Деколонизация мавзуси очиқ муҳокама қилина бошлаганидан бери ҳали кўп вақт ўтмади – бу мавзу доим мунозарали ва бироз ноқулай бўлиб келган. Аммо Украинадаги воқеалар шуни кўрсатдики, бошқа мамлакатларга аҳамият бермай, ўз шахсиятини шакллантириш жараёнларини кузатиш ва бу ҳақида гапириш жуда муҳим.
MediaCAMPFest 2023 фестивалида мазкур мавзу биринчилардан бўлиб муҳокама қилинди. Муҳокамани қозоғистонлик таниқли тарихчи олим Жар Зардихан (PhD) олиб борди. “Янги репортёр” сессияга ташриф буюрди ва маърузачиларнинг қизиқарли тезисларини ёзиб олди.
Вячеслав Половинко, “Новая газета Европа” ижрочи муҳаррири, Қозоғистон:
- Умуман олганда, деколонизация жараёни қайта қуриш давридаёқ бошланган. Ҳозир биз унинг фаол босқичидамиз. Украинада уруш бошланганидан бери мен ҳавотирли босқичдамиз, деб айтган бўлардим. Аввало шуни тушуниш керакки, деколонизация жараён сифатида бевосита Қозоғистонда содир бўлмоқда. Россиялик журналистлар ўз дунёсида яшашда давом этмоқда ва уларда бундай қарашйўқ. Ва агар мавжуд бўлса, бу улар учун муаммо: биз бир муаммоли мамлакат билан шуғулланамиз, кейин бошқаси нимадир қилади.
- Қозоғистон журналистикаси ўз тамойилларини қайта кўриб чиқа бошлади. Аввал қандай бўлган? Кўпинча рус ОАВ намуна сифатида кўрсатиб келинган. Эҳтимол, ҳамма жойда эмасдир, лекин бу оддий тарих эди. У ерда журналистиканинг ривожланиш структураси тобора ривожланган ва пухта ўйлангандек туюлиши мумкин. Уруш бошланганидан бери Россия ОАВга тақлид қилиш ёмон кўриниш тусини олди, шу жумладан баъзи асосий нарсаларда ҳам. Эътибор бердимки, ўтган йил давомида қозоқ матбуотида услуб ўзгаришида маълум тенденциялар кузатилди. Бу кўпроқ Ғарб ОАВга хос бўлган фактологияга, журналистик суиштирувга юзланишдир. Шундай қилиб, деколонизация жадал суръатлар билан амалга оширилмоқда.
- Биз жараёнлар тезлашаётган даврда яшаяпмиз. Кўриб турибмизки, бу жараёнлар жуда умидбахш. Табиий орқага қайтиш ҳам бўлади, чунки кўп одамлар нафақат позиция тўғрисида қарор қабул қилган, балки улар шунчаки умидсизликда ва нима бўлаётганини тушунмайдиларҳам. Россия ҳукумати ҳам бу жараёнларни кузатиб боради ва агар улар тез ҳаракат қилса ва Россияга қарши хусусиятга эга бўлса, ташвиқот бу жараёнларнинг содир бўлмаслиги учун янада кўпроқ босим ўтказади.
- Бир ярим йил ичида кетган россиялик журналистларнинг кўпчилигида мослашиш кузатилади. Кетган журналистларнинг баъзилари қандайдир шок ҳолатида ва ўзларини биринчи навбатда қурбон деб билишади. Ташқи томондан, бу бироз ғалати кўринади. Қолган журналистлар – бу бироз қўпол туюлиши мумкин – лекин уларнинг руҳияти бироз бузилганга ўхшайди. Менимча, деколонизация ҳақида гап кетганда, улар бироз тажовузкорроқ кўринади.
- Бунга ёрқин мисол – географик номлар. Алмати ёки Олма-Ота. Қирғизия ёки Қирғизистон. Беларусь ёки Беларусия. Бир мунча вақт Россия контекстидан ташқарида бўлган ва яшаган ҳамкасблар ўзлари учун янги номларга ўрганиб қолдилар. Секин-аста улар эски географик терминологиядан узоқлашмоқда. Баъзи нашрларнинг материалда қандай атамалардан фойдаланиш бўйича редстандартлар луғати пайдо бўла бошлади. У ерда мулоҳаза юритиш секин давом этмоқда ва бунга тушуниб муносабатда бўлиш керак. Одамлар бутунлай бошқача контекстда ва ҳозир биз учун муҳим бўлиб туюлган нарса рус журналистлари учун асосий муаммо эмас.
Зебо Тожибоева, Your.tj ҳаммуассиси, Тожикистон:
- Тожикистон рус тилидан бутунлай воз кечди. Барча совет номларини рад этди. 30 йил давомида биз ҳамма нарсанинг номини ўзгартирдик. Кейинчалик биз фамилиялардаги русча қўшимчалардан ҳам воз кечдик. Тожикистонда уруш бошланиши билан сиёсат кескин ўзгарди. Агар илгари деколонизация мавзуси тизимсиз кўтарилган бўлса-да, лекин биз ҳали ҳам мунтазам равишда унга қайтган бўлсак, энди биз 80-йилларнинг охирига қайтганга ўхшаймиз, чунки ҳозир биз Совет Иттифоқи қандай ажойиб бўлганлиги ҳақида ёзяпмиз. Бу катта ортга қайтиш эди, лекин Тожикистон иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан Россияга қарам бўлган ҳозирги шароитда кўп нарсани кутишнинг иложи йўқ.
- Тожикистондаги рус тилли ОАВ Россия ОАВ билан кучли руҳий алоқага эга эди. Шахсан менинг деколонизация жараёним ўтган йили якунланди, бу узоқ давом этди – менинг онам россиялик, ва мен кимлигимни тушунишим қийин эди. Аммо интуитив равишда мен узоқ вақт давомида бунга эришдим. Рус риторикаси мени жуда безовта қила бошлади: агар муҳожир бўлса, у гастарбайтер, агар жиноят содир бўлса, албатта миллатни кўрсатади.
- Мен ОАВдан кўпроқ нарсани кутгандим, лекин рефлексия содир бўлмади ва ҳозиргача ҳам бўлмаяпти. Лекин айни пайтда ижтимоий тармоқлар ва зиёлилар орасида ривожланиб бормоқда. Журналистлар орасида, эҳтимол, бу саволларнинг ўндан бир қисми сўралади, ва у ҳолда ҳам бу ошкора бўлмайди. Рус тилида ишлайдиган кўплаб журналистлар иккинчи Россия фуқаролигига эга ва бу таъсир қилиш воситасидир.
- Украинада уруш бошланганидан бери тожик матбуотида россияпараст гаплар жуда кучли сезилмоқда. Мен ҳозир улар катта пуллар эвазига блогерларга ҳомийлик қилиб, ўз нашрларини (тожик тилида) очиб, фаолият юритаётганларини кузатяпман. Айтишларича, Тожикистондан келган муҳожирлар ажойиб имконият, умуман олганда — тинчлик, дўстлик, сақич.
- Агар кимдир урушни очиқчасига қўллаб-қувватласа, у ҳеч қачон менинг нашрим саҳифаларидан жой олмайди.
Фарҳод Толипов, сиёсатшунос, Ўзбекистон
- Сиёсий ва ҳуқуқий деколонизация 1991 йилда содир бўлди. Ўзбекистон собиқ метрополнинг нисбатан мустақил сиёсатини олиб боришга интилди. Ва халқаро тизимнинг субъектига айланган давлат мустамлакачилик ўтмишидан ажралиб чиқди. Ақлий ёки ҳиссий деколонизация ҳақида гапирганда, бу жамоатчилик фикрига, одамларнинг ёқлаш ёки ёқламаслик тасаввурларига мос келади. Фикрлар доираси кенг. Уни мустамлакачилик қолдиқлари деб атайсизми? Билмадим. Одамларни Россия билан боғлайдиган илдизлар чуқур, жумладан, меҳнат миграцияси ва бошқалар.
- Ўзбекистон биринчилардан бўлиб Давлат тили ва кирилл алифбосидан лотин алифбосига ўтиш тўғрисидаги қонунни қабул қилган эди. Бунга икки томондан қараш керак. Сиёсий ва ҳуқуқий нуқтаи назардан бу мустақиллик ҳаракати эди. Биз ҳаммамиз жаҳон тилларини ўрганишни бошладик, лотин алифбоси эса бегона эмас. Бузувчи омил фақат психологик момент эди. Кўпинча Москвадан бу ҳақда танқидий баёнотлар эшитилди, бундай қарорлар русийзабон аҳоли ҳуқуқларини бузади. Ташқи ишлар вазирлигимиз бу бизнинг ички ишимиз, деб жавоб берди.
- Украинадаги урушга келсак, Ўзбекистонда ҳам оилалар жанжаллашди, жамият бўлинди. Ўтган йили мен буни жуда аниқ кўринишда, деб ўйлагандим: менга жамият буни қоралагандек туюлди. Ижтимоий сўровлардан сўнг, деярли 50 фоиз ахоли – ўзбекларнинг салмоқли қисми Россияни қўллаб-қувватлаётганини кўриб ҳайрон бўлдим. БМТ агрессия ҳаракатини қоралаш масаласини овозга қўйганида, Ўзбекистон расман нейтрал позицияни эгаллади ва одамлар ўз қўллаб-қувватлашларини ишонарсиз далиллар билан оқладилар – Россияда минглаб муҳожирлар ишлаяпти, дейишади, бундан миннатдор бўлишимиз керак.
- Биз энди янги давлатлар эмасмиз. Эҳтимол, ёш, лекин янги эмас. Евроосиёни Марказий Осиёдан ажратиш керак, бу ўзига тўқ минтақа.
Таисия Мармонтова, сиёсатшунос, Қозоғистон
- Мен деколониал онгнинг энг яхши намунасиман, чунки менинг паспортимда “Миллати” деган банди мавжуд эмас. Мен ўзимни қандай аниқлашни билмайман ва буни истамайман ҳам. Томирларимда бир қанча қон оқади. Мен ўзимни «Қозоғистондан» деб биламан ва бошқача таъриф беролмайман. Биз ҳақиқатан ҳам қозоғистонликмиз. Агар байрам бўлса — у ҳолда миллий таомлар. Агар тадбирлар бўлса — унда миллий элементлар билан кийимлар.
- Халқаро муносабатларни ўрганишни ўз ихтисослигига айлантирган одам сифатида деколонизация жараёни ҳақида кўп гапириш мумкин. Мен ушбу концепцияга томонларни қўшмоқчиман. Биз ранглар, соялар, фикрлар кўп бўлган дунёда яшаяпмиз. Спектрни икки қисмга ажратиш қийин. Биз Евроосиё ҳудудида содир бўлган воқеалар ҳақида гапирганда, Совет Иттифоқи парчаланганини тушунишимиз керак – 30 йил давомида биз мустақил давлат сифатида яшадик. Ўз йўлидан борувчи ва ўз тарихини қурувчи давлат сифатида.
- Тинч миллатлараролик модели БМТда патентлангани ва муваффақиятли деб тан олингани бежиз эмас. Биз кўп миллатли давлат сифатида этник низолар билан боғлиқ инқирозлардан қочамиз.
- 30 йил – бир авлоднинг умри. Жараёнлар у қадар тез кетмайди. Кўринадиган ўзгаришларга эришиш учун уч-беш авлоднинг ҳаёти ўтиши керак. Аста-секин, шошилмасдан, биз ўз йўлимиз бўйлаб ҳаракат қиламиз.
MediaCAMP Fest 2023 Америка халқи кўмагида АҚШ Халқаро тараққиёт агентлиги (USAID) орқали ва Internews томонидан USAID молиявий кўмагида амалга оширилаётган Марказий Осиё MediaCAMP дастури доирасида ўтказилмоқда. Internews унинг мазмуни учун жавобгардир ва у USAID ёки АҚШ ҳукумати нуқтаи назарини ифодаламайди.
Бу йил Kaspi.kz фестивалнинг бош ҳамкорига айланди. Фестиваль, шунингдек, KIMEP университетининг ОАВ ва коммуникациялар кафедраси ва ЕХҲТнинг Душанбедаги дастурлар офиси томонидан қўллаб-қувватланди.
#MediaCAMPFest2023
