Бу йил 8 март – Халқаро хотин-қизлар куни муносабати билан Ўзбекистон ОАВ анъанага кўра, мамлакат Президенти ва унинг тўнғич қизи Саида Мирзиёева номидан аёлларга табриклар чоп этди. Аммо медиа танқидчи Умида Маниязова шу кунларда мамлакат медиасида байрам мавзусидан ташқари иккита можароли вазиятга эътибор қаратди. Уларнинг ҳар иккиси ҳам аёллар билан боғлиқ. Ушбу мавзу ҳақида ОАВ нималарни ёзди ва унинг иштирокчилари ҳимоясига турдими? Бу ҳақда шарҳда ўқинг.
Мамлакатда шимимнинг рангини муҳокама қилишдан бошқа мавзу қолмаган
Президентнинг ижтимоий тармоқларда фаол бўлган тўнғич қизи Саида Мирзиёева 8 март куни “чин юракдан билдирган тилаклари” билан ўртоқлашди ва аёллар ҳуқуқлари масаласини кўтарди.
“Жамиятимиз аёлларга доимо ҳурмат билан қарашини истайман. Аёллар зўравонлик ва зулм, зарарли стереотип ва камситувчи муносабатлар объекти бўлмаслиги керак. Мен аёллар ўз ҳуқуқлари учун курашишга мажбур бўлмасликларини хоҳлайман. Мен аёллар жамиятнинг тенг ҳуқуқли аъзолари сифатида кўрилиши тарафдоримиан”, — деб ёзади у.
Байрам кунлари ОАВ саҳифалари совғалар, моддий ёрдам ва аёлларни улуғлашнинг бошқа усуллари ҳақида чиройли чиқишларга тўла бўлган бўлса, бир неча кун аввал мамлакат медиаси “Каниза” (ҳақиқий исми – Шаҳризода Аҳмедов) номи билан қўшиқлар ижро этаётган хонанданинг ижтимоий тармоқлардаги “ахлоқсиз” видеороликлари учун бир ой лицензияси бекор қилингани ҳақидаги хабарлар билан тўлди. Бир муддат аввал ижтимоий тармоқларда Каниза тўйларнинг бирида қўшиқ куйлаётгани акс этган видео тарқалди. Ўзбек тилидаги Daryo.uz нашри хабарига кўра, фойдаланувчилар тана рангидаги шим кийган хонандани танқид қилишган. Айрим YouTube каналлари буни хонанда “шимсиз” қўшиқ ижро этмоқда тарзида жойлаштирди.
Ўзбекистон маданият ва туризм вазири ўринбосари Баҳодир Аҳмедов “Darya.uz” нашрига хонанданинг лицензияси бекор қилинганини маълум қилган. Нашр “Каниза ахлоқсиз видео туфайли лицензиядан маҳрум қилинди” сарлавҳаси остида мақола чоп этди. “Daryo.uz” на сарлавҳада, на тизерда “ахлоқсиз”, “беҳаё” каби сўзларни қўштирноқ ичига олмаган. Сўнг нашр Маданият вазири ўринбосари Баҳодир Аҳмедовнинг сўзларидан иқтибос келтиради. “Кенгаш аъзолари бир овоздан Каниза Аҳмедованинг лицензиясини бекор қилиш тўғрисидаги қарорни маъқулладилар. Унга жиддий огоҳлантириш берилди. Агар у бир ой ичида бундан хулоса чиқармаса, лицензия олиш учун қайта ариза топширишига тўғри келади. Ростини айтганда, бу қиз нега бундай қилганига ҳайронман. Нега унга бундай нарсалар керак? У ақли расо, зиёли, олий маълумотли инсон. Агар бир ой ичида у хатоларни тузатса, тузатди, акс холда, жиддийроқ чоралар кўрилади. Каниза Аҳмедовага нисбатан қўлланилган чора-тадбирлардан бошқа ижодкорлар ҳам хулоса чиқарса яхши бўларди”, — деган вазир ўринбосари.
Маданият вазирлигида Ўзбекистоннинг 50 га яқин таниқли маданият ва санъат намояндалари иштирокида ўтказилган йиғилишда ҳам Канизанинг шими мавзуси муҳокама қилинди, улар орасида атиги 4-5 нафар аёл қатнашди. “Улар томоқларини йиртилгудек бўлиб бақиришади… Қачонгача… Бир оз тартибга келишлари керак… Қўшиқнинг сўзларида маъно йўқ, яна ақллилик қилишади… Яхшиси, Аллоҳнинг уйига боришсин, ибодат қилишсин, ўз-ўзини суратга тушириш ва ўзини реклама қилишдан наф йўқ…” деган вазир ўринбосари Баҳодир Аҳмедов. Бунга жавобан, “тарбиявий” учрашувда эркак хонандалар уни маъқуллаганча бошларини қимирлатиб ўтиришди.
Видеода вазир ўринбосарининг сўзлари айнан кимга қаратилгани кўрсатилмаган, аммо улар Ўзбекистондаги барча санъаткор аёллар учун айтилгани аниқ. Ўша пайтда видеода йиғилиш иштирокчилари акс этган, уларнинг аксарияти ҳижобда ўтирган. “Бу цензура эмас! Оқибатлари ҳақида ўйлашимиз керак…”, деб таъкидлади вазир ўринбосари кўрсаткич бармоғини юқорига кўтариб.
Бунга жавобан Каниза ижтимоий тармоқларга видео жойлаштирган ва [Маданият вазирлиги ва “Ўзбекконсерт” раҳбарияти] унинг кийимларини нега муҳокама қилаётганидан ҳайранлиги ҳақида изоҳ қолдирган. “Кечадан бери ҳамма менинг шимим ҳақида гапираяпти. Мен тушунмадим. Мен бу салбий фикрларга, айниқса, саводсизларга муносабат билдиришни истамадим… Нима, Ўзбекистонда менинг шимимдан ортиқ муҳокама қилинадиган мавзу йўқми?”, деган у.
Айрим ўринларда вазир ўринбосарининг гаплари ваъзхоннинг маърузасига ўхшаб кетади, у «оёғи ердан узилган»лар ҳақида гапириб, «Яратган бир сўз билан «Сен менинг ишимга кўп аралашасан» деган сўзлар билан бундай санъаткорлар “етти қават ер остида” қолишидан огоҳлантирди.
“Дарё” нашри вазир ўринбосарининг йиғилишдаги нутқини тўлиқроқ кўринишда Youtube видеохостингида жойлаштирган мамлакатдаги ягона медиа бўлди. Бироқ, нашр ушбу видеони ўз веб-сайтига жойлаштиришга журъат эта олмади ва ҳатто экспертлар номидан ҳам унинг муҳокамасидан четга чиқди.
Ўзбекистонлик таниқли блогер ва экспертлар шим можаросида хонанда Каниза тарафини олишди. Ўзбекистон Адлия вазири маслаҳатчиси ва айни пайтда блогер Шахноза Соатова ижтимоий тармоқлардаги саҳифасида шундай ёзди: “Дугоналар, гардеробингизни очиб, шимингиз рангини танқидий таҳлил қилиб кўринг. Агар “маънавиятга” зид ранг бўлса, уларни ёқиб юборинг – 100 йил аввал момоларимиз паранжиларини ёқиб юборганларидек”. Маслаҳатчининг сўзларига кўра, “давлат ташкилотлари ижтимоий тармоқлардаги ҳар қандай “ҳайп”га жавоб бериш кераклигини ўйлаб, асоссиз қарорлар қабул қилади. Менимча, бу нотўғри. Бундай ҳолларда мезон қонун ва адолат бўлиши керак. Бировнинг шими ҳақида ёзаман, деб ўйламагандим. Лекин мажбурман. Мен биринчи бўлиб бошлаганим йўқ”, деб ёзади Шахноза Соатова.
Сиёсатшунос Алишер Илҳомов вазир ўринбосарининг баёнотини Толибон режими билан қиёслади. “Ҳозир биз Ўзбекистонда тоталитар замон аломатларини кўряпмиз. Санъаткорларга лицензия бериш, агар кимгадир ёқмаса, бирдан лицензиядан маҳрум қилиш бу тоталитар тузумнинг қолдиқларидан… Давлат органларининг санъаткорлар шимининг рангини муҳокама қилаётгани эса Ўзбекистон учун уят”, — деб таъкидлади эксперт.
Ўзбекистонлик блогер Никита Макаренко «Озодлик» радиоси ўзбек хизматига берган интервьюсида таъкидлаганидек, Маданият вазирлиги ва “Ўзбекконцерт”нинг ҳаракати “цензура”дан бошқа нарса эмас. “Мен санъаткорларни лицензиялаш тизими конституцияга зид деб ҳисоблайман. Чунки бу цензура ва Ўзбекистонда цензура тақиқланган. Менимча, “Ўзбекконцерт”ни лицензия бериш ҳуқуқидан маҳрум қилиш керак. Чунки у бизнинг совет ўтмишимиздан қолган ёдгорлик бўлиб, лицензиядан мақсад ҳам санъатни назорат қилишдир. Замонавий Ўзбекистонда эса бу бизга керак эмас”.
Реклама можароси
Хонанда билан кузатилган можародан олдин Тошкентдаги «Милавица» дўконидаги ички кийим рекламаси билан боғлиқ воқеа ҳам кенг муҳокамаларга сабаб бўлди.
14 февраль куни Твитер фойдаланувчиларидан бири Тошкентдаги “Милавица” ички кийимлар дўкони ойнасидаги моделлар суратларини жойлаштириб, танқид қилади ва шарҳ қолдиради. Видеони суратга олган эркак туман раҳбарларига юзланиб, “бу кўчадан уларнинг вояга етмаган фарзандлари ҳам ўтаётганини” айтиб, “чора кўрасизларми” деб сўрайди.
Бир кун ўтиб, 15 февраль куни “Gazeta.uz” макетлар туширилган суратлар олиб ташланганини маълум қилди — дўкон мудири туман ҳокимлигининг илтимосига кўра бу ҳақда маълум қилди. Тошкент шаҳар туман ҳокимлиги маъмурияти, ўз навбатида, дўкон раҳбарияти билан “тушунтириш суҳбати” ўтказганини таъкидлади.
Мирзо Улуғбек тумани ҳокимлиги матбуот хизмати дўкон вакиллари билан ички кийимдаги моделларнинг бундай суратлари “инсон нуқтаи назаридан” қабул қилиниши мумкин эмаслиги ҳақида “тушунтириш суҳбати” ўтказилганига изоҳ берди.
Рус тилидаги “Gazeta.uz” нашри киноя билан таъкидлаганидек, кейинчалик “шикоят қилинган видео муаллифи “раҳбарлар”га “бу фоҳишаларнинг суратларини ўчириб ташлагани” учун миннатдорчилик билдирган ва “агар барчамиз бир жамоа бўлиб зарба берсак, бир мушт бўлсак, кўп муаммоларни ҳал қилишимиз мумкин”, деб айтган.
Кейинроқ маҳаллий ҳокимият вакиллари дўкон раҳбариятига босим ўтказмаганликлари ва моделларнинг суратларини олиб ташлаш бўйича ҳеч қандай кўрсатма бермаганликларини айтишган.
Фақат ижтимоий тармоқларда бу янгилик жуда кескин муносабатларга сабаб бўлди ва баъзи блогерлар бу одамни «экстремист» ва «дунёвийликка қарши курашчи» деб аташди.
Бир кун ўтиб, 16 февраль куни дўкон моделларнинг фотосуратларини пешойнага қайтарди. Тошкент шаҳар Ички ишлар бош бошқармаси хабарига кўра, моделларнинг суратларини танқид қилган видео муаллифи яшаш жойидаги ички ишлар бўлимига чақирилиб, диний мазмундаги материаллар учун жаримага тортилган. Маълум бўлишича, эркак “қонунни бузган ҳолда ижтимоий тармоқлардаги шахсий саҳифасида диний мавзудаги турли материалларни тарқатган”.
Тошкент шаҳар ИИББ Ўзбекистонда бошқаларни шахсий диний-ахлоқий қарашларига кўра ҳукм қилиш, шунингдек, жамиятда ўзини тутиш меъёр ва қоидаларига ҳар қандай тарзда аралашишга йўл қўйиб бўлмаслигини эслатиб ўтди. Ҳар қандай бундай ҳаракатлар қонунга мувофиқ қатъий жавобгарликка тортилади, дейилади ИИББ хабарида.
Агар ҳуқуқ-тартибот идораси ўз саҳифалари орқали ўзгаларнинг хулқ-атвор қоидаларига аралашишга йўл қўйилмаслиги ҳақида ёзса, мамлакат ОАВ Тошкент шаҳар ИИББдан ўрнак олиб, вазирликлар, идоралар ва адлия ходимларига бу ҳақда тез-тез эслатиб туриши керак. Вазир ўринбосарининг хонанданинг шими ҳақида баланд овозда баёнот бериши билан боғлиқ воқеадан сўнг мамлакатдаги биронта ҳам нашр амалдорнинг хатти-ҳаракатларини танқид қилмаган.
Медиа ҳамжамияти ҳам ҳозирги замонда гендер дискриминациясининг барча турларига йўл қўйиб бўлмаслиги ва жамият ҳаётининг сиёсий, иқтисодий, оилавий, диний ва ижтимоий соҳаларида ҳам аёллар бу нарсага кўпроқ дуч келаётганларини тез-тез эслатиб туришлари керак.
Аслида 8 март байрами аёллар ҳуқуқларини ҳурмат қилиш йилига бир кун эмас, балки 365 кунлик шарт бўлиши кераклигининг рамзи бўлиб қолиши керак.
