Ижтимоий тармоқлар жадал ривожлана бошлаган кезлар, кўплаб журналистлар бу касб поёнига етди, деб ўйлашганди. Смартфонга ва интернетга кириш имконига эга бўлган ҳар бир инсон алоҳида медиага айланди, журналистикага талабнинг мавжудлигига омил бўлган сабаблар – тезкорлик, ўзига хослик, таҳлил янги контентнинг улкан оқимида эриб кетди. Коронавирус пандемияси бошланган 2020 йилдан кейин журналистика ривожланишнинг янги босқичига чиқди. Украинада уруш бошланган 2022 йилдан кейин эса ушбу тенденция янада кучайди. Объектив, холис, ишончли маълумотсиз нима бўлаётганини тушунишнинг иложи йўқлиги аён бўлди.
IdeaCamp-2023 тадбирида журналист ва медиатанқидчи Лилия Гайсина иштирокчиларга контент яратишда медиа этикасининг ўрни ҳақида гапириб берди. “Янги репортёр” машғулотда иштирок этди ва ҳар бир блогерга фойдали бўладиган бешта асосий стандартни ёзиб олди.
Нима учун медиа этика керак?
— Дунёда энг яхши автомобилларни ишлаб чиқариш учун сифат стандартларига амал қилиш лозим. Журналистикада ҳам шундай. Контентни стандартларсиз ҳам ишлаб чиқаришингиз мумкин, лекин сиз русларнинг ёки немисларнинг автомобилларини ишлаб чиқаришингиз мумкин, – дейди Лилия Гайсина.
Медиа этикаси – бу контент ишлаб чиқаришда риоя қилиниши керак бўлган қоидалар тўплами. Журналистлар учун турли халқаро ташкилотлар ва ассоциациялар томонидан ишлаб чиқилган умумий қоидалар ва ички, алоҳида таҳририят сиёсати мавжуд. Дунёдаги энг йирик нашрлардан бири — BBC, масалан, ушбу стандартлар бутун бир мажмуадир, бу эса ажабланарли эмас, чунки BBC таҳририяти медиа оламида немис автомобиллари кабидир.
Контент яратувчилар учун медиа этиканинг бешта асосий стандартлари
Кўп сонли ахлоқий меъёрлардан сиз блог юритиш учун қўлланиладиган бир нечта қоидаларни ажратиб кўрсатишингиз мумкин:
- Ҳақиқат сенсациядан муҳимроқдир. Агар сиз томошабинлар эътиборини жалб қилиш кафолатланган эксклюзив янгиликларни олган бўлсангиз ҳам, ўзингизни тўхтатишингиз керак. Ҳар қандай хато муаллиф учун ҳунук оқибатларга сабаб бўлади. Жуда бўлмаганда, агар сенсация ёлғон бўлиб чиқса, томошабинлар энди сизга ишонмайдилар.
- Шаффофлик ҳурматдан муҳимроқдир. Катта компанияларнинг хабарларида шаффофлик ҳақида тез-тез эшитасиз. Уларда ўзларининг SMM мутахассислари бор, улар сўнгги янгиликларни тезкорлик билан етказиб беришади, улар хатоларини яширмайдилар ва ўз аудиторияси билан ҳалол гаплашадилар. Контентни тайёрлашда сиз тингловчилар билан масъулиятни ҳис қилган ҳолда ишлашингиз керак, уларга бу маълумотни қаердан олганингиз, сизга қандай етиб келгани ҳақида айтинг.
- Хато қилиш қўрқинчли эмас. Энг муҳими, хатоларни ўз вақтида тан олишдир. Айрим Ғарб медиаларида ўз хатоларини жамлаш билан шуғулланувчи бутун бўлимлар мавжуд. Улар орасида ўта жиддий хатоларни топиш мумкин! Ҳатто йирик хорижий нашрлар ҳам хатога йўл қўйиши ҳақиқат бўлса, нега биз хато қилишдан қўрқишимиз керак?
- Контентингизга ўз қадриятларингизни қўшинг. Ўз яқинларингиз учун ўзингиз таом тайёрласангиз, буни жону танингиз билан бажарасиз. Унга бирон бир ўзига хос нарсани қўшишга ҳаракат қиласиз, унга жонингизни берасиз, натижасини тасаввур қиласиз. Аудитория ҳақида ҳам ғамҳўрлик қилинг. Ҳақиқий журналист ҳар доим ўзига савол беради: аудитория бундан нима олади?
- Нафрат тилига йўл қўйиб бўлмайди. Бу энг муҳим ахлоқий қоидалардан бири бўлиб, унга батафсил тўхталиб ўтиш жоиз.
Нима учун нафрат тилидан қочиш муҳим?
Нафрат тили – бу инсонларни шахсий хусусиятларига кўра камситувчи терминологиядан фойдаланиш. Кўпинча у аҳолининг айрим гуруҳларига нисбатан қўлланилади: жинси, ижтимоий, жисмоний фарқлари, миллий, тил хусусиятларига кўра. Афсуски, нафрат тили аксарият ҳолларда биз ўрганиб қолган тилдир. Уни уйда, кўчада, ишда ишлатадилар. Биз унга шунчалик кўникиб қолдикки, кўпинча буни сезмаймиз ҳам. Мақолаларингизни нафрат тилидан тозалашга ёрдам берадиган иккита қоида:
1-қоида. Аввало инсон, кейин унинг ўзига хослиги. Мисол учун, “ногирон” сўзи дарҳол инсоннинг хусусиятлари ҳақида гапиради. “Имконияти чекланган инсон” ибораси ҳам яхши вариант эмас, чунки ҳеч қандай чекловлар йўқ: инсон мавжуд ва ногиронлик ҳам мавжуд. Тўғри ифода шакли – ногиронлиги бўлган инсон.
2-қоида. Агар сиз ишлатмоқчи бўлган сўз ёки ибора орқали хафа қилиш мумкин бўлса, бу нафрат тилидир. Агар сиз бир марта бўлса ҳам ҳақоратли контекстда биронта сўз эшитган бўлсангиз, уни ишлатмаслик керак. Масалан, одамни “Нима, сиз кар ва соқовмисиз?” деган савол хафа қилиши мумкин, бу кўпинча суҳбатдош бирор нарсани эшитмаган ҳолатларда айтилади. Шу билан бирга, “Сизда эшитиш қобилияти пастми?” деган савол билан одамни хафа қилиш жуда қийин. Сиз шубҳаланаётган сўз ва ибораларни таҳлил қилинг ва бу сўз билан хафа қилиш мумкин ёки йўқлигини ҳис қиласиз. Дарвоқе, мана “Такие дела”дан фойдали луғат – “Биз бундай демаймиз”.
Одамлар журналистикага атрофидаги нималарнидир ўзгартиришни хоҳлаганлари учун қўл урадилар. Бирор нарса ҳақида қандай гапирсак, унга шундай муносабатда бўламиз. Агар биз жамият ранг-баранг, қулай бўлишини истасак, биринчи навбатда шахсий муносабатимизни ўзгартиришимиз керак. Ҳеч бўлмаганда турли одамларни ҳурмат билан номлашдан бошлаш лозим.
Лилия Гайсинанинг машғулоти Тожикистонда Европа Иттифоқи молиялаштирган ва Internews томонидан амалга оширилган “Динамик муҳит учун турли маълумотларга собитлик ва ўзаро ҳамкорлик (REVIVE)” лойиҳаси доирасидаги беш кунлик IdeaCamp2023 ёшлар лагери доирасида бўлиб ўтди.
