Дар оғози моҳи май рӯзноманигорон дар Тоҷикистон бояд меъёрҳои ахлоқии навро қабул кунанд. Бо назардошти он, ки риояи меъёрҳои ахлоқӣ ихтиёрӣ аст, оё ВАО амалан ин қоидаҳоро риоят мекарда бошанд ё не, ин саволи калон аст.»Новый репортер» дар ин мавзӯъ бо иштирокчиёни бозори ВАО сӯҳбат кард.
12 сол пеш, вақте ки “Репортеры без границ” Тоҷикистонро дар Осиёи Марказӣ аз ҷиҳати озодии баён беҳтарин дониста буд, ҷумҳурӣ меъёрҳои ахлоқии рӯзноманигоронро қабул кард. Ҳуҷҷатро рӯзноманигорон аввалин шуда дар минтақа таҳия кардаанд, ки он 17 меъёрро дар бар мегирифт ва дар он тамоми ҷомеаи ВАО кор мекарданд. Рӯзноманигорон ин қоидаҳоро дар плакатҳои калони кабуд чоп карда, дар ҷойҳои намоёни нашрияҳои худ овехта буданд. Меъёрҳо хеле содда буданд: рисолати рӯзноманигор ва ВАО, ростгӯйӣ, айният (объективность), адолат, гуногунандешӣ; интишори назарҳои гуногун, далелҳо тасдиқ ва ҳуқуқҳои инсон эҳтиром шаванд. 76 расонаи мустақилу давлатӣ, ки ба Шӯрои ВАО пайвастанд — созмоне, ки мебоист иҷрои бандҳои ин санадро назорат кунад, ихтиёран ба иҷрои меъёрҳо розӣ шуд.
Пас аз 12 сол вазъ тағйир ёфт, ки акнун баъзе аъзоёни Шӯро вайронкунандагони асосии меъёрҳои худ мебошанд. Коршиносони ташкилот мониторинг мегузаронанд, дуршавиро аз меъёрҳо муайян мекунанд, аммо натиҷаҳои онҳо ба ҷуз аз баҳс чизи дигареро ба бор намеоранд. Инчунин, меъёрҳои ахлоқӣ дар ин муддат кӯҳна шуданд. Шӯро кайҳо гуфта буд, ки ҳуҷҷат бояд нав карда шавад ва дар натиҷа лоиҳаи нав таҳия гардид. Барои ин гурӯҳи корӣ таъсис дода шуд, ки онро Шаҳло Акобирова, сарвари ташкилоти ҷамъиятии «Хома» роҳбарӣ мекунад. Дар гурӯҳ Зеваршо Муҳаммад, дабири кулли Шӯро, рӯзноманигорону коршиносони маъруф — Қироншоҳ Шарифзода, Иршод Сулаймонӣ, Илҳом Ҷамолиён, Ранжет Ятимов, Сӯҳроб Пӯлодов ва инчунин, раиси Иттифоқи журналистони Литва Дайниус Раҷавичус ворид мешаванд. Дар муҳокимаи санади лоиҳа дигар рӯзноманигорон низ ширкат варзиданд. Онҳо чизҳое барои гуфтан доштанд, зеро меъёрҳо ба таври ҷиддӣ тағйир ёфта, дар он қоидаҳои наву тавсифи муфассал ворид кардаанд. Вале ба ҳар ҳол боз ҳам савол боқӣ мемонад, ки оё расонаҳо ин меъёрҳоро риоя хоҳанд кард? Ва агар накунанд, пас чӣ хоҳад шуд?
«Журналистикаи тоҷик дар ҳолати бӯҳронӣ қарор гирифтааст»
Шӯро ҳеҷ гуна абзори сари расонаҳо фишор оварданро надорад. Худи рӯзноманигорон бояд ба риояи меъёрҳои ахлоқии рӯзноманигорӣ манфиатдор бошанд. Ин ба онҳо имкон медиҳад, ки муҳтавои босифат эҷод карда, аз ҳолатҳои ногувор, ба монанди қазияҳои судӣ пешгирӣ кунанд. Аммо сарфи назар аз манфиатҳои ошкор, меъёрҳои ахлоқӣ барои бисёриҳо арзишманд буданд.
«Журналистикаи тоҷик дар ҳолати бӯҳронӣ қарор гирифтааст» — мегӯяд Шаҳло Акобирова. Стандартҳо вайрон карда мешаванд, арзишҳо тағйир ёфтаанд, расонаҳои озод камтар шудаанд, сифати ВАО ба таври ҷиддӣ бад шудааст. Агар мо он чизе, ки ҳоло рух дода истодааст дарк накунем, ман намедонам, ки мо бо ин ҳол ба куҷо мерасем.
Дар тӯли ин солҳо мавқеи Тоҷикистон дар радабандии “Репортеры без границ” низ якбора бад шуд ва агар 11 сол пеш ҷумҳурӣ дар мақоми 113-ум қарор дошт, пас дар соли 2020 он аз 180 мавқеи мавҷуда то 161-ум фаромад. Ин натиҷаи бадтарин дар Осиёи Миёна аст. Албатта, агар Туркманистонро, ки дар охири ҷадвали раддабандӣ қарор дорад ба назар нагирем. Расонаҳо мавқеи худро дар мониторинге, ки Шӯрои ВАО мегузаронад, аз даст медиҳанд. Масалан, даҳ моҳи соли 2020 коршиносон 384 қонуншиканиро аз ҷониби 44 расонаҳои онлайн муайян карданд. Аксар вақт, рӯзноманигорон меъёри «Ҷудо будани эҷодиёт аз тиҷорату реклама» -ро нодида мегиранд. Ин қоида 170 маротиба вайрон карда шудааст.
«Баъзе мунаққидон моро айбдор мекунанд, ки на ҳама вақт маводи тиҷоратиро аз маводи таҳрирӣ ҷудо мекунем», — мегӯяд Олга Тутубалина, сармуҳаррири гурӯҳи расонаҳои «Азия-Плюс». – Барои онҳо мегӯям, алахусус барои мунаққидон — шумо дигар расонаҳоро хонда бинед. Хуб, биёед ҷиддӣ назар кунем. Кӣ ғайр аз мо таблиғотӣ будани матлаб ё маводро ишора мекунад?
Олга қисса мекунад, ки ҳар ҳафта байни нашрияву шӯъбаи таблиғ дар бораи чӣ гуна ҷойгир кардани муҳтавои тиҷорӣ, баҳсҳои ҷиддӣ сар мезанад. Гап сари он аст, ки ба таблиғдиҳандагони Тоҷикистон тамғагузорӣ шудани муҳтаво маъқул нест ва шояд, ки онҳо бо баъзе аз расонаҳо ба мувофиқа расанд. Дар чунин ҳолат натанҳо мутобиқи меъёрҳои ахлоқӣ, балки тибқи (моддаи 5) қонун «Дар бораи таблиғ», васоити ахбори омма ҳуқуқи гирифтани пул барои ҷойгир кардани таблиғот ҳамчун маводи иттилоотӣ, таҳрирӣ ва муаллифӣ, бидуни нишон додани ибораи «дар асоси таблиғ» надоранд.
Илова бар қоида дар бораи муҳтавои тиҷорӣ, рӯзноманигорон дар Тоҷикистон бандҳои «Асардуздӣ(плагиат)» ва «Ислоҳи хато»-ро низ сареъан вайрон мекунанд.
«Расонаҳо аксар вақт ба кори ҳамкасбони худ эҳтиром намегузоранд», — идома медиҳад Олга. — Мо бо бисёре аз нашрияҳои маҳаллӣ тамос гирифтем, ки муҳтавои моро бидуни ишораи ҳуқуқи муаллифӣ истифода мекунанд. Гипперлинкҳоро ишора намекунанд, манбаи иттилоотро нишон намедиҳанд. Ин расонаҳо агентиҳо ва рӯзномаҳои бузурги мустақил мебошанд. Гап сари он аст, ки онҳо муаллифии дар инфографика нишондодаро беадабона бурида, ҳангоми пешниҳоди даъво боз баҳс ҳам мекунанд.
Вобаста ба банди «Ислоҳи хато», дар меъёрҳои ахлоқии мавҷуда тартиби оддии раддия навишта шудааст. Аммо ҳатто васоити ахбори омма на ҳамавақт онро эҳтиром мекунанд.
Меъёрҳо мавҷуд нестанд
“Дар ҷомеае, ки озодии сухан ҳамчун арзиши демократӣ муаррифӣ нашуда, ба он эҳтиром гузошта намешавад, меъёрҳои ахлоқӣ риоя нахоҳанд шуд. Зеро арзиши баландтарини рӯзноманигорӣ озодии баён аст. Ин арзиш аз даст меравад ва оқибат вайрон кардани меъёрҳои ахлоқӣ мебошад”, — гуфта буд рӯзноманигори тоҷик Иршод Сулаймонӣ соли гузашта ҳангоми аввалин ток-шоуи “Гап аз Гап”, ки ба масъалаҳои ахлоқӣ бахшида шуда буд.
Пас аз он, рӯзноманигорон, муҳтавои «Фермаи ҷавоб» ро муҳокима карданд, ки дар онҳо муаллифони номаълум дар бораи рӯзноманигорони алоҳидаи тоҷик ё нашрияҳо чизҳои бад менависанд. Ин жанр барои ҷумҳурӣ нав нест ва он ба стандартҳои шӯравӣ мувофиқат мекунад. Вале дар солҳои охир матлабу мақолаҳо аз ин силсила на танҳо дар расонаҳои давлатӣ, балки дар ВАО-и мустақил ҳам пайдо шудан гирифтанд.
«Ҳамааш аз ҳамин оғоз ёфт, ки моро ба қисмҳо ҷудо карданд: онҳое, ки шикаста шуданду ва онҳое, ки не»- мегӯяд Зебо Тоҷибоева, роҳбари Your.tj. — Мо ҳамеша ба ду гурӯҳ тақсим будем – расонаи давлативу мустақил, баъд русзабону тоҷикзабон. Ҳоло мо ба онҳое тақсим мешавем, ки чеҳраи худро гум кардаанд ва онҳое, ки тибқи қоидаҳо кор кардан мехоҳанд. Шояд онҳое, ки шикастаанд, дигар илоҷе надоштанд. Вале боз онҳое ҳастанд, ки худсарона меъёрҳоро ба назар нагирифта, фаъолият мекунанд.
Рӯзноманигор Ёқуб Ҳалимов, ки дар Тоҷикистон дар жанри «журналистикаи таҳқиқотӣ» корашро идома медиҳад, бо Зебо ҳамфикр аст.
— Дар солҳои 2012 ё 2013, баъзе рӯзноманигорону расонаҳо ба навиштани мавод алайҳи сиёсатмадорони оппозитсионӣ ба таври дағал шурӯъ карданд.Иҷозат доданд, ки онҳоро таҳқир кунанд. Дар баробари ин, рӯзноманигорони дигар ба муқобили чунин фаъолият дар ВАО корро оғоз карданд ва мо ба ду урдугоҳ тақсим шудем. Фикр мекунам, ки касе ба ивази чунин муҳтаво кафолати амниятӣ гирифтааст, касе аз кор дар ин режим даст кашидааст, нашрияҳо баста шуданд. Дар натиҷа, мо ба хулосае омадем, ки на худи рӯзноманигорон ва на аудитория ба ВАО эътимод надоранд, — шарҳ медиҳад Ёқуб.
Аз ин рӯ, арзиши ВАО на танҳо барои ҳамкорону аудитория, балки дар назди таблиғдиҳандагон ва муассисаҳои байналмилалие поён мешавад, ки рӯзноманигорони маҳаллиро дастгирӣ мекунанд. Дар сатҳи ҷаҳонӣ, ҳатто ситораҳои журналистикаи ҷаҳониву вебнависоне, ки аудиторияи миллионнафара доранд, иҷозат дода намешавад, ки меъёрҳои ахлоқиро сарфи назар кунанд. Ниҳоят, ин раванд ба Тоҷикистон хоҳад расид.
Чӣ кор бояд кард?
Шӯрои ВАО мегӯяд, ки пас аз қабули стандартҳои нави ахлоқӣ онҳо муҳтаворо ба тариқи дигар назорат хоҳанд кард. Нахуст, ташкилот ба нақша гирифтааст, ки ҳисоботи мониторингро оммавӣ гардонад. Баъдан, Шӯро ҳуқуқи таҳлили на танҳо он расонаҳоро дорад, ки ба узвияти ин созмон шомиланд.
— Бо меъёрҳои қаблӣ кор кардан аллакай душвор буд. Вақте ман ҳамчун Роҳбари Шӯрои ВАО кор мекардам, баъзан мо намефаҳмидем, ки чӣ гуна муроҷиат кардан лозим аст. Масалан, вақте мо ба шабакаҳои иҷтимоӣ назар мекардем. Лоиҳаи ҷории ҳуҷҷат бо назардошти расонаҳои нав таҳия шудааст ва илова бар ин, мо чунин ҳӯҷҷатҳоро, ки ҳамкорони мо дар дигар кишварҳо тартиб додаанд, истифода бурдем, мегӯяд Шаҳло Акобирова.
Ба ақидаи ӯ, барои таблиғи меъёрҳои таҷдидшуда бояд онҳоро расонаиву маъмул ва доимо назорату муҳокима кард.
— Мо бояд баҳс кунем ва ин сӯҳбатҳои душвор хоҳад буд, — бо боварӣ мегӯяд Шаҳло.
Ба гуфтаи коршиноси Литва Дайниус Раҷавичус, Шӯрои ВАО бояд ба ҳар як иштирокчии бозор маълумот диҳад: ҳар расонае, ки меъёрҳои ахлоқиро риоя намекунанд, наметавонанд як бозигари босифати рақобат дар бозор шаванд.
— Шумо, албатта, метавонед қоидаҳои ҳадди ақалро истифода баред ва «Запорожец» -ро истеҳсол кунед. Вале агар шумо мехоҳед, ки Porsches истеҳсол кунед, ба шумо стандартҳои баланд лозиманд. Ин фаҳмиши Шӯрои ВАО аст, ки бояд ба рӯзноманигорон фаҳмонад: меъёрҳоро риоя кардан муфид аст. Ғайр аз ин, бояд расонаро интихоб кард, бо онҳо мақсаднок кор бурд, намунаҳои беҳтаринро нишон дод, — мегӯяд Дайниус.
Коршинос меафзояд, ки коршиносони худи Шӯро — онҳое, ки иҷрои меъёрҳои ахлоқиро назорат хоҳанд кард, бояд нақши «фармоишгарони ростқавл» -ро иҷро кунанд.
— Агар шумо дидед, ки гангренаи рӯзноманигорӣ сар шудааст, шумо бояд дар ин бора бигӯед. Огоҳ кунед, ки ба душворӣ дучор мешавед, шумо бемор ҳастед, ин хеле муҳим аст, — боварӣ дорад ӯ.
Ёқуб Халимов умедвор аст, ки расонаҳои Тоҷикистон метавонанд ягон чизи умумӣ пайдо кунанд, муттаҳид шаванд ва ба ҳамбастагӣ расанд, ки дар меъёрҳои ахлоқӣ навишта шудааст. Бидуни он риояи онҳо мушкил аст.
— Барои наҷоти журналистикаи тоҷик, мо бояд тақсим шуданро ба расонаҳои давлатӣ ва мустақил қатъ кунем, чизи муштараке пайдо карда, ҳамбастагӣ дошта бошем. Танҳо вақте эҳтироми якдигарро меомӯзем, мо метавонем дар бораи меъёрҳои ахлоқӣ сӯҳбат кунем,- гуфт Ёкуб.
Зебо Тоҷибоева ноумед аст.
— Мо бояд аз донишҷӯён оғоз кунем, посбони кӯҳнаро дубора тарбия кардан душвор аст. Чун онҳо одат кардаанд, ки ҳама чизро бо қолибҳо чен кунанд. Ман чунин мисол меорам: вақте дар мактаб мехондам, ҳамсинфонам маро таҳқир мекарданд ва ман хеле хавотир будам, ки духтарам ҳам бо ин дучор меояд. Аммо вай бо ин рӯ ба рӯ нашуд, зеро дар насли ӯ ҳамдардӣ ва доғи камтар мавҷуд аст. Қабули меъёрҳои ахлоқӣ барои донишҷӯёни имрӯза осонтар хоҳад буд. Танҳо онҳо ба муаллимоне ниёз доранд, ки моҳияти худро дуруст ба онҳо мерасонанд,- мегӯяд Зебо.
Олга Тутубалина мегӯяд, ки вазъро дар нашрияҳои худ тағйир додан лозим аст.
«Барои мо душвор аст, мо ҳанӯз ҳам ба хатоҳо роҳ медиҳем. Аммо дар маҷмӯъ, “Азия-Плюс” ҳамеша ҳудуди чизи иҷозатшударо медонист», — мегӯяд ӯ. -Ҳар як нашрия бояд кодекси ахлоқии худро дошта бошад. Шояд мухтасар. Мо дорем. Мо онро давра ба давра бароварда, ғуборро афшонда, ба рӯзноманигорони тозакор нишон медиҳем. Ҳамзамон, хотираи худро тағйир медиҳем. Рӯзноманигорон, пеш аз ҳама, эҳтироми худро дониста, пас ҳамкасбону аудиторияи худро эҳтиром хоҳанд кард.
