңшы» дейтінін мүмкін өткір сұрақ деп ойлайтын шығар. Ал мұнысы «дөрекі, арсыз және көргенсіз» сұраққа жақын келеді.

Байғұс итті жауыздықпен өлтіру күлетін нәрсе ме?

Жылқышыбай бұдан өзге сұхбаттарында кейіпкердің басқа ортада, мәселен, шоу-бизнестегі танымалдығына үміт артып, сол арқылы өзіне аудитория жинауға тырысқанға ұқсайды. Мұндай сұхбаттарда көбінесе тақырып болмайды, бұл тек «жұлдызбен» сұхбат. Салдарынан әңгімеден ештеңеден шықпай, кейіпкер жаңа қырынан ашылмай, тың ештеңе айтылмайды. Мысалы, «Жігіттер» тобының әншісі Бағлан Әбдіраймовпен сұхбаты.

1,5 сағатқа жуық әңгіме әншінің өмірбаянындағы 20 жыл бұрынғы оқиғалар туралы естелікке құрылған. Дегенмен онысы музыкалық топтың құрылуы, әншінің шығармашылық жолы, бала кезіндегі арманы немесе ерекше отбасылық құндылықтары секілді мәнді естелік болса, мәселе басқа…

Жүргізуші қонақтың бір кездері Қайрат Нұртасты «ұрып-соққанын» еске салып, концертте бір әріптесімен неліктен төбелескенін, тойдан қалай ақшадан қағылғанын немесе достарының біріне неге ақша бермей кеткені секілді кәкір-шүкірді сұрайды. Мұның бәрі әртістің шығармашылығы туралы емес, қылмыскердің өткен дәуірдегі «ерліктері» туралы естелікке ұқсайды.

Салдарынан әңгіменің жартысына жуығы ешкімге қажеті жоқ, қызықсыз мән-жайды анықтауға жұмсалды. Жүргізуші әр деректі жайып салғаннан кейін қонақтан «Осы рас па?» деп қабағын түксите, екпін сала сұрайды. Ал қонақ оған күле қарап «Мұны қайдан таптың? Нағыз журналист осындай болуы керек» деп қайта-қайта мақтау айтады.

Әңгіменің шарықтау шегінде бағдарлама қонағы өткен ғасырдың қиын-қыстау 90-жылдары иттің етін жегені туралы естеліктерге келіп тіреледі. Бірақ ол мұны жейтін ештеңе болмағандықтан емес, ұзаққа созылған жөтелден айығу үшін істегенін айтады.

«Жарты жылдай ауырған деседі, қалай жазылдың, иттің етін жедің бе?» деп сұрайды жүргізуші. Қонақ мұны растап, мәселенің егжей-тегжейін айта бастайды.

«Иә, иттің еті шипалы, пайдалы дегенді естіп, досыммен бірге ауылға баруды жөн көрдік. Ауылға келдік, ит жоқ. Оны да әрең тапқынымыз есімде. Бір досымыздың апайында ит бар екен, соны ұрладық. Кешке қайнатып, сорпасын іштік. Таңертең Макстің тәтесі келіп тұр, че то итім жоқ деп. Оның итін түнде біз жеп қойғанбыз ғой», – дейді күліп Бағлан Әбдірайымов.

Алайда әнші емделу үшін көршісінің ғана итін жемеген екен. Бұл туралы «бәрін білгіш» жүргізуші еске салады.

«Бірақ бұл сіз жеген жалғыз ит емес екен иә? Айдар деген досыңыздың итінің басына қап кигізіп, балтамен 40 рет ұрып, бас сүйегін талқандапсыз, ал әлгі өлмей қойыпты. Осы рас па?», – деп сұрайды Нұрсейіт Жылқышыбай күліп.

Қонақ мұның бәрін растап, одан да қорқынышты мәліметтермен толықтырады: «Бұл Айдар досымыздың иті еді. Оны әрең дегенде өлтіріп, содан бауыздадық, басын кесіп, етін Шымкентке әкеліп, тоңазытқышқа салдық. Бірақ мұның бәрі балалық қой, небәрі 19-20 жаста едік», – деп күледі Бағлан Әбдірайымов.

Жүргізуші мұнымен шектеліп қалмайды. Барынша қатыгездікпен өлтірілген бейшара итке қатысты тақырыпқа тіпті рахат таба қайта оралады. «Оны балтамен қатты ұрғаныңыз соншалық, жағын сындырып тастапсыз, бас сүйегінің күлпаршасын шығарғанда ұсақ сүйектер жан-жаққа шашылды деседі ғой… Ал сіз оны сойғаннан кейін не байқадыңыз, есіңізде ме? Ол ұрғашы ит болған екен, ішінен күшігі шығыпты ғой…», – дейді жүргізуші күлкісін тыймай.

Қонақ тағы да егжей-тегжейін айта бастайды: «Итті қалай өлтіріп, қалай сою керегін білмедік. Білетіндер былай істейсің деп, қолыма балта беріп қойды. Оны ұрғанда, қолың қалт кетеді, ит те қимылдай береді, соққы қаптың қай жерінен тиіп жатқанын біле алмайсың, сонымен оған кішкене зәбір көрсетіп, қатыгездік танытып жібердік», – деп күледі.

Осы сөздер айтылғанда жүргізуші тіпті өзін ұстай алмай, ішек сілесі қатып күледі.

Бұл ретте әңгімеге моральдық тұрғыдан баға берудің қажеті бар ма? Жүргізуші жануарға жасалған осыншама қатыгездікті қонағымен бірге бес минуттан аса күліп талқылайды. Арна авторы әншінің бұл әрекетін сөгу үшін емес, жәй қызық болсын деп еске алады.

Содан кейін түк болмағандай өнегелі сұрақтарға көшеді: «Өміріңізде не үшін ұяласыз?» Ал қонағы бұған мұңды кейіппен: «Осы күнге дейін әкеме көлік алып бермегенім ұят па? Ұят. Әке-шешемді бір шетелге апармағаным ұят па, ұят…» деп жауап береді.

Кейіпкер өзі алып шыққан сұхбат

Келесі сұхбаттасушы – әлеуметтік желіде тиктокер-имам аталып кеткен дінтанушы Нұрлан Байжігітов. Айта кету керек, әріптестерінің әзіліне қарамастан молда TikTokта өз саласында әжептәуір сауатты түсіндірмелер мен кеңестер береді.

1 сағат 20 минуттық сұхбатта халықтың діни біліміндегі олқылықтың орнын толтыру үшін осындай шағын бейнероликтердің тақырыбын дамытып, кәсіби сұхбат құруға болар еді.

Әңгіменің басында жүргізуші неге екені белгісіз, арна құрылғаннан бері алғаш рет өзінің жерлесімен сұхбат құрып отырғанын баса айтады. Содан кейін ол қонаққа өзі шығарған өнімдерді, атап айтқанда, ерлерге күш беретін дәрумен, көпшік сыйлайды.

Кезінде бір облыстың бас имамы болған адамның шағын ауылдың кішкентай мешітінде қызмет етуге қалай келіскенін сұрайды. Онысына: «Алла үйінің кішісі, үлкені болмайды, бастысы қайда қызмет ету емес, қалай қызмет етуде» деген жауап алады.

Жалпы, сұхбаттасушының деңгейіне лайықты әңгіме шықпады. Бұл сұхбатта қазақ қоғамына әрқашан өзекті дін тақырыбы аясында кәсіби сұрақтар таба алмайсыз. Оның орнына «Адам ата мен Хауа ана ақ нәсілді болған дейді, сонда қара адамдар қайда шыққан?», «Әйел еркектің қабырғасынан жаратылған болса, неге оның қабырғалар саны тең?», «Құдайдың бейнесін қалай елестетесіз?», «Жұмаққа өзіңізбен бірге кімді алып кетер едіңіз?» деген кейіптегі сауалдар естисіз.

Оның үстіне жүргізуші тағы «ел жанашыры» кейпін танытып, хайпқа айналған тақырыпты қозғайды: «Қазір біздің қыздарымыз, қарындастарымыз ғой енді, негрге де, қытайға да, үндістерге де, басқаларына да кетіп жатыр. Мұны жүрегім ауырғандықтан айтып отырмын. Осының бәрін тоқтату үшін неге арнайы пәтуа шығармасқа? Өйткені қыздарымыз жолда жатқан жоқ қой».

Бұл сұрақ этика тұрғысынан да, адам құқығы тұрғысынан да сауатсыз екенін айтып жату артық шығар. Мұны «ұлт тазалығы үшін» күресіп жүрген көптеген белсенді де, журналист-жүргізуші де түсінбейтін секілді.

Ал «негр» дегеннің орнына «қара нәсілділер» сөзін қолданған имамның «барлық адамдар, соның ішінде біздің әйелдер де бақытты болуға құқылы», сондай-ақ «атыраулық қызды семіз деп қазақтар алмағандықтан «қара нәсілдіге» үйленді» деп айтып жүрген біздің жігіттер ғой», «біреуді кемсітуге ешкімнің хақысы жоқ», «әйелді кінәламас бұрын, қазақ жігіттері алдымен өзіне қарап алсын, алдымен жауапкершілікке үйренсін, әйелді тек сыртқы келбетіне қарап бағаламауды үйренсін» деген сауатты жауаптары бұл сұрақты алып шыққанын айта кету керек.

Қорытындылай келе, жоба авторының сұхбаттарында нақты тақырыптың, әңгіме қисыны мен әдемі астарының жоқтығын тілге тиек етсек болар еді. Нұрсейіт өз арнасында бір тақырыптан екіншісіне секіріп, жәй ғана «сыр-сұхбат» жасайды, ал бұған еш қисын керек те емес шығар. Шынтуайтында, оған құқы бар. Тек қонағымен бірге жауыздықпен өлтірілген ит туралы күліп айтқан әңгімесін ұмыта алсақ. Ал бұған хақы бар ма, қалай ойлайсыз?