«Жаңа репортер» сыншысы Болатбек Мұхтаров ақпарат құралдарында жаңалық мәтіндерін қалай жазбау керек екенін түсіндіреді. Автор «Ақтөбе» газеті материалдарының құрылымы мен тілін мысалға алған. Ол бұған дейін Ақтөбе облысындағы қазақ тілінде шығатын жалғыз ресми әрі ең көне қоғамдық-саяси газеттің мамырдағы 12 санына жалпы талдау жасаған еді.
Жаңалық – оқиға, құбылыс, мәселе, қандай да бір әрекет туралы түсінікті жазылған хабарлама. Оның айтылу-жазылу себебі мен мәтін ретінде арнайы құрылымы бар. Журналист ақпарат алған оқиға немесе шара оған материал жазуға ықпал ете алады, бірақ ондай фактінің өзі жаңалық болмауы мүмкін, журналист материалының жаңалығы тосын, тың, жұртқа маңызды басқа да нәрседе. Сол себепті қандай да бір отырыс өткені, шара өткені жаңалық емес, онда айтылған нәрсе – жаңалық. Ақпараттың мақсатын дұрыс айқындау, мәтінде оны басымдығына қарай сұрыптау кәсіби талап қана емес, жауапкершілік те. «Ақтөбе» газетіндегі жаңалық мәтіндері әңгіменің төтесі тақырыпта (заголовок) көрсетілгеніне қарамастан көбіне «Бәлен күні бәлен жерде бәленнің төрағалығымен бәлен шара өтті, шараға бәлендер қатысты, онда бәлен мәселе талқыланды» деп басталады. Әкімдіктегі, Nur Otan филиалындағы жиын, кеңес, отырыс не басқа жерлердегі семинар, көрме, жәрмеңке атаулы ғасырында бір болатын оқиғадай үнемі бірінші айтылады да, маңызды, қызық, оқырманға пайдалы ақпарат материалдың ортасында, кейінгі абзацтарда тұрады. Журналистердің ең әуелі ақпарат алған оқиғаға ғана акцент қоюының кесірінен материалдар бір-бірінен аумай, жаңалық ретінде мәнінен айырыла жаздайды:
«Бейсенбі күні Nur Otan партиясының қалалық филиалы төрағасы, Ақтөбе қаласының әкімі Асхат Шахаровтың төрағалығымен кезекті ХХХІІІ есеп беру-сайлау конференциясы өтті. Іс-шарада партия филиалының 2019-2020 жылдары атқарған жұмыстары қорытындыланып, партияның қалалық филиалы төрағасының бірінші орынбасары Нұрлыбек Жүсіпов есеп берді» (1 мамыр, №48).
«Сәрсенбі күні Nur Otan партиясы облыстық филиалының кезекті ХХХІ есеп беру-сайлау конференциясы өтті. Онда партияның облыстық филиалының және бақылау-тексеру комиссиясының 2019-2020 жылдары атқарған жұмыстары мен алдағы міндеттері айтылды» (7 мамыр, №50).
Негізі бұл екі материалдан да жиында проблемалар мен бастамалар айтылғанын көруге болады, бірақ авторлар мәтінде маңызды ақпаратты алға шығарудың орнына конференция өткеніне басымдық береді.
Ақпарат мақсатын дұрыс айқындамағаннан бірнеше проблема туады: жалған лид, жаңалық құрылымының «төңкерілген пирамида» қағидасына қайшы келуі және мәтін мен қойылған тақырыптың үйлеспеуі. Енді соларға жеке-жеке тоқталайық.
Мәтін басындағы лид бола алмайтын сөйлемдер
«Ақтөбе» газетіндегі жаңалық мәтіндерінде лид жоқ. Лид – жаңалықтың тақырыбынан кейін тұратын фрагмент, ол – мәтінінің қысқаша мәні, «бұл не туралы жаңалық?» дегенге жауап береді. Лид әдетте бояуы қалың қаріптермен жазылады. «Ақтөбедегі» материалдардың алғашқы сөйлемдері солай боялып, лид болып «алдайтынымен» олар жаңалықтың қысқаша мәні емес. Мысалы, «Егін егу басталады» деген атауы бар материал «Облыс әкімдігінде Келдібай Еспағамбетовтің төрағалығымен облыстық қоғамдық кеңес жанындағы экология, жер қойнауын пайдалану, жер қатынастары және ауыл шаруашылығы мәселелері жөніндегі комиссияның отырысы өтті» (1 мамыр, №48) деп басталады. Бұл сөйлем қалың қаріппен жазылып, жалған лид болып тұр. Жаңалық жазудың кәсіби талабы бойынша бұл – жай ғана алғашқы сөйлем. Тіпті алғашқы сөйлем болуға да жарамайды. Оның себебін «төңкерілген пирамида» туралы айтқанда түсіндіреміз.
Жаңалық мәтініне қойылған тақырып егіс науқаны басталғаны туралы, бірақ автор оны бірден хабарламай, отырыс өткенін, онда кім сөйлегенін, не дегенін кеңсе хаттамасын толтырғандай баяндайды. Осы материалдың бел ортасында егіс науқаны басталатынынан да нақты екі ақпарат айтылады. Біріншісі – биыл 791 мың гектарға егін егіледі, оның жартысынан көбі – дәнді дақыл. Екіншісі – диқандарға 7,4 мың тонна арзан дизель отыны бөлініп отыр. Бұл материалдың лиді, мысалы, «Осы аптада Ақтөбе облысында 791 мың гектарға егін егу басталады. Фермерлер жаңа техникалар мен арзан жанар-жағармайды қалай алуға болатынын сұрап отыр» деп жазылса, дұрыс болар еді.
Автор жазып отырған мәтінінің мақсатын анықтауға тырыспаған, лидке, жаңалық құрылымына бас қатырмаған, ең маңызды ақпаратты бірінші хабарлауға да асықпаған. Қолында бар мәліметті тізбелеп жазып шыққан, отырыста қандай мәселелер талқыланғанын да жалпылама сыдыртып өтеді. Алғашқы сөйлемде аталған Келдібай Еспағамбетов бұдан соң «қарасын көрсетпейді». Материалда оны атап кету қандай роль атқарғаны түсініксіз, сол орашолақ сөйлемнен ол қоғамдық кеңес төрағасы болар дегенді топшылау да қиын.
Алғашқы сөйлемнен табылмайтын маңызды ақпарат
Журналистикада жаңалық жасаудың негізгі қағидасы «кім, не, қайда, қашан, не істеді, не себепті және қалай?» дегенге жауап беру ғана емес, сонымен бірге ақпаратты жаңасынан, неғұрлым кейінгісінен әрі маңыздысынан бастау екенін айттық, бұл – «төңкерілген пирамида» ережесі. Ақпарат – ең кейінгі жаңалық, жаңалық – ең кейінгі, су жаңа әрі маңызды ақпарат және жаңалық мәтінінің қысқаша мәні лидте тұруы керек.
«Түлектер кеңес алды» деген материал «Шалқар ауданында мектеп бітіруші түлектерге мамандық және оқу орындарын дұрыс таңдауға бағыт-бағдар, кеңес беру мақсатында «Менің болашақ мамандығым» атты жәрмеңке ұйымдастырылды» деп басталады. Бұдан кейін «аталған шара кейінгі үш жылдан бері аудандық жастар ресурстық орталығы мен аудандық білім бөлімі арасындағы екіжақты меморандум аясында ұйымдастырылып келетіні» айтылады. Негізі бұл қызық жаңалық болуы керек еді, бірақ автор материалда мектеп бітірушілер мамандық таңдау жөнінде не білгісі келгенін және оларға нендей жауап берілгенін тарқатпай, абстракциялап қана шығады (1 мамыр, №48).
«Жас маман және жаңа технология» деп аталған жаңалық (!) мәтінінің алғашқы сөйлемі – «Ақтөбе көлік, коммуникация және жаңа технология колледжінде «Білім беру процесінде заманауи технологияларды пайдалану» тақырыбында өңіраралық семинар өтті». Автор қызық ақпарат жасауды мақсат етпеген, семинарда мамандар не істегені материалдың соңғы сөйлемінде ғана айтылады (1 мамыр, №48).
«Дара тұлғаның есімі ұлықталды» деген тақырыбы бар материал да сондай: «Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласын жүзеге асыру мақсатында қазақ кәсіби музыкасының негізін қалаушы, академик, ҚР халық артисі, әйгілі композитор, дирижер Ахмет Жұбановтың 115 жылдығына орай Ақтөбе қалалық мәдениет үйі жанындағы ұлы тұлғаның ескерткішіне гүл шоғын қою рәсімі өтті» (1 мамыр, №48). Сөйлемнің етістігіне назар аударыңыз: «Ақтөбеде мәдениет қызметкерлері композитор Ахмет Жұбановты еске алып, ескерткішіне гүл қойды» емес, «рәсім өтті». Бұдан кейін «дәстүр» бойынша шараға қатысқандар тізімі беріледі, олар ғалым-композитор туралы естелік айтқаны баяндалады.
Өңірде коронавирус жұқтырғандар мен вакцина алғандар саны апта сайын өзгергеніне қарамастан журналистер тағы да цифрға, статистикаға, проблемаға емес, осы туралы брифинг өткеніне көбірек назар аударады. Тұрақты екі спикер брифинг өткізген сайын тілші Ақбота Қалдыбектің коронавирусқа қатысты ахуал туралы материалдарының да алғашқы сөйлемі өзгермейді:
«Бейсенбі күні өңірлік коммуникациялар қызметі орталығында облыстық денсаулық сақтау басқармасы басшысының орынбасары Бекболат Ізбасаров пен облыстық санитарлық-эпидемиологиялық бақылау департаменті басшысының орынбасары Мұхтар Сербаев аймақтағы эпидемиологиялық жағдайды мәлімдеді» (7 мамыр, №50).
«Кеше өңірлік коммуникациялар қызметі орталығында өткен брифингте облыстық санитарлық-эпидемиологиялық бақылау департаменті басшысының орынбасары Мұхтар Сербаев пен облыстық денсаулық сақтау басқармасы басшысының орынбасары Бекболат Ізбасаров аймақтағы эпидемиологиялық ахуалды баяндады» (15 мамыр, №53).
«Таза қала өзімізден басталады!» және «47 мекеме өкілдері жұмылдырылды» деп аталатын екі материал бір бетте орналасқан. Екеуінің де алғашқы сөйлемі бірдей: «Ақтөбе қаласында 8 сәуірден бастап екі айлық санитарлық-тазалық жұмыстары басталған болатын» (1 мамыр, №48) және бұл екі мәтіндегі алғашқы сөйлемдер материалдың басына шығатындай жаңалық емес.
Былтырғы, бірнеше жыл бұрынғы ақпарат, ендігі жаңалық емес әңгіме, әлдеқашаннан белгілі тұжырым, пафос, тағы басқасы ақпарат материалының басына шықпауға тиіс. «Ақтөбе» газетіндегі жаңалық мәтіндері бұл жағынан да сүрінеді.
«Шалқар қаласындағы №6 орта мектеп өткен жылы күрделі жөндеуден өтіп, жаңаша кейіпке енді» (27 мамыр, №58). «Екі отбасының қуанышы» деп аталған жаңалық осы мектепте жуырда болған соңғы қоңырау салтанаты туралы.
Келесі автор Темір ауданында мектеп бітіргелі отырған жастар жеміс аллеясын ашқанын айту үшін «Былтыр Шұбарқұдықтан үш шақырым жердегі Досжан ишан бағын қайта қалпына келтіру жұмысы қолға алынып, 282 түп тал мен жеміс ағаштары егілген болатын» деп хабарлайды (5 мамыр, №49).
Жем бойына бақ салып, жеміс-жидек еккен азамат туралы ақпарат «Қай уақытта да көкөніс, бақша дақылдары және жеміс-жидек өсіру – ауыл шаруашылығы саласының маңызды бағыттарының бірі» деп, айдан анық тұжырыммен басталады (5 мамыр, №49).
Дегенмен «төңкерілген пирамида» бойынша жасалған екі жаңалық материалы кезікті. Біріншісі:
«Өңірдегі мүгедек балалардың құқықтары бұзылған. Прокуратураның тексеру қорытындысында 13 баланың әлеуметтік құралмен қамтылмағаны анықталды. Сондай-ақ колледжде оқитын мүмкіндігі шектеулі жасөспірімдерге тиесілі мемлекеттік стипендия төленбепті. Бұл туралы облыстық прокуратура ғимаратында өткен баспасөз мәслихатында айтылды» (13 мамыр, №52). Бұған алып-қосарымыз – жаңа этика бойынша «мүмкіндігі шектеулі» дегеннің орнына «мүгедектігі бар» деген тіркесті қолданған дұрыс.
Екіншісі:
«Енді мектептер мен орта және жоғары оқу орындарында «Тіршілік қауіпсіздігінің негіздері» атты пән білім беру бағдарламасына енуі мүмкін. Ақтөбе қалалық төтенше жағдайлар басқармасы су айдындарында балалардың жазатайым оқиғаларының алдын алу мақсатында қалалық білім бөліміне осындай ұсыныс білдірген» (18 мамыр, №54). Бірақ жаңалық мәтініндегі «мүмкін» деген етістік қашан да күмәнді. Болуы мүмкін нәрсе болмауы да мүмкін. Қалалық бөлімнің білім беру бағдарламасын өзгертуге құзыреті де күмәнді.
Жаңалыққа жарамайтын тақырыптар
Бұған дейінгі мысалдардан газет жаңалықтарында тақырып та дұрыс қойылмайтынын байқадық. Қазіргі заман медиасындағы жаңалыққа «Қауіпсіздік – басты назарда», «Еңбектің дәмі…», «Жас маман және жаңа технология», «Сәні кірген саябақтар», «Жылжымалы кешендердің көмегі», «Тәртіп пен жаза» деген сияқты тақырып қажет емес. Себебі онда субъект, іс-әрекет және объект, ақпаратты білдіретін басқа да компонент толық емес. Іс-әрекет пен оның иесі болмаса, жаңалық та (ақпарат та) жоқ деген сөз. Газеттің сайты бар, демек, интернет-журналистика үшін бұл талап әбден маңызды. «Еңбектің дәмі…» деп аталған материалдың мазмұнына қарасақ, оған «Алға ауданында оқу орны жылыжайға көкөніс екті» деген тақырып қоюға болады.
Ақпаратта өзінен өзі болатын табиғи оқиға-құбылыстан басқа қимылдың иесі болуы керек. Іс-әрекетті жасаушы аталса, таратылған хабар рас, толық деген сөз. Сол себепті ақпаратта аса мұқтаждық болмаса, үнемі ырықсыз формадан басқа етістікті қолданған дұрыс, қай нәрсені кім істегенін нақты атау керек. Облыстық газет материалдары тақырыбында жақсыз сөйлеммен бірге ырықсыз етіс шамадан тыс көп, әрекетті беймәлім адамдар істегендей немесе олар өзінен өзі болып жатқан сияқты:
«Түзеу мекемелеріне 140 кітап берілді»;
«47 мекеме өкілдері жұмылдырылды»;
«Тұрғындар өтініші орындалды»;
«100-ден аса іс зерттелді»;
«Ардагердің үйінің қасында әскери әндер орындалды»;
«Майдангерлерге құрмет көрсетілді»;
«21 ардагерге сый-сияпат жасалды»;
«Мүгедек балалардың құқықтары бұзылған»;
«Университеттегі «үздік куратор анықталды»;
«Отбасылық ағаш егілді»;
«Талдысайға су тартыла бастады»;
«Ауылдағы кәсіпкерлерге грант беріледі»;
«Қандыағаштың кіреберісінде үш мың көшет егіледі».
Тақырыпта дұрыс құрылмаған сөйлемдер кездеседі: «Қорғаныс министрі орынбасарымен кездесті» деген хабарламадан (22 мамыр, №56) министр өзінің орынбасарымен кездескен екен деп қаласың. Жоқ, облыс әкімі қорғаныс министрінің орынбасарымен кездескен. «Тегін дәрі-дәрмектер заңсыз есептен шығарылған» (15 мамыр, №53). Дұрысы: «Тегін дәрі-дәрмек есептен заңсыз шығарылған.
Жаңалық мәтіндерінің де, басқа материалдардың да атауына көп нүкте орынсыз қойыла берген:
«Музей ісі қор қоймасынан басталады…»;
«Бәкірдің ғасырлық мерейтойына әзірлікті бүгіннен бастасақ…»;
«Қалың қазақтың сүйіктісі еді…»;
«Орталықта түнеп жүр үйсіз-күйсіз талай жан…»;
«Қадір түніндегі тілектер…»;
«Қазақ халқы болмағанда біз аман қалмас едік…»;
«Ашаршылықтың ауыр зардабы: құжаттар сөйлесе…»;
«Тағылымды із қалдырған…»
«Онлайн сауда жасағанда…».
Мәтін сапасын бұзатын тіл элементтері
Журналистика – ауызша-жазбаша, видео не басқа да формадағы ақпаратты сауатты мәтінге айналдыра білу. Кез келген мәтін грамматика-стилистика жағынан олқылықты көтермейді. «Ақтөбе» материалдарында «90-нан астам этнос өкілдері», «100-ге жуық түрлі форматтағы іс-шаралар», «130-дан астам ұлт өкілдері», «көптеген сұрақтар», «көптеген шаралар» деген тіркестер жиі кездеседі. Саны көрсетілген зат есімге, саналмайтын және көптік мәні бар ұғымға көптік қосымша жалғанбайды. «Биылғы жылы», «бүгінгі күні» деген плеоназмдар мен «өткен жылы» деген калька да жиі ұшырасады. «Өтілу» деген етістік қимыл ретінде дұрыс емес, сондықтан «атап өтіледі» дегеннен «аталып өтеді» деген дұрысырақ. «Газ тарту жұмыстары басталды», «вакцинациялау жұмыстары жүріп жатыр», «құрылыс жұмыстары қолға алынды», «тазалық жұмыстары», «жаңғырту жұмыстары» деген тіркестерден көз сүрінеді. «Газ тартып жатыр», «вакцина егіп жатыр», «ғимарат салып жатыр», «жол салып жатыр», «тазалады», «жаңғыртады» деп, «жұмыстары» деген калькасыз («работы по …») жазуға болады.
Жаңалық материалы емес, дегенмен айта кеткен жөн, «Көше атаулары түзеліп келеді» деген мақалада «Қазір ата-бабасына ауылдың атын беруді сұрайтын ұрпақ көп. Ал ауыл мен көше атаулары кімдерге, қалай беріледі?» деген сөйлем кездесті (15 мамыр, №53). Қолданылған тіркес дұрыс емес: сөйлемді «Қазір ауылға ата-бабасының атын беруді сұрайтын ұрпақ көп. Ал ауыл мен көшеге кімдердің есімі, қалай беріледі?» деп жазу керек, яғни ата-бабаға ауылдың аты емес, ауылға ата-бабаның есімі берілуі мүмкін. «Көп» дегенді жазу үшін статистика керек, «көп» екені қалай өлшенді, қандай дәлел бар? Автор ауыл атауларының дені «қазақшаланғанын» айтады, бірақ әңгіме топонимиканы қазақ тіліне аудару туралы емес, кей жер-су атауының тарих пен идеология бойынша ескіруі турасында.
«Тәртіп пен жаза» деген тақырыбы бар жаңалық «Көлік жүргізу құқығынан айырылған 14 адамның масаң күйде көлік жүргізгені анықталды» (25 мамыр, №57) деген тавтологиямен басталады.
Газетте, әсіресе жаңалық мәтіндерінде типографиялық алақұлалық болмағаны дұрыс. Материал авторларының аты-жөні бірізді көрсетілуі керек. Облыстық газетте біресе автор есімі қысқартылады, біресе толық жазылады. Өлшем бірліктері мен «миллион», «миллиард» сөздері де біресе толық жазылып, біресе қысқартылған.
Айтылған мысалдар газет мақалаларының тілі кезінде ресми баспасөз қалыптастырған таптаурын үлгіден шыға алмай тұрғанын көрсетеді. Қай кезде де жаңалық жазудың кәсіби талабы, үлгісі бар. Қазіргі медианарықта жақсы, сапалы, сауатты мәтін – табыс көзі.
Олег Хоменок, тәжірибелі зерттеуші-журналист, медиатренер, Украинадағы Internews өкілдігінің медиа мәселелері жөніндегі аға кеңесшісі
