1989 йилнинг 21 октябрида Ўзбекистон парламенти давлат тилининг ҳуқуқий асосларини белгилаб берган “Давлат тили тўғрисида”ги қонунни қабул қилди. Унга кўра, ўзбек тилига давлат тили мақоми берилди.
Ҳар йили октябрнинг илк кунлариданоқ ўзбек матбуотида, телевидение ва радиосида тил ҳақидаги материалларни эълон қилиш одат тусига кирган. Нима учундир бу йил газеталарда давлат тили билан боғлиқ материаллар сал кечроқ, яъни 10 октябрдан кейин чоп этила бошланди. Бу йилги мақолаларда ҳозирча кескин танқидий фикрлар кўзга ташланмаяпти, умумий ва назарий гаплар билдирилмоқда, холос.
Масалан, «Янги Ўзбекистон» газетасининг 14 октябрь сонида эълон қилинган «Аввало она тили…» деб номлаган мақола (муаллиф – Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист Аҳмаджон Мелибоев) да тил миллат ифтихори экани, сўзлаш одоби, нутқ равонлиги оиладан, мактабдан, маҳалладан бошланиши қайд этилиб, сўзларни тўғри талаффуз қилиш, сўз ва иборалар, исмлар, жойлар, турфа хил номларни тўғри ифода этиш, китоб билан дўст тутиниш каби мавзулар қаламга олинган.
«ХI асрдан бошлаб замон нотинчликлари кучайиб борди. Лекин илм-маориф нури сўнмади, аксинча, душманларга ҳам зиё бериб, мунаввар қилди. Мўғулларнинг катта қисми ислом маданиятини қабул этдилар, овруполиклар эса юз йиллик салб юришлари давомида қанчадан-қанча санъат ва ҳунарларни ўрганиб қайтдилар», дейди муаллиф.
Мақолада таъкидланишича, бундай улуғ ютуқларга эришган аждодларимиз, биринчи навбатда, ўз она тилларини, мамлакат тарихи, урф-одат ва боболардан қолган мерос анъаналарни мукаммал даражада билишган, равон нутқ, воизлик маҳорати, ишонтириш санъати, намунали хулқ-одоб, камтар-камсуқумлик билан кўпларни илм оламига даъват қилишган.
Шу ўринда муаллиф ўзи билмаган ҳолда бир ҳақиқатни ошкор қилгандек бўлади. Ўз вақтида мўғуллар ўзбек тилини ўрганишга мажбур бўлган экан, «нима учун руслар ўзбеклашмади», деган савол ўз-ўзидан ўртага чиқади. Аммо муаллиф бу ҳақда тўхталиб ўтирмайди. Хўп, шўролар даврида русларнинг ўзбек тилини ўрганишига эҳтиёж бўлмагандир. Аммо муаллиф «Мустақиллик йилларида нима учун бу масала очиқ қолди?» деган саволни бериши ва бунга жавоб излаши керак эди, назаримда.
“Адолат” газетасининг 14 октябрь сонида эса Ўзбекистон — Финляндия педагогика институти ректори Акрам Бегматовнинг “Аждодлардан мерос улуғ тилимиз” деб номланган мақоласи чоп этилди. Муаллифнинг таъкидлашича, мамлакатимизнинг қонун йўли билан муҳофаза қилинадиган мустақиллик рамзларидан бири — ўзбек тилида халқимизнинг менталитети, характери, анъаналари, урф-одатлари, қадриятлари акс этади. Ўзбек тилини миллий бойлигимиз сифатида асраш, уни келажак авлодга бус-бутун етказиш аждодлар руҳи олдидаги маънавий бурчимиз ҳисобланади.
Давлатимиз раҳбари таъкидлаганидек, «Ҳозирги кунда Янги Ўзбекистонни барпо этишга қаратилган эзгу интилиш ва ҳаракатларимиз ҳал қилувчи босқичга кўтарилмоқда. Бу йўлда миллий ўзлигимиз, ғурур-ифтихоримиз тимсоли бўлган она тилимиз, ҳеч шубҳасиз, беқиёс куч-қудрат ва илҳом манбаи бўлиб хизмат қилади».
“Мамлакатимизда барча соҳада бўлгани каби тилимиз тараққиётида ҳам муҳим ўзгаришлар юз берди. Ўзбек тилининг халқаро обрўси ошиб, фаол мулоқот воситасига айланиб бормоқда. Турли даражадаги расмий учрашув ва музокараларда тилимиз кенг қўлланаётгани, хориждаги қатор таълим даргоҳларида, илмий муассасаларда ўзбек тили марказлари ташкил этилиб, уларда она тилимизни ўрганишга қизиқувчилар сони кўпайиб бораётгани бунинг яққол далилидир”, дейилади “Адолат” газетасида босилган мақолада.
Бироқ, муаллиф ўз фикрини бирон-бир мисол билан исботламайди. Яъни қайси таълим даргоҳларида ўзбек тили ўқитилаётгани, қайси таълим марказлари ҳақида гап бораётганини айтмайди. Ўзбек тилининг халқаро обрўси ошаётгани ҳақида ҳам бирорта мисол келтирилмайди.
«Давлат тили ҳақида»ги қонун она тилимизнинг бор гўзаллиги ва жозибасини тўла намоён этиш билан бирга, уни илмий асосда ривожлантириш борасида ҳам кенг имкониятлар яратди. Олимлар ва мутахассислар томонидан илм-фан ва турли соҳаларга оид энциклопедия ва луғатлар, дарслик ва ўқув қўлланмалари чоп этилди.
Мумтоз адабиётимиз намуналари, беш жилдлик «Ўзбек тилининг изоҳли луғати» бу борада амалга оширилаётган ишларнинг энг муҳимларидан биридир. Ушбу луғат саксон мингдан зиёд сўз ва сўз бирикмасини, фан, техника, саноат, маданият ва бошқа соҳаларга оид атамаларни, шеваларда қўлланиладиган сўзларни ўз ичига олган”, дея таъкидлайди муаллиф.
Тўғри, луғат яратилган. Аммо ОАВда мана шу саксон минг сўздан нечтаси ишлатилаётган экан? Мутахассисларнинг айтишича, бугунги кунда ўзбек матбуотида, ТВ, радио ва сайтларида энг кўпи билан 5 мингта сўз ишлатилар экан, холос. Бу ҳақда ҳам мақолада ҳеч нарса дейилмаган.
Ҳар йили 21 октябрь юртимизда ўзбек тилига давлат тили мақоми берилган кун сифатида кенг нишонланади. Ушбу санага бағишланган тадбирларда «Давлат тили ҳақида»ги қонуннинг ижроси юзасидан амалга оширилаётган ишлар атрофлича таҳлил этилиб, галдаги вазифалар белгилаб олиниши анъанага айланган.
Хўп, «Давлат тили ҳақида»ги қонуннинг ижроси таҳлил қилинар экан, нима учун 30 йилдан ошса ҳамки, қонун ҳаётга татбиқ этилмади? Бу ҳақда ҳам мақолада лом-мим дейилмайди.
“Бугунги кунда миллий қадриятимиз — тилимизнинг мулоқот доираси кенгайиб бормоқда. Биргина ҳарбий соҳани олиб қарайдиган бўлсак, тубдан такомиллашиб, маънавий жиҳатдан ҳам юқори даражага кўтарилганига гувоҳ бўламиз. Ҳарбий қисмларда шаҳдам қадамлар ташлаб, она тилимизда қўшиқ куйлаётган аскарларни кўриб, ўзбек тилида жаранглаётган саф қўшиқларини эшитиб, беихтиёр қувониб кетамиз”, дейилади “Адолат” газетасида босилган мақолада.
Тил байрами арафасида, ўзбек матбуотида ўзбек тили қўлга киритаётган ютуқлар ҳақида шу каби фикрлар билдирилар экан, шаҳарларимиз кўчаларидаги бошқа тилларда ёзилган реклама ва эълонларни наҳотки муаллифлар кўрмаяпти, деган савол туғилиши табиий.
Тўғри, “Адолат” газетасида босилган мақолада таъкидлаганидек, “ўзбек тилининг бой имкониятлари бугунги кунда тилшуносларимиз томонидан чуқур ўрганилмоқда. Хусусан, тилимизнинг ахборот-коммуникация технологиялари, интернет тармоғи, аниқ фанлар, тиббиёт, иқтисодиёт ҳамда бошқа махсус термин ва тушунчаларни талаб қиладиган соҳаларда ҳам кенг қўллана бошлагани унинг имкониятлари улканлигини кўрсатмоқда”. Аммо мавжуд муаммолар ҳам ҳаққоний кўрсатилса, яхши бўлармиди? 21 октябрь – ютуқлар байрами эмас, мавжуд муаммолар тилга олинадиган кун ҳамдир.
Бир нарсани эсдан чиқармаслик керак, 1989 йил 21 октябрда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тили ҳақида”ги қонуни халқимизнинг мустақиллик учун қўйилган дастлабки қадами бўлган эди. Аммо бирорта мақолада айни шу масалага эътибор қаратилмаган.
