Медиа ақпараттық сауат дегеніміз не? Оның мазмұны цифрлы революция дәуірінде қалай өзгереді?
Оқудың міндеттері:
Студенттер:
•Медиа және ақпараттық сауаттың (МАС) негізгі ерекшеліктерімен танысады;
•ЮНЕСКО-ның Медиа ақпараттық сауатқа қарым-қатынасын үйренеді;
•Медиа ақпараттық сауат индексіне әсер етуші жекелеген факторларды үйренеді;
•Медиа ақпараттық сауаттың 5 заңын түсінеді;
•Медиа ақпараттық сауаттың қазіргі халықаралық концепцияларын сараптайды.
1-ҚАДАМ. Медиа ақпараттық сауаттың негізгі ерекшеліктері
Әдетте ақпаратты және жаңалықты қайдан табасыз?
What is Medialiteracy (Медиасауат дегеніміз не?) видеосын көреміз Медиатұтынудың қағидаларын білу және медиа хабарламалардың мазмұнын сараптау арқылы біз әлеуметтік желілерде тарататын өз хабарламаларымызды жазу барысында салмақты болуға ықпалымызды тигіземіз.
Медиасауат – қазіргі заманда адамды қалыптастырудың аса маңызды факторына айналды. Уикипедия медиасауатқа «адамдардың сыни тұрғыдан сараптауы, бағалауы және ақпаратты әртүрлі медиа, пішін және формада жасауы», — деген анықтама береді.
Ақпаратты сыни тұрғыдан сараптау және балама дереккөздерін іздеуден бастайық, бұл — медиасауат негіздерінің негізі. Ол бізге ақпараттың сенуге тұрарлық екенін анықтау үшін керек.
Уикипедия – WEB 2.0 өнімдерінің бірі, қоғамдық ашық ресурс, кез келген адам оның авторы бола алады. Сондықтан, оны ақиқаттың соңғы инстанциясы ретінде қабылдаудың қажеті жоқ.
Уикипедиядағы ақпаратты тексеруге арналған дереккөздер:
Дереккөз 1: Медиатұтынушылардың мүддесін қолдаушы Еуропалық Ассоциация, халықаралық ұйымы (The European Association for Viewers Interests – EAVI):
«Қазіргі таңда білім цифрлы технология арқылы таратылатындықтан, медиасауат өзекті болып отыр. Бұқаралық ақпарат құралдарында сауатты адамдар қоғамдық өмірдің барлық саласына: әлеуметтік желіден электронды үкіметке дейін қатыса алады. Бұл машықтарды игере алмағандар қоғамнан алшақтанып, дәрменсіз болып қалады».
A Journey to Medialiteracy (Медиасауатқа саяхат) видеосын көрейік (3 мин.).
Дереккөз 2: European MediaCoach Project медиасауаттың анықтамасы ретінде:«Медиасауат – іргелі машық тек жастарға ғана емес, сонымен бірге, ересектерге, қарттарға, ата-аналар мен мұғалімдерге, ақпарат құралдарында жұмыс істейтін кәсіби мамандарға да арналған. Медиасауат -ХХІ ғасырдың негізгі машығы ретінде қабылданады, әрі белсенді және толық азаматтықтың алғышарты деп есептеледі».
Дереккөз 3: ЮНЕСКО – медиа және ақпараттық сауаттың жаһандық деңгейде дамуына ықпал етіп келе жатқан Халықаралық ұйым, бұл мәселемен 1982 жылдан бері айналысуда және ұйымның анықтауынша «Медиасауат және ақпараттық сауат» деген ортақ атау төмендегіше жіктеледі, МАС:
Ақпараттық сауат
Медиасауат
Ақпараттық қажеттілікті анықтау және қалыптастыру
Демократиялық қоғамдағы медианың рөлі мен қызметін түсіну
Ақпаратты табу және қол жеткізу
Медиа өз қызметін қандай жағдайда атқара алатындығын түсіну
Ақпаратты бағалау
Медиа өз функциясын қалай атқарып жатқандығын білу үшін медиа контентті сыни тұрғыда бағалау
Ақпаратты жүйелеу
Өз пікірін білдіру және сол арқылы демократиялық процесстерге қатысу үшін медиамен ынтымақтастық орнату
Ақпаратты пайдалану барысында этиканы қадағалау
Пайдаланушылар контентін жасауға қажетті машықты дамыту (АКТ (ақпараттық коммуникациялық технология) машығымен бірге)
Ақпаратты тарату
Ақпаратты өңдеу үшін ақпараттық коммуникациялық технология жұмысын пайдалана білу
Нәтижесінде қазіргі заманғы медиасауат түрлі формаларға ие болды, оны төмендегі суреттен көруге болады :
ЮНЕСКО-ның тұжырымы бойынша, медиа-ақпараттық сауат – бұл ақпаратты және медиаконтентті іздеу, сыни тұрғыда бағалау, оны сауатты түрде тарата білу; теңдікті, пікір білдіру еркіндігін, мәдениетаралық/діни диалогты, бейбітшілікті т.б. насихаттау үшін БАҚ пен АКТ-тың өзара іс-қимыл жасай білуі.
1-ҚАДАМ. Стереотиптер қалай жасалады және олар сіздің санаңызды қалай қалыптастырады? (20 минут)
Жаттығу «Әңгіме кім туралы екенін тап?»
Адамдардың стереотиптеры арқылы ұлтын анықтаңыз.
«Менің үйім – менің қорғаным», шай құмар, сыпайы, консервативті, ауыл табиғатына ғашық
Отанға деген махаббат, қонақжай, достыққа адал, қиыннан қиыстырғыш, «барымен базар»
Элегантты, галантты, тартымды, қарапайым, махаббат басты орында
Жауаптары:
Неміс
Ағылшын
Француз
Талқылау:
Дұрыс жауапты табуға не көмектесті?
Стереотиптар туралы не білесіз?
Қоғамда белгілі бір стереотиптердің мысалдарын келтіріңіз: жыныстық, нәсілдік, этникалық, діни сипаттағы.
Бұқаралық-медиа стереотиптердің беки түсуіне зор үлес қосып келеді.
Мәселен, жарнама роликтерінде әйел көбінде үй шаруасындағы адам немесе әдемі сексуалды объект ретінде, ал еркек күшті, ақылды, өзінеөзі сенімді жан ретінде сипатталады. Нәтижесінде гендерлік немесе жыныстық стереотиптер қалыптасады.
Әйелді отанасы, ана, үй шаруасындағы әйел ретінде сипаттау стереотипі оның жақындарына не қажет екенін сезінетін жан ретінде, немесе ауырған сәтте қандай дәрі қолдану қажеттігін айқындай алатын адам ретінде көрсеткен кезде тереңдей түседі. Мәселен, Бронхикум немесе Мезим дәрілерінің жарнамасын еске түсіріп көрелік. Өзге де әйелдің үй шаруасындағы рөлін сипаттайтын жарнама роликтерін еске түсірелік. Ондай стереотип Қазақстан қоғамында да өте күшті қалыптасқан. Әсіресе, «келінге» қатысты, ол күйеуінің, балаларының қас-қабағын бағып, үй шаруашылығымен айналысуы керек, оның өз өмірі немесе қызметі бар ма, жоқ па, ол маңызды емес. Бұл туралы иронияға толы «Келинка Сабина» комедиясында баяндалады. Ал сіз бұл стереотиптер туралы не ойлайсыз?
видеоның негізіне стереотиптің қандай түрі арқау болған?
Сіздердің түсініктеріңізше, стереотиптер қабылдауға қаншалықты әсер етеді?
Байқағаныңыздай, медиа стереотиптерді тереңдетіп қана қоймайды, сонымен қатар, медианы жасаушылар тамыры тереңдеп кеткен қате түсініктерді де өзгертуге күш салады. Оның жарқын мысалын жоғарыдағы видеодан көріп отырмыз. Сондай-ақ, адамдар қалыптасып қалған стереотиптерді белгілі бір ұлтқа немесе адамдар тобына қатысты қолдануға немесе таратуға өздері қатыса алады. Алайда, жекелеген жайттарды бір халыққа немесе адамдар тобына теңеуге болмайды. Айталық, мына видео роликте керісінше эффект болған, күткен стереотип жүзеге аспай қалған.
Америкалық публицист Уолтер Липпман «стереотип» терминін енгізді және бұл түсінікке анықтама берді.
Оның айтуынша, «стереотип – қоршаған ортаны тану барысында ақпаратты түсіндіруде бұған дейінгі әлеуметтік тәжірибеге негізделген қабылдаудың, фильтрацияның, тарихи қалыптасқан үлгісі».
Cтереотип өмірдің әртүрлі ситуациясында кездесетін жағдаяттарды ескере бермейді; стереотиптер жалған түсініктерге себеп болады.
2-ҚАДАМ. «Өзіміз» және «өзгелер» түсінігін категориялау және конструкциялау (20 минут).
Жаттығу (Осло, (Норвегия) университеті педагогика және халықаралық қатынастар факультетінің профессоры Гюнн Бьернсен жасаған).
Мақсаты: Стереотиптер мен қате түсініктерге байланысты көпшілік/ азшылық мәселесін ұғыну, дискриминация, бөгделік (‘othering’) және басқаларының пайда болу жолдары, «өзіміз» және «өзгелер» түсінігін категориялау мен конструкциялау процесін тәжірибеден өткізу.
Әрбір қатысушының маңдайына жабыстырма саптыаяқты жапсырыңыз. Саптыаяқ 5 түрлі түспен болуы керек. Бұл жаттығуға қатысушылардың саны: 15-тен 30-ға дейін.
Қатысушылар бір шеңбер құрады. Ұйымдастырушы шеңбердің ішінде тұруы керек және қатысушылардан көзін жұмуды сұрайды. Ұйымдастырушы «көзіңізді ашыңыз» дегенше, ешкім көзін ашпауы тиіс.
Қатысушылар көзін жұмып тұрған кезде, олардың маңдайына жабыстырма саптыаяқ жапсырылады. Олардың түсі әртүрлі болуы тиіс. Ал 4-6 қатысушыға бір түсті стикер бұйырады. Тек екі қатысушы ғана ешкімде жоқ, өзгеше түстісіне ие болады. Бір ғана түсті стикерге ие болған қатысушылар ары қарай өз күшіне ғана сенуі тиіс екенін түсінуі керек.
Қатысушылар көзін ашқаннан кейін стикерлерінің түсі бойынша топтарға бөлінеді.
Көздерін ашқаннан кейін, қатысушылар өз түстеріне сай топтарды жасақтайды, ал әртүрлі екі түске ие болған екі қатысушы әдетте топтан тыс қалады немесе өз тобын жасақтайды.
• ақпаратқа қол жеткізудің қоғам дамуындағы рөлін түсінетін болады;
• Қазақстандағы медианың заңдық жүйесімен танысады, сөз бостандығының негізгі кепілдіктерін білетін болады.
Сабақ басталардан бұрын:
1-5 модульдерді қайталау. Қазақстанның медиа заңдарына шолу жасау.
1-ҚАДАМ. Тақырыппен танысу
Демократиялық қоғамның негізі үш тағаннан тұрады. Ашықтық, есептілік және ақпаратқа қол жеткізу. Соның ішінде ақпаратқа қол жеткізу негіздердің негізі бола алмақ. Қазақстанда «Ақпаратқа қол жеткізу туралы» заң 2015 жылы қабылданып, 2016 жылдан іске асырыла бастады. Содан бері ашық үкімет, ашық деректер қоры деген түсініктер пайда болды.
Тәжірибелік тапсырма. (10 минут)
Қатысушыларды үш топқа бөлеміз. Олардың ашық дерек қоры, ақпаратқа қол жеткізу туралы түсініктерін білу мақсатында сауалдар береміз.
Бірінші топ ақпаратқа қол жеткізу дегенді қалай түсінеді? Қандай ақпараттармен жұмыс істей алады?
Екінші топ ашық дерек көздері туралы түсінігін ортаға салып, интернеттен қандай дерек іздейтіндігін мәлімдеуі керек.
Үшінші топ қандай да бір жекелеген мекемелердің іс-әрекетін бақылау үшін немесе олар туралы жеке ақпарат алу үшін қандай әрекет жасайды? Интернеттен іздей ме, әлде компанияларға сауал жолдай ма?
Теория (15 минут)
Қатысушылардың ақпаратқа қол жеткізу, ашық деректер қоры туралы түсінігін тыңдағаннан кейін Қазақстандағы ашық деректер қоры жайлы айтып өту керек.
Әлемнің ақпаратты алу құқығына назар аударып көрсек, 2018 жылғы дерек бойынша, дүниежүзі халқының 90%-ы Ақпаратқа қол жеткізу құқы туралы құжат не заң қабылдаған мемлекетте өмір сүреді. 2019 жылдың мамыр айындағы дерек бойынша, 127 мемлекет Ақпаратқа қол жеткізу құқы туралы заңды қабылдаған.
Article 19 ұйымының 2018 жылғы есебі.
Ақпаратты алуда әркім білуге тиісті принциптер:
• Ақпаратты әркім алуға құқылы;
• Ақпарат не үшін қажет болғандығын негіздеудің қажеттілігі жоқ;
• Ақпарат алуға деген сұраныс процесі қарапайым, тез және ақысыз болуы тиіс;
• Мемлекеттік лауазымды тұлғалар өздерінен ақпарат алуға көмек сұрағандарға қол ұшын созуы керек;
• Ақпарат беруден бас тартуға шектеу болуы қажет және неге бас тартқанын ақтайтындай дәлел болу керек;
• Ақпарат беруден бас тартқан жағдайда әркім апелляция жасауға құқылы.
Егер интернетті ақтарсаңыз 2016 жылдан бері қаншама ақпараттың жарыққа шыққанының куәсі боласыз. Ашық Үкімет порталынан бастайық. Бұл портал әлі күнге жетілдіру үстінде. Порталға open.egov.kz адресі бойынша кіре аласыз. Порталдың қазақ тіліндегі бетінің көрінісі төмендегідей.
Порталда 2021 жылдың 7 маусымындағы жағдай бойынша, 3767 дерек, 77085 нормативтік-құқықтық акт және 103866 бюджеттік бағдарлама орналастырылған.
Азаматтар бұл жерден жалпы деректер мен бюджет бағдарламаларын және олардың орындалуы туралы есептерін таба алады. Сондай-ақ, жаңадан талқыланып жатқан бюджеттердің жобалары да осында. Ал мемлекеттік сатып алулар туралы ақпаратпен таныс болғыңыз келсе, www.goszakup.kz сайтынан көптеген мәлімет табуға болады.
Сондай-ақ, азаматтарға арналған үкімет жобасы бойынша www.egov.kz сайты сізге қажетті көптеген ақпаратты үйден шықпай-ақ электронды цифрлы қолтаңба (ЭЦҚ) арқылы алуға мүмкіндік беретінін білетін шығарсыз. Жыл сайын порталдың ақысыз онлайн қызмет саны артып келеді. Осының бәрі адамдардың жұмысын жоспарлауға, өмірін жеңілдетуге жасалып жатқан мол мүмкіндіктің бірі. Сонымен бірге, www.adilet.kz, www.stat.kz сайттары да ашық деректермен қамтамасыз ете алады.
Бұған қоса, жекелеген компаниялардың қызметімен таныс болғыңыз келсе, www.gosreestr.kz сайтын қарауыңызға болады.
Компаниялардың есебін және іс-әрекетін бағалау үшін олардың өз сайттарынан да ақпараттар іздеуге болады. Кез келген бюджеттік компанияның ашықтық саясатын бағалау үшін төмендегі жүйе арқылы ақпарат іздеуге болады.
Тәжірибелік тапсырма (10 минут)
Қатысушыларды тағы да үш топқа бөлеміз.
Бірінші топ Алматы қаласы білім басқармасының сайтынан жоғарыдағы жүйе бойынша ақпаратты іздеуі қажет.
Екінші топ Алматы облысы ішкі саясат басқармасының сайтынан ақпарат іздеп, олардың ақпаратқа қол жеткізу заңы бойынша ашықтық саясатын зерделейді.
Үшінші топ Маңғыстау облысының қоғамдық даму басқармасының сайтын зерттейді.
Қатысушылар тапқан ақпаратымен бөлісіп, ашық деректер қорындағы ақпараттарды талқылайды.
Түйін:
Ашық деректер қорындағы ақпараттың молдығы және мейлінше оқырманға, халыққа түсініктілігі мемлекет дамуындағы демократиялық принциптерді айшықтайды. Дамыған 30 елдің қатарына енудің негізгі кілті – тұрғындарының шешім қабылдауға қатысып, ат салыса білу мүмкіндігінің жоғары болуы. Ақпаратқа қол жеткізу туралы заңның негізгі мақсаты да осы. Сол үшін азаматтардың бұл заң туралы хабардар болуы қоғамды өзгертудің алғы шарты. Ал оған бәрінен бұрын журналистердің ат салысуы маңызды.
Цифрлы сауат цифрлы қоғам құруға қалай көмектесетінін ұғады;
Тәжірибе жүзінде цифрлы сауаттың бір негізгі дағдысы ретінде ремиксті меңгереді;
Канадалық MediaSmarts моделін үйренеді;
«Цифрлы Қазақстан» ұлттық бағдарламасын сараптайды.
Цифрлы ортаны әдетте бинарлы жүйеде кодталған мәліметтер, алгоритм, бағдарламамен қамтамасыз ету секілді түсініктер арқылы сипаттайды. Цифрлы сауаты бар адам «күн сайын біз көріп жүрген медиа презентацияның артында цифрлы код болатынын» біледі.
Зерттеушілер цифрлы сауаттың – техникалық сауат емес екенін айтады.
Цифрлы орта адамдарды өзара іс-қимылға, бірлесе қызмет етуге, өзара қатысуға және бірлесе өндіруге «шақырады».
Кең жолақты байланыс жөніндегі комиссияның тұрақты дамуды қамтамасыз ету мақсатында жасаған «Өмір мен жұмысқа арналған цифрлы дағдылар» атты есебінде цифрлы дағдылар мен өкілеттігінің төмендегідей топтарын атайды:
Базалық функционалдық тобы – құралдар мен Интернетті пайдалана білу, әлеуметтік желілерде жеке аккаунттарын аша алу, Желіден қажетті ақпаратты немесе ресурсты таба білу, клавиатураны басып, мәтін тере білу және сенсорлы экранмен жұмыс істеу үшін қажетті моториканы дамыта білу.
Стандартты цифрлы топ – цифрлы қоғамға саналы түрде ену, онлайн-қосымшалар мен қызметтерді тиімді пайдалана білу, алынған мәліметтердің дереккөздері мен өзара байланысын бағалай білу, алынған ақпараттарды сақтай және ұйымдастыра білу, қолданып жүрген құралы мен ақпаратын вирустар мен интернеттегі шабуылдардан қорғай білу, желіде авторлық құқықтың, ал жекелеген сегментте – жекелеген мемлекеттердің заңы бар екенін түсіне білу.
Маман тобы – бағдарлама мен қосымшаларды жасай білу дағдысы, желіні басқара білу және мәліметтерді талдай білу т.б.
2. Британ моделі JISC (Ақпараттық жүйелер бойынша бірлескен комитет, Біріккен корольдіктің коммерциялық емес компаниясы 16 жастан асқан жастардың білімі мен жоғары білімін қолдайды).
Цифрлы сауаттың мүмкіндігі
АКТ (ақпараттық коммуникациялық технология) меңгеру деңгейі
Медиа ақпараттық сауат (МАС) және мәліметтермен жұмыс істей білу дағдысы (сыни тұрғыдан пайдалана білу)
Цифрлы дүниелерді жасай білу дағдысы, проблеманы шешу және инновация (креатив)
Цифрлы қарым-қатынас, өзара іс-қимылдар мен әріптестік
Цифрлы оқыту және даму (жасау)
Цифрлы болмыс және ауқаттылық (өзін-өзі дамыту)Знание ИКТ (функциональные навыки)
10 минут ішінде әр топ модель мазмұнына орай талдайды, интернеттен қажетті ақпаратты іздеп тауып, цифрлы сауатқа қажет дағдылар мен құзыреттіліктерді ерекшелей отырып, 2 минуттан аспайтын презентация жасайды.
Түйін: әлеумет, мәдениет, саясат және институциональды контекстен жырақ қарапайым әрі визуалды модельдер студенттердің цифрлы сауатты үстірт қабылдауына бастауы мүмкін.
Цифрлы сауат дегеніміз тек компьютерді пайдалана білу ғана емес.
Бұл ақпараттық коммуникациялық технологияны меңгеруден де ауқымды түсінік. Оның цифрлы ортада нақты бір ережелері және жаңа стратегиялары бар. Цифрлы сауат дамуының негізгі мәселесі – технологиялық детерминизмді жоққа шығаратын әлеуметтік тәжірибенің кеңірек бөлігі.
Цифрлы сауат цифрлы ортада белгілі бір ережелер мен қарым-қатынастың коммуникативті стратегиясын ұсынады. Америкалық философ және мәдениеттанушы Генри Дженкинс цифрлы сауаттың бірнеше типін ұсынады:
Компьютерлік (біздің желіге шығуымызға көмек болатын техниканы игере білу);
Ақпараттық (біздің мазмұнмен жұмыс істеуімізге мұрындық болатын бағдарламалық қамтамасыз етуді игере білу);
Біздің желіде қарым-қатынас жасап отырғанымызды сезіндіретін сауат.
Сөйтіп, цифрлы сауаттың құзыреттілігі дегеніміз: цифрлы технологияларды жұмыста, оқуда, онлайн-саудада, медициналық ақпарат алғанда, қоғамдық өмірге қатысу кезінде, көңіл-көтеру барысында т.б. сенімді түрде қолдана білу.
Екінші жағынан әлем халқының 52% бүгінгі күнге дейін Интернетке қосылмаған. «Адамзат баласының 99% әлемнің бар байлығын иеленген 1% бақылап отыр». Цифрлы сауатты дамытудың негізгі мақсаты осы әлемді өзгерту. Егер осы моральдық және саяси миссияны көзге ілмейтін болсақ, цифрлы алшақтық проблемасын шешу мүмкін емес.
ЮНЕСКО цифрлы сауатты дамытудың негізі ретінде пікір білдіру еркіндігі мен зерттеу еркіндігін атайды әрі цифрлы сауатты барлық тұрғын үшін дамыту қажет деп есептейді. Бұл контекспен қарағанда, цифрлы дағдылар «мінез-құлықтың, тәжірибенің, ноу-хаудың, еңбек дағдыларының, диспозицияның және сыни қабылдаулардың үйлесімі», цифрлы технологиялардың саяси ерекшеліктерін талдай білу мүмкіндігі, «адамдар цифрлы кеңістікке қатысушылардың мотивациясын тани білуі керек» (2, 32 бет).
Студенттер жаңалықтың нақтылығы мен дәлдігін анықтауға қажетті
технологияларды үйренеді, төмендегідей сұрақтардың жауабын табады:
жаңалық деген не?
жаңалықтың сапасын қалай анықтаймыз?
жаңалықтың сапасын анықтайтын критерийлердің ерекшеліктері неде?
1-ҚАДАМ. Қатысушылармен танысу. Сабақ мақсатын айқындау (15 мин)
Танысу ойыны (5 минут).
Сабақ басталмас бұрын тренер әрбір қатысушымен танысып шығады. Ол үшін қатысушылар шеңбер жасап тұрады. Тренер допты алып, өз есімін атап, келесі қатысушыға лақтырады. Келесі қатысушы өзінің есімін атап, басқа бір қатысушыға лақтырады. Әрбір қатысушы өзінің есімін, қай қаладан келгенін және немен айналысатынын айтады.
Әр қатысушы өзінің есімін атап болған соң, тренер енді қатысушының есімін атап, допты сол адамға лақтырады.
Әрбір қатысушылар өзара танысып болған соң, тренер қатысушыларды отырған орындары бойынша үш топқа бөледі.
Әрбір топ өз ішінде өзара төмендегідей сұрақтарды қойып, бір-бірінен сұхбат алады:
Күнделікті өмірде жаңалықтарды қай жерден оқисың, тыңдайсың немесе көресің?
Бұл тренингтен не күтесің?
Жаңалықтардың сапасына көңілің тола ма? Неге?
Қатысушылар өзара сұхбат алған соң, әр топтан бір адам шығып, шағын түйін жасайды. Бұл арқылы тренер қатысушылардың жаңалық туралы жалпы білімдерін, тренингтен не күтетінін алдын ала біліп алады. Бұдан соң тренер өзінің не дайындап келгенін және қатысушылардың білгісі келген ақпараттары жайлы тренингте материал болатынын немесе болмайтынын алдын ала хабарлап қояды.
2-ҚАДАМ. Тақырыпқа теориялық кіріспе (15 минут)
«Жаңалықтану” презентациясында айтылатын негізгі ойлар Stony Brook University News Literacy Center дайындаған материалдар негізінде әзірленген.
Тренер бұл мәтінді бөлек үлестірме материал етіп шығарып, презентациядан кейін қатысушыларға таратып берсе болады.
Баяндама барысында мына сұрақтар төңірегінде сөз қозғайды:
Жаңалықтарға кіріспе
Жаңалықтар сапасы
Жаңалықтарға қойылатын талаптар.
Ең бірінші «жаңалық деген не?» дегенге тоқталсақ. Қазіргі тілшілерге осы сұрақты қойсақ: «Жаңалық деген кім, не, қайда, қашан және неліктен деген сауалдарға жауап беретін мәтін деп айтады. Бұл ақпарат жасау тұрғысынан алғанда да өте ыңғайлы. Мысалы, редактор журналист дайындаған материалды қарағанда осы бес сұрақты қою арқылы материалдың жаңалыққа жататынын не жатпайтынын анықтай алады. Егер материал бес сұрақтың біреуіне жауап бермесе, материал сапасыз деп бағаланып, авторға түзетуге қайтарылады. Ал егер сұрақтардың барлығына жауап болмаса, бұл мүлде жаңалық емес, ойдан құрастырылған әңгіме болып шығады.
Адамдар кейде медиа жаңалыққа толы деп ойлайды немесе алғашында медиа жаңалық тарату мақсатында пайда болғандықтан, БАҚ-тағы кез келген материалды жаңалық дей береді. Сондай-ақ, медиадағы материал, нақтырақ айтсақ жаңалық, өзекті әрі «жаңа» болуы керек деген де пікір бар. Кейбір редакторлар «кеш берілген жаңалықтың ескірген азық-түлік секілді иісі шығады», – дейді.
Жаңалықтарды журналистік материалдың ең сапалысы деп те бағалайды. Жазушылар ауқымды, тарихы терең повесть, роман, шығармалар жазады. Ал журналистер дәл бүгін, осы сәтте болған оқиғаны тарих бетіне қалдырады.
VIA туралы қысқаша ақпарат:
Ағылшын тіліндегі VIA (Verification, Independence, Accountability) акронимі қазақ тілінде тексеру, тәуелсіз және талап ету дегенді білдіреді:
ТЕКСЕРУ (Verification) Әлдененің шынайы немесе дұрыс жеткізгенін айғақтау үшін қолда бар деректерді жинақтау процесі.
ТӘУЕЛСІЗ (Independence) Тәуелсіз немесе әлдебір мүдделі топтардың ықпалына түспеген және тексеру мен баланc арасындағы жүйе
ТАЛАП ЕТУ (Accountability) Көрсетілген қызмет немесе атқарған жұмысы үшін жауапты болу немесе жауапкершілік алу.
Бұл презентациядан соң тренер бірнеше сайтты ашып, ішіндегі жаңалықты ТТТ бойынша талдап көрсетеді.
Мысалы, avtoradio.kz сайтындағы жаңалықты алып қарастырсақ болады.
Тренер интернеттің браузерінен avtoradio.kz деген сілтемені теріп, алғашқы жаңалықты көрсетеді. Қатысушылар да сол жаңалықты ашып, төмендегі сауалдар бойынша жауап іздейді.
Репортаж бен сұхбатты жаңалықтар жанры ретінде сараптайды;
Репортаж және сұхбат жанрларының мәтінін жазудағы ерекшеліктерді айқындайды;
Видеоға репортаж түсіріп, сұхбат жазады.
Талқылау:
Жаңалықтар сюжеті дегеніміз не?
Репортаждың негізгі ерекшеліктерін атаңыз?
Репортаж бен сұхбаттың айырмашылығы неде?
Жаңалықтар сюжеті журналистиканың ақпараттық жанрына жатады. Оның мақсаты – әлемде болып жатқан оқиғалар мен құбылыстар туралы шұғыл хабар тарату. Олардың басты ерекшелігі – жаңалықтарға жылдам реакция таныту және оны тез тарату.
Жаңалықтар сюжеті аудитория үшін өзекті, маңызды оқиғаларды немесе құбылыстарды қысқаша түрде жеткізетін медиа хабарлама.
Репортаж – оқиға орнынан таратылатын медиа хабарлама. Репортажға тән ерекшелік – жеделдік және жаңалықты берудегі бейтараптылық, қалай болды, сол күйінде жеткізу, баға бермеу. Репортаж авторының арқасында аудитория оқиғаның куәгері немесе қатысушысы бола алады, яғни, репортаж оқиғаға қатысқандай әсер қалдырады.
Репортаж көрерменді оқиғаға жақындата түседі және оған деген сенімді нығайтады, «Көп естігеннен бір көрген артық» принципі іске асады.
Репортажға тән ерекшеліктер:
Баяндаудың динамикасы, іс-әрекеттің үздіксіз дамуы (фабула – байланыс, негізгі іс-әрекет, кульминация (шиеленіс) және шешім);
Көрнекілік, картинаны детальдарға негіздей отырып жасау, оқиғаның мән-жайы, адамдардың түр-түсі, сөздері, киім киісі, жалпы оқиғаға қатысы бар ұсақ-түйек әрекеттер.
Деректілік, реконструкция мен шығармашылық қиялдың болмауы.
Баяндаудағы эмоционалдылық, сюжетке деген сенімді оятады.
Репортаж авторының – жеке тұлғаның белсенді рөлі. Ол өз тәжірибесін сипаттауы мүмкін.
Репортаж оқиғалы, тақырыпты және проблемалық деп бөлінеді.
Оқиғалы репортаж. Оқиғаға жедел назар аудару, баяндаудағы хронология: оқиға орнын және уақытын көрсету.
Тақырыптық немесе танымдық репортаж. Белгілі тақырып аясында немесе өмірдің қызықты бір сәттері баяндалады. Бұнда жеделділік маңызды емес, тақырыптың терең ашылуы маңызды болмақ.
Проблемалық немесе сараптамалық репортаж. Оқиғаны баяндау маңызды емес, оның туындау себептеріне бойлау, деректерді салыстыру, детальдарды сараптау, статистиканы келтіру, өзге оқиғалармен байланыстыру.
Репортаж-комментарий. Оқиғаны таратуға маңыз берілмейді, оны түсіндіру, жан-жақты ашу, оқиғаның мәнін ашуға маңыз беріледі.
РЕПОРТАЖ ҚҰРЫЛЫМЫ
Тақырып назар аудартатын, көңіл тартатын әрі оқыған адамды тұсайтын болсын.
Лид (кіріспе) мәтінде әрі қандай әңгіме болатындығын түсіндіре отырып, назарды мәтінге аударады.
Лид төмендегі сауалдарға жауап беруі керек әрі шағын болғаны жөн:
Не болды?
Негізгі тұлға кім?
Бұл қайда болды?
Қашан?
Қандай себеппен?
Қалай?
3. Негізгі бөлім репортаж тақырыбын, оқиғаның мәнін ашады.
4. Түйінавтордың оқиғаға қатысты пікірінен тұрады».
РЕПОРТАЖДАҒЫ МАНИПУЛЯТИВТІ ӘДІСТЕР
Репортаж ақпараттық және гибридтік соғыстарда ақпараттық қару ретінде қолданылуы мүмкін. Шын мәнісінде сюжеттерде мультимедиа технологияларының арқасында ақпаратты әдейі бұрмалау кездесуі мүмкін. Мәселен, Триполи орталығындағы Жасыл алаңдағы салтанат туралы Ливиядан «оқиға орнынан» жолданған репортажға назар аударыңыз.
Жалған репортаж әлдебір өнімнің вирусты жарнамасы ретінде қолданылуы мүмкін. Мәселен, «Сары ағаш» минералды суының жарнамасында пайда болған Дмитрий Медведевтің Халықаралық ғарыш станциясына ұшқаны жайлы репортаж біраз шу шығарғаны белгілі. Жарнама РФ-ның Үкімет басшысы Халықаралық ғарыш станциясына келгенде, оның «қысқартылған маршрутпен жеткізілгендігі» туралы репортаждың өзгеше нұсқасы. Ғарышқа ұшу кезінде Д. Медведев экипаждың толық мүшесі болады және зерттеу жұмыстарына қатысып, «Сары Ағаштағы» органикалық қышқылдың температура мен қысым кезіндегі қасиетін зерттейді.
Жарнама ролигі әлеуметтік желілерде және БАҚ-та жылдам таралды, ондағы креативтілік пен жоғары сапа «Сары-Ағаш» брендінің Қазақстаннан тыс жерлерде танылуына ықпал етті. Бұл репортажды жоғары технологиялық монтаждың арқасында минеральды судың жарнамасы ретінде қабылдау оңайға түседі.
Қазақстандық БАҚ-тың 75 %-ы жеке бизнеске тиесілі. Мемлекеттік тапсырыспен қаржыландырылатын БАҚ мемлекет ұсынған тақырыптарды, мәселелерді көтереді. Арнайы тапсырманың құрылымы, мониторинг мәліметі мен оны орындаушылар туралы есеп құпия сақталады. Мұны жергілікті және шетелдік сарапшылар мен медиа-ғылыми практикалық бірлестіктер растап отыр (Есеп, 2019. 72-74 бет).
Тәжірибелік тапсырма (15 минут):
Интернеттен Қазақстандық кез-келген БАҚ-тың сайтын тауып, төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз:
Бұл БАҚ-тың иесі кім?
Ол қашан құрылған?
Бұл медианың мақсатты аудиториясы қандай?
Мұны қолданушылар көп пе?
Оны кім қаржыландырады?
1 модульде қарастырған медиасауаттың басты ережелерінің бірі:
Медиа ең әуелі табыс табуды көздеген өндіріс ошағы.
БАҚ-тың қаржылық қуаты – өркениетті қоғамда жұмыс істеуі тиіс БАҚ-тың үлгісін көрсететін негізгі көрсеткіш, себебі шынайы әрі бейтарап ақпаратты тұтынушы қаржыландыратын және жарнама қаржысына жұмыс істейтін БАҚ қана бере алады. Демократиялық қоғамда редакция саясатының тәуелсіздігі жарнаманың жемісті қызметіне байланысты.
Елімізде өзін-өзі қамтамасыз етіп отырған медиа ұйымдар бар. Олар жазылым, таралым, жарнама, сондай-ақ арнайы жобалар мен мемлекеттік тапсырыстар арқылы табыс көздерін мейлінше әртараптандырып отыр. Арасында краудфандинг әдісін ұтымды пайдаланғандары да бар. (HOLA NEWS Kazakhstan Атырау су қоймаларындағы балықтардың жаппай қырылу себебін зерттеу үшін осы әдісті пайдаланған).
Жоғарыда келтірілген кестеде Қазақстанның биылғы медиа бизнесті басқару деңгейі басқа салалармен салыстырғанда төмен орынға ие (яғни мұнда мүмкін болған 4 ұпайдан 1,21 ұпай ғана). Мұндай зерттеу жыл сайын IREX (Халықаралық зерттеу және ғылыми алмасу жөніндегі Кеңес, жаһандық білім және дамуға мамандырылған халықаралық үкіметтік емес ұйым), жергілікті сарапшы, журналист, медиабизнес өкілдерінің көмегімен өтетін ғылыми тәжірибе алмасу және халықаралық зерттеу кеңесімен өткізіледі. IREX тәуелсіз БАҚ-тың құқықтық контекстін, журналистердің кәсіби дайындығын, медиаменеджмент ахуалын, бизнес даму, жарнама қызметі және кәсіби деңгейін зерттей отырып қолдау білдіреді.
IREX-тің Тұрақтылық индекс әдісі бойынша БАҚ редакция тәуелсіздігін қамтамасыз ете алу үшін келесі индикаторлар тұрақты болуы тиіс:
БАҚ нәтижелі жұмыс істеп әрі өз шығынын өзі өтей алады;
БАҚ-тың табыс көздері көп;
Жарнама агенттіктері өзара жарнама нарығын қолдайды;
БАҚ-тың жалпы табысындағы жарнамадан түсетін үлес тиісті стандартқа сай;
Үкімет субсидиясы мен жарнама әділ, заң бойынша бөлінеді және бұдан редакция тәуелсіздігіне келер зиян жоқ және нарық деформацияланбайды;
Маркетингтік зерттеу стратегиялық жоспарлауға негізделіп, жарнамадан түскен қаржыны арттыруға көмектеседі, сонымен қатар аудиторияның қызығушылығы мен қажеттілігін толықтай қанағаттандыра алады;
Қолданушылар рейтингі, таралым, статистика тәуелсіз есептеу компаниялары жүргізген жұмыспен, олар берген сенімді ақпаратпен өлшенеді.
Тұрақтылық индексінің соңғы 2019 жылғы зерттеулерінің шешіміне сәйкес, Қазақстандағы медиабизнес макроэкономиканың кері әсерінен зиян шегіп отыр. Сондай факторлардың біріне ұлттық валютаның АҚШ доллары мен Ресей рубліне қатынасының төмендеуі мысал. Бәрінен бұрын бұл дәстүрлі медиа: газет пен журналға көлеңкесін түсіруде. Себебі Ресей газет қағазының негізгі тасымалдаушысы.
Медиакомпания басқармалары сапасы жағынан экономиканың өзге секторындағы жетекші компаниялардан қалыс қалуда. Белгілі медиаменеджер М. Дорофеевтың сөзінше «Бас редактор мен бүкіл редакция ұжымын қаржыға байланысты сауалдар толғандырмайды». Олардың тіпті бизнес жоспарлау, маркетинг жайында базалық білімі жоқ.
Қазақстанда SWOT анализ сияқты бизнесті бағалаудың қарапайым әдісін игерген медиаменеджерлер жоқтың қасы. 2018 жылдың қарашасында Internews өткізген топ менеджерлерге арналған бірінші аймақтық медиабизнес мектебі кезінде осы мәселе көтерілді.
Көптеген аймақтық компаниялардың нақты бизнес жоспары жоқ. Мұндай БАҚ-тың есепшілер бөлімі қаржылық процессті автоматтандыра алатын жаңа технологияларды пайдаланбайды. Редактор мен шығарушы көбіне бір істің басында жүреді.
Медиаменеджердің негізгі біліктілігіне – билік құрылымдарымен байланысының болуы жатады. Мұндай жағдайда мемлекеттік органдар тарапынан көрсетілетін ақпараттық қызметтерден қосымша табыс көздері пайда болады. Мемлекеттік ведомства сот талаптарынан босатып, ақпараттарға еркін қол жеткізуге мүмкіндік береді. Осындайда кәсіби білімнен гөрі саяси ықпалдылық жоғары бағаланады.
Бүгінгі медиаиндустрия келесі мәселелерге тап болып отыр:
Қазақстандағы есеп комитетінің пікіріне сүйенсек, көбіне мемлекеттік қаржы мақсатты бағытта және тиімді жұмсалмайды;
Мемлекет қолға алған БАҚ-тағы бәсекеге қабілеттілікті көтеру мәселесі жүзеге аспай жатыр;
Жарнама заңнамалық және институттық деңгейде шектелген;
100 % мемлекет есебінен қаржыландырылған БАҚ жарнама нарығында жеке БАҚ-пен бәсекеге түседі;
Қазақстанда телевизиялық аудиторияны сараптауға бір ғана өлшеу құралы қолданылады, ал баспа БАҚ-тың рейтингі тіпті есептелмейді;
ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі мемлекеттік сатып алу тапсырысы қалай жіктелетінін құпия санатқа қосып, мәліметттерді беруден бас тартып отыр.
Медиаиндустрияның дамуына кедергі болып отырған инфраструктуралық жобалардың қаржыландырылмауы. (Мәселен жердегі цифрлы радиостанцияға көшу мен баспасөздің бөлшекті дистрибуция құрылымына мемлекет тарапынан жасалып отырған мықты бәсеке мен медиа ресурстардың концентрациясы; медиабизнеске инвестиция құюды заң тұрғысынан шектеу, экономикалық себептердің әсерінен өз қызметінде қиындыққа душар болған БАҚ-қа қолдаудың жоқтығы, медиаиндустрияда нақты есептеу мен зерттеулердің болмауы.
Осының салдарынан қазақстандық БАҚ бизнес жоба емес, ықпал ету құралына айналып отыр.
Бұл жағдайлар медиасауаттың болашағына қалай әсер етпек?
Тапсырыс берушілер (немесе медиа тұтынушылар) таралып жатқан ақпараттың шынайлылығын, таным-түсігіне сай анықтайды.
«Мемлекеттік БАҚ материалдарының объективтілік көрсеткіші өте төмен. Мәселен, ҚР бұрынғы президенті А.Атамбаевтың Қазақстанның көрші елдегі сайлауға араласқанын айыптағаны туралы Қазақстандық БАҚ таратқан ақпарат мардымсыз болды. Ақпараттық соғыстың ауқымдылығы мен шынайы шекарасын Facebook-тегі пікірлер арқылы ғана шамалауға болатын еді» , – дейді журналист Әсел Жаңабаева.
Тәжірибелік жұмыс (15 минут): 4-5 адамнан топқа бөлініп, сүйікті медиаңыздың постерін бейнелеңіз. Olshem.kz рейтинг мәліметтерін пайдалана отырып, бұл медианың жалпы сипатын суреттеп беріңіз.
Сабақ басталмай тұрып, ең әуелі БАҚ-тағы біржақтылық дегеніміз не, ақпаратты тұтынушыларға оны тани білудің неге сонша маңызды екенін түсініп алғанымыз жөн болар?
Жаттығу
БАҚ-тағы біржақтылықты айқындау үшін флипчартты/тақтаны тігінен екіге бөліп, бір жағына «БАҚ-тағы біржақтылық», екінші жағына «БАҚ-тағы жан-жақтылық» деп жазамыз.
Студенттерді (бәлкім топты алдын ала бірнеше топқа бөліп аламыз) аталған сөздердің синонимдерін, осы сөздер айтылғанда еске түсетін түсініктерді тізіп жазуын сұраймыз. Осыдан кейін анықтамаға көшеміз. «БАҚ-тағы біржақтылық» бағанында «объективті емес», «тәуелді», «сатқындық» және «цензура» секілді сөздердің болуы анық.
Ақпарат құралдарының біржақтылығы дегеніміз – журналистердің және жаңалық авторларының ақпарат құралдарында жарияланатын ақпараттарды таңдау барысында сыңаржақтылыққа ұрынуы.
БАҚ-тағы біржақтылық журналистика стандарттарынан сақтамауды білдіреді.
Сіздер бұл анықтамамен келісесіздер ме? Өз анықтамаңыз бар ма? Журналистиканың стандарттарына біз кейінірек оралатын боламыз. Әзірге біржақтылық формаларымен танысамыз.
Біржақтылықтың орын алуы – БАҚ-та ертеден пайда болған ауру. Әрі дамыған және дамушы мемлекеттерде бұл аурудың проблемасы бірдей.
Кейде біржақтылықты (Брент Бейкердің анықтамасы бойынша) БАҚ-тың либералды (немесе басқа) идеологияға және саясаткерге және оны қолдаушыларға деген ерекше көңіл-күйі ретінде түсіндіреді.
«Біржақтылық солақай келісімнің нәтижесі емес – кейбір жаңалықтарды жасырып қалатын, әрі көптің талқысына мәселені біржақты ғана ұсынатын және оған қолдау табуды мақсат ететін «топтық пікірдің» бейсаналы менталитеті. Бұндай жағдайда, шындық зардап шегеді».
Шынымен де, біз көпшіліктің ықпалына көбірек түсеміз, сондықтан, қоғамда үстемдікке ие қоғамдық пікірге көбірек сенімсіз. Бұл құбылыс жайында неміс социологы Элизабет Ноэманның еңбектерінен кеңірек білуге болады. Ол бір кітабын «Үнсіздік спиралі» деп атаған. Бұл кітаптың негізгі ұсынатын идеясы – қоғамдық пікір бізді көпшіліктің пікірімен санасуға мәжбүрлейді немесе бірнеше адамның осы «үнсіздік спиралін» жарып шығуға мүмкіндік алады. БАҚ-тың бұл процестегі рөлі өте маңызды, көбінде ақпарат құралдары көпшілікті жақтайды (ең бастысы – осы көпшілік газет сатып алады, телебағдарламалардың рейтингісін көтереді, осы көпшіліктің пікіріне медиа да иек сүйейді).
Әрине, коммерциялық медиа табыс көзіне тәуелді. Сондықтан, олар негізінен жарнама берушілерден немесе меншік иелері тарапынан қысымға ұшырайды. Бірақ, бұл коммерциялық медианың бәрі біржақты бола алады дегенді білдірді ме? Әрине жоқ. Себебі медианың басты капиталы – аудиторияның сенімі ғой, ал сенімге ие болу үшін оқырманға нақты әрі жан-жақты ақпаратты беру керек.
Екінші жағынан, қоғам тарапынан қысым көрмеген медиа объективтіліктен жалтарады немесе кәсіби этиканы бұзады.
Жаттығу:
2011 жылы журналистік этиканы бұзғаны үшін жабылып қалған британдық «News of the World» басылымы туралы презентация дайындаңыз (алдын ала тыңдаушылардың біріне баяндама дайындауды тапсырыңыз).
БАҚ-Жаңалықтар ақпаратының негізгі сипаттамасы мен оны тексеру тәсілдерін анықтайды;
Факті мен пікірдің әсіресе манипуляцияның айырмашылығын анықтайды;
Үгіт-насихаттың әсер ету тетігін анықтайды;
Фейк жаңалықтарының шығу себебін зерттейді;
Фактчекинг тетігімен танысады;
Фейк жаңалықтарының мысалдарын қарайды.
1–бөлім (20 минут)
Бұл сабақ барысында біз жаңалықтарда берілетін ақпараттарды қарастырамыз(жаңалықтар сипаттамасы және жаңалықтарды бұрмалау, «фейк» жаңалықтар).
Пікірталас (10 минут):
Қандай ақпаратты жаңалық дей аламыз?
Жаңалықтың басты сипаты қандай?
Фактінің пікірден қандай айырмашылығы бар?
Жаңалық тек пікірден тұра ма?
1-ҚАДАМ. Ақпараттық жаңалық (30 минут)
Жаңалық – ақпараттық мазмұны бар маңызды, қызықты, тың хабар. Жаңалық таратудың түрлері – дәстүрлі және жаңа деп екіге бөлінеді.
Адамдарға жаңалық не үшін керек? Өз туған қаласында, облыста, елде, шетелде болып жатқан оқиғалардан әрқашан хабардар болып отыру үшін.
БАҚ-тың басты мақсаты – ақпаратты бұрмаламай жеткізу.
Факт – ақпараттық хабарламаны дәлелдейді және шынайылығын анықтайды. Кез-келген ақпарат жаңалық бола алмайды, ол үшін жаңалыққа қойылатын талаптарға сай болу керек. Жаңалық маңызды, тың, ешкім естімеген, оқырманға қызықты және барлық адамзатқа ортақ өмір, бала, денсаулық, махаббат, өлім және де басқа тақырыпта болуы шарт.
Ақпараттық жаңалықтың сипаттамалары:
Ақпараттық сылтау. Жаңалық дәл сол уақытта мақсатты аудитория үшін маңызды әрі өзекті болуы керек.
Жылдамдық. Жаңалықтың басты артықшылығы жылдамдығында. Оқырман мен көрермен үшін шешім қабылдауға көмектесетін, проблеманың алдын алатын, тексерілген жылдам жаңалық керек.
Аудиторияға таңсық ақпарат. Бұрын болмаған, айтылмаған оқиға, факт әрқашан оқырманның қызығушылығын тудырады.
Тың оқиға мен ерекше жағдайлардан жақсы жаңалық шығады.
Географиялық жақындық пен мәдени бірлік аудиторияның назарын аудартады.
Белгілі тұлғаға қатысты жаңалық. Танымал немесе ерекше тұлғалардың өмірі (бала, денсаулық, махаббат және т.б) жайлы жаңалық аудитория үшін үнемі қызықты.
Түйін
Жаңалық нақты және тексерілген болуы шарт. Сонымен қатар жаңалықтың бірнеше сипаты бар: ақпараттық жағдай, жылдамдық, айтылмаған ақпарат, тың оқиға мен ерекше жағдай, географиялық жақындық, мәдени бірлік, танымал тұлға. Жаңалықтың негізі – жеке пікір емес, тексерілген факт екенін ұмытпаған жөн. Факті мен пікірдің айырмашылығы мынада: фактіде үнемі дәлел болуы керек, ал пікірде факт болуы да, болмауы да мүмкін. Яғни пікір объективті де, субъективті де бола алады.
2-ҚАДАМ. Фейк (жалған) жаңалықтар (30 минут)
Пікірталас (5 минут)
Қандай жаңалықтар “фейк” бола алады?
Фейк жаңалық дегеніміз не?
Манипуляцияның мақсаты не?
Үгіт-насихат дегеніміз не?
Қоғамдық пікір дәстүрлі және жаңа БАҚ-тан алынған ақпарат пен жаңалық негізінде қалыптасады. Көбіне ақпаратты еш ойланбастан, күмәнданбастан манипуляцияның әсеріне түсіп, шындық ретінде қабылдаймыз.
Манипуляция кез-келген күштің адамзатты, мемлекетті, тіпті сана мен көзқарасты жалған ақпаратпен сендіріп, әсер етіп, уысында ұстайтын қаруы.
Сондықтан да әрқашан манипуляцияның астарына үңілген жөн.
«Құр айтсаң – ұмытамын, Көрсетсең – есімде қалады, Ал өзім бірге қатыссам – түсіне аламын». Көне нақыл
Модуль міндеттері:
Студенттер:
Тренинг мәнін медиасауатқа үйрететін әдіс ретінде түсінеді;
Ересектерді оқыту және олардың ақпараттық қабылдау ерекшеліктерін түсінеді. Осы нысаналы аудиторияға әсер етудің технологиялары мен әдістерін зерделейді;
Медиасауат бойынша тренинг процессінің негізгі кезеңдері мен мендеттерін игереді;
Медиасауат бойынша, тренинг бағдарламасын құру жолдарын меңгереді;
Тренердің, фасилитатордың кәсіби және тұлғалық қасиеттерін дамытады, дағдыларын қалыптастырады.
1-ҚАДАМ. Кіріспе (5 мин.)
Cәтті тренинг өткізудің негізгі шарттары қандай деп ойласыз? Қатысушылардың жауабын жазып алу керек.
2–ҚАДАМ. «Тренинг» түсінігі; тренингті оқу әдісі ретінде пайда болу тарихы (15 мин).
Тренинг дегеніміз жүргізуші педагогтың/психологтың жетекшілігімен өткізілетін топтық сабақ, адамның қажетті білімін, біліктілігін дамытуға, сондай-ақ өзін-өзі, басқаларды және қоршаған әлем құбылыстарын жақсырақ түсінуге бағытталған сабақ.
Тренинг – бұл білім берудегі жетекші әдістің бірі, себебі жағдайды талдау, жаңа білімді алу және оны тәжірибеде лезде қолдану, шығармашылық әлеуетті дамыту және топта жұмыс істей білу секілді бірқатар міндеттерді орындайды.
Демек, тренинг дегеніміз: өз-өзіңді жаңа қырыңнан танытып, өз мәртебеңді; рухани деңгейді арттыру мүмкіндігі; жаңа іскерлік және достық байланыстардың пайда болуы; бос уақытыңды пайдалу өткізу; рахат алу.
Тренинг – бұл жаңа білімді алу ғана емес, сонымен қатар сана-сезімді, құндылықтық бағдарларды, кәсіби және тұлғалық қызметтің уәждерін өзгерту. Осындай оқытудың алғашқы формалары ретінде ежелгі адамдардың әртүрлі атақ беру және мәртебе беру рәсімдерін атап өтуге болады, мұндай рәсімдердің мақсаты сана-сезімнің сапалы секірісі, оның жаңа деңгейге өтуі.
Тренингтердің жеке оқыту әдісіне айналуын және кейін оның алуан түрлерінің (тұлғалық өсу тренингтері, сату тренингтері, бизнес тренингтер және т.с.с.) пайда болуын америкалық психолог Курт Левиннің атымен байланыстырады. Осы әлеуметтік психолог 1946 жылы тілдесу дағдыларын жетілдіруді көздеген арнайы тренинг топтарын құрған. Нұсқамалардағы тиімді өзгерістер, тұлғаның ерекшеліктері мен оның мінез-құлқын объективті талдау барысында, адам топта әрекет етіп, білім алған кезде ғана жүзеге асатындығы анықталды.
Тренинг түрлері
Тренингтердің бірыңғай әрі көпшілік мойындаған жіктелуі жоқ екенін атап өткен жөн, жіктеуді әр түрлі негіздерге сүйеніп жүргізуге болады, алайда әсер мен өзгерістердің бағытталу критерийі бойынша тренингтің негізгі типтерін ажыратуға болады — психотерапевтік, әлеуметтік-психологиялық, кәсіби дағдыларды дамыту тренингі, бизнес-тренинг.
Тренерлерге арналған тренинг секілді медиасауат негіздері бойынша тренинг те негізгі мазмұны бойынша кәсіби дағдыларды дамыту тренингіне жатады. Дегенмен, жоғарыда айтылып өткендей, тренингтердің ешқайсысын қандай да бір жіктелімге толықтай бөліп тастауға болмайды. Кез келген тренинг білім де береді, дағдыны да қалыптастырады және тұлғалық/психологиялық өзгерістерге жағдай жасайды. Сондықтан, медиасауат бойынша тренингті әлеуметтікпсихологиялық тренингке жатқызуға болады, себебі осы тренингтен өткеннен кейін қатысушылардың пікірін зерделей келсек, ол шынымен қоршаған әлемді қабылдауды өзгертіп, мүлдем өзгеше әрекеттерге, бағалаулар мен істерге ынталандырды.
Тренер білім алушыларға қалай әсер етеді? Бұл сауалдың жауабын мына әзіл-оспақ роликтен таба аласыз.
3-ҚАДАМ. Ересек аудиторияға әсер ету әдісі мен технологиялары (15 мин)
Адамдардың жаңа нәрсені үйренуге және өздерін дамытамын деген мотивацияялары бар, алайда адамның табиғаты сондай: оқытуды өткізуге формалды келісімін берсе те,өзгерістер мен сыртқы әсерлерге қарсылық көрсетеді.
Ересектерді үйрету – психологиялық әрекеттің ерекше түрі.
Жаттығу:
Аздап бой жазайық. Әрқайсымыз кезек-кезек орнымыздан тұрып, жақсы тренинг тұлғаға не беретінін қысқаша айтып өтуіміз керек. Бұл ретте, тренинг беретінін атап өткен соң сіз көршіңізбен орын ауыстыруыңыз тиіс. Содан соң, мен сіздерге флайер-парақшаларды таратып берем, ал сіздер соларға өздеріңіз ұсынған пікірді жылдам жаза қоясыздар. Жазып болғаннан соң, тұрып, парақшаңызды қабырғаға іліп қоюыңызды сұраймын. Бүкіл тренинг бойына біз НЕНІ қалыптастырып жатқанымызды естен шығармайық. Ал енді өз орындарыңызға отырыңыз. Нәтижесінде, біз қатысушылардың барлығы дерлік өздерінің бұрынғы орындарына отырғанын көреміз. Міне, адамдардың жаңа нәрсеге және өзгерістерге қарсылық көрсететіндігінің тәжірибе жүзіндегі мысалы.
Ересектерді оқыту ерекшеліктері және оларды тренингтік процесте оқыту технологиялары қандай екенін түсіну үшін ересектерді оқытудағы Колба әдісі секілді психологиялық-педагогикалық құбылысты қарастырайық. Бұл технология адамды оқыту процессін тиімді басқаруға мүмкіндік береді.
Колб әдісі
Модельдің негізін өлшемі 2х2 матрица құрайды, мұндағы бір өлшем «құзыреттілік», екіншісі «саналылық».
1. Саналы емес құзыретсіздік
2. Саналы (үйретілген) құзыреттілік
3. Саналы құзыретсіздік
4.Саналы емес құзыреттілік
№1 шаршыда — «Саналы емес құзыретсіздік» — адамның белгілі бір мәселеден хабары жоқ және ол жайында түсінігі де қалыптаспаған күйді білдіреді. Тіпті, керісінше, ол иллюзиялық тұрғыда осы мәселе бойынша өзінің құзыретті екеніне сенімді болуы мүмкін. Оның тезисі «Мені оқытудың қажеті жоқ, бәрін онсыз да білемін!».
Бұл шаршыда Даннинг-Крюгер эффектісі деп аталатын эффект «жұмыс істейді», ол келесідей тұжырымдалады: «Біліктілік деңгейі төмен адамдар бұрыс тұжырымдар жасап, сәтсіз шешімдер қабылдайды, бірақ өз қателерін ұғынуға қабілетсіз, себебі біліктіліктің төмен деңгейіне ие». Осылайша Даннинг-Крюгерэффектісі бәріміз өмірде жиі кездесетін психологиялық парадокс болып табылады: құзыреттілігі төмен адамдар өздерін кәсіпқой санайды да, ал құзыреттілігі жоғарырақ адамдар өздеріне және өздерінің қабілеттеріне күмән келтіруге бейім келеді. Құзыреттіліктің осы деңгейіндегі тренинг қатысушылары ең «күрделі» қатысушылар болып табылады. Олардың танып білуге деген мотивация деңгейі өте төмен. Олардың сіздің тобыңызда болуының негізгі себебі – көп жағдайда «бізді осында жіберді» деген себеп. Ең «күрделі», былайша айтқанда «қитұрқы» сауалдарды осы адамдар қоюы мүмкін екенін естен шығармау қажет.
Олармен өзара әрекеттесу технологиясы қандай? Оларға өз тәжірибесімен немесе қозғалып отырған тақырып бойынша өз көзқарасымен бөлісуді ұсыну. Оған барынша назар аударып, құрмет көрсетіп, «Пигмалион эффектісі» деп аталатын технологияны пайдаланып, оның топқа және белсенді топтық процеске қосу мүмкіншілігін пайдалану.
№2 шаршы – Саналы (үйретілген) құзыреттілік
Біз академиялық ортада алған білімі немесе бөтен тәжірибенің арқасында өзінің құзыретсіздігін жеңе білген адамның күйін байқап отырмыз. Ол интуитивті түрде біреудің тәжірибесіне, біліміне, кеңестеріне сүйеніп әрекет етеді. Алайда жаңа стандартты емес жағдайда, оның әрекеті шалыс соғып, шаблондарға ұмтылып, осы жағдайға сәйкессіз күйге түседі. Бұл санатқа «жатталған қауқарсыздық синдромына» немесе «үздік оқушы синдромына» ие адамдар жатқызылады.
Мұнда латералды және сыни ойлауды дамыту технологияларын, болжау және талдау қасиеттерін дамытатын формалар мен әдістерді қолданған жөн. Әсер етудің интерактивті формалары: нақты жағдайларды модельдеу, SWOT-талдау, «Де Бононың 6 қалпағы» әдістемесі және т.б.
№3 шаршыда – Саналы құзыретсіздік
Бұл шаршыдағылар тренингтің ең берекелі қатысушылары болып табылады. Бұл адам өз тәжірибесінде танып-білу шексіз екенін, «Мен ештеңе білмейтіндігімді білемін» қағидасын түсінген жан. Адамның танып-білгені артқан сайын, соғұрлым ол көбірек әрекет етеді, оның тәжірибесі соғұрлым көбірек жалпылауды, ал білімі – кеңейтуді және алынған жаңа тәжірибені растауды талап етеді. Егер адам осындай қажеттілікті сезінсе – ол әрдайым өзінің жеке өзін-өзі дамыту эпицентрінде болады. Бұл табысты және өзін-өзі өзекті ететін адамдардың стратегиясы.
Әр түрлі ми шабуылдары, жоба әдістері, дәл тренинг үстінде нақты өнімдерді (идеяларды) жасап шығару осы санаттағы адамдарды тренингте дамытудың негізгі формалары болып табылады. №3 шаршы — бұл адамның уақытша емес, тұрақты жай-күйі, себебі осы күй негізінде білім мен тәжірибенің интеграциясы түпсанаға және интуицияның жоғары деңгейіне орнығады және осы сәтте адам №4 шаршыға көшеді.
№4 шаршы — «Саналы емес құзыреттілік»
Мұндай адамның саналы емес құзыреттілігі оған сана-сезімін қалыпты емес қадамдардың шығармашылық ізденісі үшін бос қалдыра отырып, жағдайды интуитивті түрде бақылауға мүмкіндік береді. Бұл адам жүйелі түрде ойлайды, әрекет ету стратегиясын әрдайым нақты біледі. Болжам, алдын ала болжау, интуиция, жүйелілік – осы шаршыда өмір сүріп, әрекет ететін адамның қасиеттері осы.
Бұл адамнан сен бұны қайдан білдің деп сұрасаңыз, ол әдетте «түсініп жеттім» деп жауап береді. Ал шын мәнісінде, ол түпсанадан өзінің бұрынғы тәжірибесін ала білді. Оның білімі ескіре бастаған кезде, ол №3 шаршыға өтеді, бірақ бұл ретте оның құзыреттілік (немесе құзыретсіздік) деңгейі жоғары болады.
Егер қатысушы дамудың осы деңгейінде болса, онда ол бұл процеске ко-тренер, тең құқықтық серіктес ретінде араласады. Егер біздің бағдарламамыз, атап айтқанда «Тренерлерге арналған тренинг» бағдарламасы туралы айтатын болсақ, қатысушылардың көбісі осы даму шаршысында болғанын қалар едім.
Төртінші шаршыдағы тренерлі оқыту «тең адам – тең адамға» принципі бойынша жүреді. Оқыту технологиясы төрт элементті қамтиды: тікелей қатысушының тәжірибесі, тәжірибе туралы ой толғау, жалпылау (үйренген сабақтар) және үйренген сабақтарды қолдану. Өз тәжірибесін жалпылау, әріптестермен өзара қатынаста оны рефлексияға ұшырату, қандай да бір жаңа лайф-хактарды, месседждерді, жаңа идеялар мен тенденцияларды меңгеру білім алушылардың мотивтері болып табылады.
